Korsikaans

Korsikaans
Dialekten van t Korsikaans
Språke	Corsu
Land	Frankriek, Italië
Gebeed	Korsika, t noorden van Sardinië
Antal spreakers	402,000 (2001)
Språkindeyling	Indo-Europees Italies Romaans Italo-Dalmaties Italiaans (Toskaans) Korsikaans
Skrivt	t Latiense alfabet
Status	niet erkend deur de Franse overheid
ISO 639-1	co
ISO 639-2	cos
ISO 639-3/DIS	Verschillend: cos (algemeen) sdn (Gallurees) sdc (Sassarees)

t Korsikaans (in de taal zelf: Corsu, uutspraak in IPA: [ˈkɔrsu]) is n Romaanse taal die veurnamelik espreuken wörden op t eilaand Korsika en in t noorden van Sardinië. t Korsikaans is n variaant van t Toskaans, n dialekt dat tot t Italiaans beheurt.

Korsikaans, veural t Zuud-Korsikaans, is oek nauw verwaant an t Gallurees dat in t noorden van Sardinië (Gallura) espreuken wörden. Veurheer, toe de zeestraote tussen Sardinië en Korsika minder breed was as noen, was der vake overloop van volk tussen Zuud-Korsika en Noord-Sardinië (zo vlochtten Korsikaanse schepers dikkels veur armoe, invaosies of naore keerls). Allewel de schriefwieze van t Gallurees aanders is as van t Korsikaans kan t ezien wörden as n variaant van t Zuud-Korsikaans: der is n grote overeenkomst mit t dialekt van Sartè. Tegenswoordig gaon de twee taalgebiejen vake samen bie literaere evenementen, zo as schriefwedstriejen en festivals.

Verschil mit Frans

Korsikaans is gien Frans dialekt, dit ku'j oek goed zien an de onderstaonde veurbeelden:

Korsikaans	Italiaans	Frans	Nedersaksies
a carrega/carreia	la sedia	la chaise	de stoel
u pane/pani	il pane	le pain	t brood
u vinu	il vino	le vin	de wien
a via	la via	la rue	de straote/weg
la ghjesgia/chjesa	la chiesa	l'église	de karke
u core/cori	il cuore	le coeur	t harte
spiacevule	sgradevole	désagréable	naor/onprettig
studià	studiare	étudier	studeren

Mer toch wörden de invleud van t Frans op t Korsikaans alsmer groter. Dit is veural te marken an de woorden die in Korsikaanse vorm uut t Frans overeneumen wörden. Hierdeur gaon de Italiaanse wortels van de taal zeutjes verleuren. Oek hebben veule jongeluui die de taal as tweede taal leren de neiging um op zien Frans de klemtoon op de letste lettergrepe te legen bie t praoten, vake is dat oek in de eschreven taalutingen weer te zien. Wel wörden de veurbieje jaoren weer meer in t Korsikaans les-egeven op de baosisschoele en he'j zelfs n koppel tweetalige "lycées". Oek wörden der van hogerhaand hard ewörken um de kompetensie van t onderwiezend personeel op kleuter- en baosisschoelen te vergroten.

Verschil mit t Italiaans

Tussen t Italiaans en t Korsikaans bestaon n antal grote verschillen. De Italiaanse uutgang -o bie substantieven is in t Korsikaans -u (liekas in zwat alle Zuud-Italiaanse dialekten, zo as t Sisiliaans en Napolitaans). De veraandering van core in cuore (harte) (vertweeklanking) hef zich in t Korsikaans niet veuredaon. t Korsikaans hef oek n verneusklanking die in t Standarditaliaans niet veurkömp: anch'ellu [ãk'ɛllu].

t Korsikaans onderscheit zien eigen veural van t Italiaans deur t gebruuk van de twee typies Korsikaanse klanken die intricciati eneumd wörden: GHJ en CHJ (resp. [dj] en [tj]). Der geet n verhaal in de ronte dat der mit de Italiaanse bezetting van Korsika gebruukemaakt wördden van n sjibbolet: t was metene dudelik o'j mit n Korsikaan of mit n Italiaan van doon hadden deur hum t woord "ghjunghje" (of n aander woord mit disse klank) uut te laoten spreken. n (Ongeoefende) Italiaan haol je der al gauw tussenuut.

Oek op t lexikaal gebied völt t op dat veule woorden die der n bietjen Italiaans uutzien in t Korsikaans n heel aandere betekenisse hebben, hierdeur kunnen meensen die gien Korsikaans praoten der vake gien sukelao van maken. Dikkels wörden der in L'Usu Corsu, t drietalige woordeboek van Pasquale Marchetti, op ewezen: bieveurbeeld: "zitella (...) [non proprio zitella, cioè "ragazza nubile" o in senso spreg. "donna attempata non ancora sposata", ma semplicemente] ragazza, fanciulla (...).

Zo as hierboven al vermeld, wörden nieje woorden haost altied uut t Frans overeneumen, en niet uut t Italiaans, waordeur ezeegd wörden da'j niet langer van n Italiaans dialekt spreken kunnen. Taalpuristen op t eilaand bin liekewels arg espitst op t vermiejen van gallisismen, wat dertoe leit dat veur n niejviending vake n Franse en n Italiaanse variaant naost mekaar bestaon: de onverschillige belt mit n purtevule, de taalmilitant mit n telefuninu (mobiele tillefoon). De diskussie dialekt of taal kan nog altied evoerd wörden, mer bie t gebruuk van t woord 'taal' in n rume zin kan der gien diskussie over bestaon dat t Korsikaans n taal is, de meeste Korsikaanssprekenden bin t daor zeker wel mee eens.

Zuud-Korsikaans

t Zuud-Korsikaans (corsu pumuntincu of corsu suttanu) onderscheit zien eigen onder aandere deurdat de klanken ll en gl uut t Noord-Korsikaans (corsu supranu of corsu supranacciu) in t Zuud-Korsikaans as dd eschreven wörden. Zo wörden stella (steerne) stedda of zelfs stidda en piglià (pakken, nemen) piddà. n Groot verschil is oek te vienen in de meervoudsvorming: waor in t noorden t vrouwelike meervoud n -e krig wörden dat in t zujen haost altied n -i: a donna (de vrouw) hef in t noorden e donne as meervoud, in t zujen i donni. De warkwoorden die in t Noord-Korsikaans op -e eindigen, zo as leghje en esse, gaon in t Zuud-Korsikaans uut op -a: leghja, essa. De e wörden vake n i, oek in aandere gevallen as t vrouwelike meervoud: putente / putenti, utile / utili, site / seti. Butendat bin der nog aandere klankverschillen, mer dat kan van darp tot darp en van streek tot streek weer aanders ween.

Oek de uutspraakregels bin in t zujen aanders as in t noorden: t fenomeen van sandhi (de scunsunatura) hef in t zujen op veul minder klanken betrekkige as in t noorden.

Veerder bin der vake opvallende lexikale verschillen tussen Noord en Zuud: in t noorden is n hond u cane, in t zujen is t u ghjacaru. De noordelike stoel is a sedia, zujerlingen zitten liever op n carrega.

Gebruuk

Tot an 1859 was t Korsikaans op Korsika zelf n offisiële taal, daornao wördden t Frans de offisiële taal. Deur de Franse taalpolitiek en deur de instreum van Franstaligen (veural van Fransen die uut Algerije weerekeumen bin naor Frankriek) steet t Korsikaans onder grote drok: t wörden alsmer minder epraot, en wee t nog wel kan gebruukt steeds vakerder Franse woorden in t Korsikaans. Ummekeerd neigen taalpuristen dernaor um juust te kiezen veur Italiaanse niejviendingen, um al t Franse uut de weg te gaon: zo ku'j naost de Frans-Korsikaanse vorm "u purtevule" oek "u telefuninu" tegenkoemen veur n mobiele tillefoon.

An t einde van de twintigste eeuw is t Korsikaans an n opleving begunnen. t Mag weer onderwezen wörden op schoelen (op de baosisschoele n ure of dreje in de weke) en wörden vake gebruukt deur plaotselike zangers en zanggroepen, zo as I Muvrini en A Filetta, die oek buten Frankriek bekend bin. n Klacht die'j vake van leraren en veurvechters van t Korsikaans heuren is dat der weleswaor veul in de taal ezungen wörden, mer dat degenen die zingen de taal vake heel niet praoten. Mit de oprichting van n taalkundig "onderdompelingssentrum" in Savaghju - waor iederene van de kok tot de schoonmaker Korsikaans praot - kriegen steeds vaker hele schoelklassen de gelegenheid n weke lang de taal te heuren.

Toponiemen

Franse plaotsnamen op verkeersborden wörden vake bespeuten.

De meeste toponiemen op Korsika hebben van oorsprong n n Toskaanse spelling (zo as Bastia, Calvi, Bonifacio), sommige plaotsnamen bin inmiddels verfranst (Saint-Florent, Ile-Rousse), mer de meeste toponiemen hebben oek n Korsikaanse variaant:

• Ajaccio - Aiacciu
• Bastia - Bastia
• Bonifacio - Bunifaziu
• Cap Corse - Capicorsu
• Cargèse - Carghjese
• Corte - Corti
• Ile-Rousse - Isula Rossa
• Nebbio - Nebbiu
• Patrimonio - Patrimoniu
• Porto - Portu
• Porto-Vecchio - Porti-Vechju
• Saint-Florent - San Fiurenzu
• Sartene - Sartè

Allewel der op de meeste verkeersborden inmiddels beie variaanten staon, kömp t dikkels veur dat de Franse/Toskaanse naam mit de spuitbusse bespeuten wörden of an-epast wörden an de Korsikaanse spelling (meestentieds deur de 'o' te veraanderen in n 'u').

Referensties

• Jacq. Fusina, Parlons Corse, Editions L'Harmattan, Paris 1999
• Jacq. Fusina, Les racines de la vie, La Corse naturelle, Editions CRITT/DRAE/DRT, Paris 1991
• Pascal Marchetti, L'Usu Corsu, Editions Alain Piazzola 2e uutgave 2008
• Gilbert Romani, Paul Colombani, Paul Desanti et. al., Grammatica Corsa, Editions DCL, 7e uutgave, 2005
• Antoine Louis Culioli, Gabriel Xavier Culioli, Ghjuvan Battistu Paoli, Ghjuvan Micheli Weber, U Maiò, dictionnaire français-corse, Editions DCL, Ajaccio, 2009
• Infcor, Banca di dati di a lingua corsa
• A Lingua Corsa

Uutgaonde verwiezingen

Commons: Korsikaans - plaatjes, filmkes en/of gelüüdsbestanden.

Dit artikel is eskreaven in et westveluwske dialekt van Nunspeet, in de Algemene Nedersaksiese Schriefwieze.