Aqbeż għall-kontentut

Petra

Minn Wikipedija, l-enċiklopedija l-ħielsa
Al-Khazneh (it-Teżor)

Petra (bl-Għarbi: ٱلْبَتْرَاء‎, b’ittri Rumani: Al-Batrāʾ; bil-Grieg Antik: Πέτρα, "Blata"), magħrufa oriġinarjament mill-abitanti tagħha bħala Raqmu jew Raqēmō[1][2], hija belt storika u arkeoloġika fin-Nofsinhar tal-Ġordan. Petra tinsab madwar Jabal Al-Madbah f’baċir imdawwar bil-muntanji li jiffurmaw in-naħa tal-Lvant tal-Wied ta’ Arabah mill-Baħar il-Mejjet sal-Golf ta’ Aqaba.[3] Il-belt ilha Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO mill-1985 u fl-2007 il-binja tat-Teżor ġiet ivvutata bħala waħda mis-Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja.[4][5][6]

Storja

[immodifika | immodifika s-sors]

Iż-żona madwar Petra ilha abitata saħansitra mis-7000 Q.K., u n-Nabatej x’aktarx li insedjaw ruħhom hemmhekk mir-raba’ seklu Q.K. u iktar ’il quddiem għamluha l-belt kapitali tagħhom.[7][5] Madankollu, l-iskavi arkeoloġiċi sa issa skoprew biss evidenza tal-preżenza tan-Nabatej li tmur lura għat-tieni seklu Q.K. meta Petra kienet ġa saret il-belt kapitali tagħha. In-Nabatej kienu nomadi tal-Arabja li investew fil-prossimità ta’ Petra għar-rotot kummerċjali u stabbilewha bħala ċentru kummerċjali reġjonali maġġuri.[8]

Mappa ta’ Petra

Il-kummerċ qalla’ dħul konsiderevoli lin-Nabatej u Petra saret is-sors ewlieni ta’ ġidhom. In-Nabatej kienu mdorrijin jgħixu f’ambjent tad-deżert, għad-differenza tal-għedewwa tagħhom, u setgħu faċilment joħorġu rebbieħa minn diversi attakki billi jieħdu vantaġġ tat-territorju muntanjuż taż-żona. Kellhom ħila partikolari fil-ġbir u l-ħżin tal-ilma tax-xita, fl-agrikoltura u fit-tinqix tal-ġebel. Petra laħqet il-quċċata tagħha fl-ewwel seklu W.K., meta nbniet l-istruttura famuża tagħha, Al-Khazneh (it-Teżor), li x’aktarx kienet mawżolew tar-Re tan-Nabatej Aretas IV, u l-popolazzjoni tagħha kienet 20,000 ruħ.[9]

Minkejja li r-renju tan-Nabatej sar stat klijent tal-Imperu Ruman fl-ewwel seklu Q.K., Petra tilfet l-indipendenza tagħha biss fis-sena 106 W.K. Petra nħakmet mir-Rumani, u wara l-annessjoni tar-renju ta’ Nabataea biddlulu ismu għal Arabia Petraea.[10] L-importanza ta’ Petra naqset kif feġġew ir-rotot kummerċjali bil-baħar, u wara terremot fit-363 li qered ħafna strutturi. Fi żmien il-Biżantini nbnew diversi knejjes Kristjani, iżda l-belt kompliet sejra lura, u sal-bidu tal-era Iżlamika ġiet abbandunata għalkollox għajr ftit nomadi tgħoddhom fuq ponot subgħajk. Il-belt baqgħet mhux magħrufa wisq għall-Punent sa ma reġgħet ġiet skoperta fl-1812 minn Johann Ludwig Burckhardt.[11]

Żmien in-Neolitiċi

[immodifika | immodifika s-sors]

Għall-ħabta tas-7000 Q.K., skont l-iktar fdalijiet bikrin li nstabu, xi bdiewa diġà kienu stabbilew l-insedjament Neolitiku ta’ qabel żmien il-fuħħar imsejjaħ Beidha, fit-Tramuntana ta’ Petra.[12]

Żmien il-Bronż

[immodifika | immodifika s-sors]

Petra tissemma fid-dokumenti tal-kampanja Eġizzjana u fl-ittri fuq it-tavli ta’ Amarna bħala Pel, Sela jew Seir.[13]

Żmien il-Ħadid

[immodifika | immodifika s-sors]

Is-sit Edomit li ġie skavat fil-quċċata tal-muntanja Umm el-Biyara f’Petra ġie stabbilit mhux qabel is-seba’ seklu Q.K. (Żmien il-Ħadid II).[14]

L-Edomiti kienu ċiviltà preistorika imnissla minn Esau. Ġenesi kapitlu 36 fih informazzjoni dwar il-ġenerazzjonijiet ta 'Esau. X’esperjenza inkredibbli kellha tkun għal Esau, ħu Jacob, li għex f’dawn il-muntanji inkredibbli. Għalkemm għadu mhux magħruf x'ġara mill-Oriti, li ġew maħkuma mill-Edomiti, u wara l-Edomiti, li ġew maħkuma min-Nabatej madwar l-400 QK. [15]

Oriġini ta’ Petra

[immodifika | immodifika s-sors]

In-Nabatej kienu wieħed minn fost diversi tribujiet Bedwini nomadiċi li kienu jgħixu fid-Deżert tal-Arabja u kienu jiċċaqilqu minn post għall-ieħor flimkien mal-merħliet tal-bhejjem tagħhom kull fejn kien ikun hemm mergħat u ilma.[7] Għalkemm in-Nabatej kienu inizjalment inkorporati fil-kultura Aramajka, it-teoriji li jgħidu li kellhom għeruq Aramajċi ma ntlaqgħux mill-biċċa l-kbira tal-istudjużi moderni. Minflok, l-evidenza arkeoloġika, reliġjuża u lingwistika tikkonferma li huma tribù tat-Tramuntana tal-Arabja.[16] Evidenza attwali tissuġġerixxi li l-isem tan-Nabatej għal Petra kien Raqēmō, spellut fl-inċiżjonijiet bħala rqmw jew rqm.[2]

L-inċiżjoni taħt il-pont modern

Petra bħala Rekem

[immodifika | immodifika s-sors]

L-istoriku Titus Flavius Josephus (għall-ħabta tas-37-100 W.K.) jikteb li r-reġjun kien abitat mill-Midjaniti fi żmien Mosè u li dawn kienu mmexxija minn ħames rejiet, li wieħed minnhom kien Rekem. Josephus isemmi li l-belt, imsejħa Petra mill-Griegi, kienet “ikklassifikata bħala l-ogħla waħda fit-territorju tal-Għarab” u kienet għadha msejħa Rekem mill-Għarab kollha ta’ żmienu, wara isem ir-re li stabbilixxa l-belt (Antikitajiet tal-Lhud iv. 7, 1; 4, 7).[17]

L-isem Rekem (rqm) kien inċiż fil-blat ta’ Wadi Musa faċċata tad-daħla fis-Siq li jwassal għat-Tezor ta’ Petra.[18] Madankollu, fiż-żminijiet reċenti nbena pont fuq il-wadi u din l-inċiżjoni tgħattiet taħt tunnellati ta’ konkos.[13]

Petra bħala Sela

[immodifika | immodifika s-sors]

Teorija antika kienet tgħid li Petra setgħet tiġi identifikata ma’ post imsejjaħ sela fil-Bibbja bil-Lhudi. L-isem Semitiku sela bil-Lhudi jfisser sempliċement “blata”, u b’hekk x’aktarx mhijiex il-belt imsemmija fil-Bibbja.[3]

Xi riċerkaturi ħasbu li s-silta ta’ Diodorus Siculus (xix. 94-97) li tiddeskrivi l-ispedizzjonijiet li Antigonu bagħat kontra n-Nabatej fit-312 Q.K. se tixħet ftit dawl fuq l-istorja ta’ Petra, iżda t-terminu petra (li bil-Grieg tfisser blata) kienet tirreferi għal fortizza naturali u post kenni li ma setax ikun isem proprju, għaldaqstant id-deskrizzjoni timplika li ma kienet teżisti l-ebda belt hemmhekk dak iż-żmien.[3][19]

Żmien ir-Rumani

[immodifika | immodifika s-sors]

Fil-106 W.K., meta Kornelju Palma kien gvernatur tas-Sirja, il-parti tal-Arabja taħt it-tmexxija ta’ Petra ġiet assorbita fl-Imperu Ruman bħala parti mill-Arabia Petraea, u Petra saret il-belt kapitali.[20] Id-dinastija nattiva ntemmet iżda l-belt kompliet tiffjorixxi taħt it-tmexxija tar-Rumani. Kien għal dik il-ħabta wkoll li nbniet it-Triq Rumana ta’ Petra. Seklu wara, fi żmien Alessandru Severu, meta fil-belt kollox kien ward u żahar, il-kwistjoni taz-zekkar tal-muniti ntemmet. Il-bini tal-oqbra mill-isbaħ waqaf ħesrem, u dan ġie spjegat b’xi katastrofi li ġrat f’daqqa waħda, bħall-invażjoni mis-setgħa neo-Persjana taħt l-Imperu tas-Sassanidi.[3]

Sadanittant, Palmyra (għall-ħabta tal-130-270) kisbet importanza kbira u attirat il-kummerċ tal-Arabja għad-detriment ta’ Petra, li b’hekk qabdet it-triq tan-niżla. Madankollu, milli jidher Petra baqgħet importanti bħala ċentru reliġjuż. Ħdejn is-sit inbniet triq Rumana oħra. Epifanu ta’ Salamis (xi 315-403) jikteb li fi żmienu saret festa hemmhekk fil-25 ta’ Diċembru f’ġieħ il-verġni Khaabou (Chaabou) u n-nisel tagħha Dushara. Dushara u al-Uzza kienu tnejn mill-allat prinċipali tal-belt, li kienet tinkludi diversi idoli oħra ta’ allat tan-Nabatej bħal Allat u Manat.[21]

Munita Rumana tal-bronż ta’ Geta u t-tempju ta’ Petra bl-istatwa ta’ Tike

Bejn il-111 u l-114, Trajanu bena l-Via Traiana Nova, triq mill-fruntiera Sirjana sal-Baħar l-Aħmar u li tgħaddi minn Petra. Din it-triq kienet issegwi r-rotot l-antiki tal-karovani tan-Nabatej. Fid-dell tal-Pax Romana, din ir-rotta reġgħet tat il-ħajja lill-kummerċ bejn l-Arabja, is-Sirja, u l-portijiet tal-Mediterran. Fil-125 W.K., wieħed mill-amministraturi tal-Imperatur Adrijanu ħalla xi traċċi f’Petra, u dan jiġi indikat minn dokumenti li nstabu fil-Baħar il-Mejjet. Fil-130 W.K., Adrijanu żar l-eks kapitali tan-Nabatej, u taha l-isem ta’ Hadriane Petra Metropolis, kif ġie zzekkat fil-muniti tiegħu. Madankollu, iż-żjara tiegħu ma wasslitx għal xi żieda fl-iżvilupp arkitettoniku u f’xi binjiet ġodda kif min-naħa l-oħra ġara f’Jerash. Il-gvernatur tal-provinċja, Sextius Florentinus, bena mawżolew monumentali għal ibnu ħdejn l-aħħar tal-oqbra ta’ al-Hubta (il-Ħajt tar-Re), li ġeneralment kien irriżervat għall-familja rjali fil-perjodu tan-Nabatej.[13]

L-interess li wrew l-imperaturi Rumani għall-belt fit-tielet seklu W.K. jissuġġerixxi li Petra u l-akkwati tagħha baqgħu apprezzati għal żmien twil. Instabet inċiżjoni lil Liber Pater, alla vvenerat mill-Imperatur Settimu Severu, fit-temenos tat-tempju magħruf bħala Qasr al-Bint, u l-oqbra tan-Nabatej kien fihom muniti tal-fidda bir-ritratt tal-imperatur, kif ukoll fuħħar mir-renju tiegħu. L-Imperatur Elagabalu ddikjara li Petra kienet kolonja Rumana, meta organizza l-Imperu Ruman mill-ġdid lejn l-aħħar tat-tielet seklu W.K. Iż-żona minn Petra sa Wadi Mujib, in-Negev, u l-Peniżola ta’ Sinaj ġew annessi fil-provinċja ta’ Palaestina Salutaris. Petra tidher ukoll fil-mużajk ta’ mappa ta’ żmien ir-renju tal-Imperatur Ġustinjanu f’Madaba.[13]

Żmien il-Biżantini

[immodifika | immodifika s-sors]
Il-Knisja Biżantina

Petra malajr marret lura taħt it-tmexxija tar-Rumani, l-iktar minħabba r-reviżjoni tar-rotot kummerċjali bil-baħar. Fit-363, terremot qered ħafna binjiet u ġarrab ħsarat estensivi fis-sistema tal-ġestjoni tal-ilma tant vitali.[11] Il-belt l-antika ta’ Petra kienet il-belt kapitali tal-provinċja Biżantina ta’ Palaestina III u ħafna knejjes minn dak iż-żmien ġew skavati ħdejn Petra. F’waħda minnhom, ġew skoperti 140 papiru, li kien fihom l-iktar kuntratti datati mill-530 sal-590, u li kienu jistabbilixxu li l-belt kienet għadha qed tiffjorixxi fis-sitt seklu. Din il-knisja Biżantina hija l-iprem eżempju ta’ arkitettura monumentali ta’ Petra fi Żmien il-Biżantini.[22]

L-aħħar referenza għal Petra fi Żmien il-Biżantini saret fil-Mergħa Spiritwali ta’ John Moschus, li nkiteb fl-ewwel deċennji tas-seba’ seklu. Huwa jsemmi aneddotu tal-isqof tagħha, Atenoġenu. Petra ma baqatx belt metropolitana mmexxija minn isqof għall-ħabta tas-687, meta dik il-funzjoni ġiet ittrasferiti lil Areopolis. Petra ma tissemma fl-ebda narrattiva tal-ħakma Musulmana tal-Lvant, u lanqas tidher f’xi reġistru Iżlamiku bikri.[23]

Kruċjati u Mamluk

[immodifika | immodifika s-sors]

Fis-seklu 12, dawk li wettqu l-Kruċjati bnew fortizzi bħall-Kastell ta’ Alwaeira, iżda wara ftit kellhom jabbandunaw il-belt ta’ Petra. B’riżultat ta’ dan, Petra intesiet mid-dinja tal-Punent sas-seklu 19.[24][25]

Jeżistu żewġ kastelli oħra ta’ żmien il-Kruċjati qrib Petra. L-ewwel wieħed huwa l-Kastell ta’ al-Wu'ayra, li jinsab fit-Tramuntana ta’ Wadi Musa. Wieħed jista’ jilmħu mit-triq li tagħti għal Petra ż-Żgħira. Huwa l-kastell li ġie ssekwestrat minn grupp ta’ Torok bl-għajnuna tal-Musulmani lokali u dawk li wettqu l-Kruċjati rkupraw il-kastell biss wara li bdew jeqirdu s-siġar taż-żebbuġ ta’ Wadi Musa. It-telf potenzjali tal-għajxien wassal biex in-nies tal-post iċedu. It-tieni kastell jinsab fuq il-quċċata ta’ el-Habis, fil-qalba ta’ Petra, u jista’ jiġi aċċessat min-naħa tal-Punent ta’ Qasr al-Bint.[3]

Il-fdalijiet ta’ Petra qanqlu ħafna kurżità matul il-Medju Evu u żaruhom il-Bajbari, minn wieħed mill-ewwel sultanati Mamluk tal-Eġittu, lejn l-aħħar tas-seklu 13.[3]

Sekli 19-20 u turiżmu

[immodifika | immodifika s-sors]
Veduta tal-Oqbra Rjali ta’ Petra

L-ewwel Ewropew li ddeskrivihom kien il-vjaġġatur Żvizzeru Johann Ludwig Burckhardt matul il-vjaġġi tiegħu fl-1812. Dak iż-żmien, il-Knisja Griega ta’ Ġerusalemm kellha djoċesi f’Al Karak jisimha Battra (bl-Għarbi: باطره, u bil-Grieg: Πέτρας) u l-kleru ta’ Ġerusalemm kien tal-fehma li Kerak kienet fil-fatt il-belt antika ta’ Petra.[26]

Léon de Laborde u Louis-Maurice-Adolphe Linant de Bellefonds għamlu l-ewwel tpinġijiet bir-reqqa ta’ Petra fl-1828. Il-pittur Skoċċiż David Roberts żar il-belt ta’ Petra fl-1839 u reġa’ lura l-Ingilterra b’abbozzi ta’ pitturi u ġrajjiet dwar meta ltaqa’ mat-tribujiet lokali, li ġew ippubblikati fir-rendikont tal-ivvjaġġar The Holy Land, Syria, Idumea, Arabia, Egypt, and Nubia. Frederic Edwin Church, il-pittur ewlieni Amerikan tal-pajsaġġi tas-seklu 19, żar il-belt ta’ Petra fl-1868, u l-pittura tiegħu El Khasné, Petra hija l-iktar waħda importanti tiegħu u l-iktar waħda li ġiet iddokumentata.[27]

Minħabba li l-istrutturi ddgħajfu biż-żmien, ħafna mill-oqbra saru vulnerabbli, u ħafna mit-teżori ta’ ġo fihom insterqu mill-ħallelin. Fl-1929, tim magħmul minn erba’ min-nies, l-arkeologi Brittaniċi Agnes Conway u George Horsfield, it-tabib Palestinjan u l-espert folkloristiku Dr Tawfiq Canaan u l-istudjuż Daniż Dr Ditlef Nielsen, li skavaw u stħarrġu l-belt ta’ Petra.[28]

L-arkeologu Philip Hammond mill-Università ta’ Utah żar il-belt ta’ Petra għal kważi 40 sena. Huwa spjega li fil-folklor lokali hemm it-twemmin li l-belt inħolqot bil-ħatar ta’ Mosè, meta mess il-blata bil-ħatar biex l-Iżraeliti jkollhom l-ilma. Hammond kien jemmen li l-kanali mnaqqxin fil-fond tal-ħitan u tal-art kienu nħolqu mill-pajpijiet taċ-ċeramika li fl-imgħoddi wasslu l-ilma għall-belt.[29]

Diversi skrolli bil-Grieg u li jmorru lura għal Żmien il-Biżantini ġew skoperti fl-iskavi ta’ knisja ħdejn it-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ f’Petra f’Diċembru 1993.[30]

L-aċċess għall-belt ta’ Petra huwa minn fondoq twil 1.2 km imsejjaħ is-Siq, li jwassal direttament għat-Teżor. Il-belt ta’ Petra hija famuża għall-arkitettura mnaqqxa fil-blat u għas-sistema tal-ġestjoni tal-ilma. Il-belt tissejjaħ ukoll “il-Belt ir-Roża” minħabba l-kulur tal-ġebla li minnha hija mnaqqxa.[31] Petra hija simbolu tal-Ġordan kif ukoll attrazzjoni turistika popolari ħafna. Fl-2010, l-għadd ta’ turisti laħaq id-918,000 ruħ, iżda mbagħad kien hemm tnaqqis temporanju waqt il-perjodu ta’ instabbiltà politika ġġenerata mir-Rebbiegħa Għarbija.[32] Wara dan il-perjodu, l-għadd rekord ta’ turisti ntlaħaq fl-2019 b’1.1 miljun turist.[33] It-turiżmu fil-belt staġna għalkollox fl-2020 u fl-2021 minħabba l-pandemija tal-COVID-19. Il-gvern tal-Ġordan awtorizza skavi eżatt quddiem it-Teżor ladarba t-turiżmu kważi waqaf għalkollox.[34]

Importanza fi żmien il-qedem

[immodifika | immodifika s-sors]

Plinju x-Xiħ u kittieba oħra jidentifikaw il-belt ta’ Petra bħala l-belt kapitali tar-Renju tan-Nabatej u ċ-ċentru tal-kummerċ tal-karovani tagħhom. Imdawra bi blat għoli u b’nixxiegħa perenni, Petra mhux biss kellha l-vantaġġi ta’ fortizza, iżda kienet tikkontrolla r-rotot kummerċjali prinċipali li kienu jgħaddu minnha lejn Gaza fil-Punent, lejn Bosra u Damask fit-Tramuntana, lejn Aqaba u Leuke Kome mal-Baħar l-Aħmar, u tul id-deżert lejn il-Golf tal-Persja.[3]

Sit ta’ Wirt Dinji

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-Belt ta’ Petra ġiet iddeżinjata bħala Sit ta’ Wirt Dinji tal-UNESCO fl-1985. Ġiet deskritta mill-UNESCO bħala “wieħed mill-iktar siti kulturali prezzjużi tal-wirt kulturali tal-bniedem”. Il-valur universal straordinarju tagħha ġie rrikonoxxut abbażi ta’ tliet kriterji tal-għażla tal-UNESCO: il-kriterju (i) “Rappreżentazzjoni ta’ kapulavur frott il-kreattività tal-bniedem”; il-kriterju (iii) “Xhieda unika jew minn tal-inqas eċċezzjonali ta’ tradizzjoni kulturali jew ta’ ċivilizzazzjoni li għadha ħajja jew li għebet”; u l-kriterju (iv) “Eżempju straordinarju ta’ tip ta’ bini, ta’ grupp ta’ siti jew ta’ pajsaġġ arkitettoniku jew teknoloġiku li joħroġ fid-dieher stadju/i sinifikanti fl-istorja tal-bniedem”.[4]

Kontroll tal-ilma

[immodifika | immodifika s-sors]

L-iskavi wrew li l-belt ta’ Petra nbniet bis-saħħa tal-ħila tan-Nabatej li jikkontrollaw il-provvista tal-ilma u joħolqu oasi artifiċjali fid-deżert. Fiż-żona jkun hemm ħafna maltempati kbar tax-xita f’daqqa, iżda l-evidenza arkeoloġika turi li n-Nabatej irnexxielhom jikkontrollaw l-għargħar li kien jirriżulta minn dawn il-maltempati permezz tal-użu ta’ digi, ċisterni u pajpijiet jew mogħdijiet tal-ilma. Dawn l-innovazzjonijiet kienu jippermettu li l-ilma jinħażen biex jintuża fil-perjodi twal ta’ nixfa u l-belt setgħet anke tistagħna permezz tal-bejgħ tal-ilma stess.[35][36]

Is-Siq

Aċċess

[immodifika | immodifika s-sors]

Fil-qedem, l-aċċess għal Petra jaf kien min-Nofsinhar permezz ta’ mogħdija mill-art watja ħdejn Jabal Haroun (“il-muntanja ta’ Aron”), il-post fejn jingħad li hemm il-qabar ta’ Aron, ħu Mosè. Mod ieħor seta’ kien mill-irdum għoli lejn it-Tramuntana. Illum il-ġurnata, il-biċċa l-kbira tal-viżitaturi jaslu fis-sit mil-Lvant minn ġo fondoq dejjaq u mudlam imsejjaħ is-Siq, iffurmat qalb il-blat ramli, li f’xi postijiet mhuwiex iktar minn tliet metri.[37]

Ċentru tal-belt

[immodifika | immodifika s-sors]
It-teatru

Fl-aħħar tal-fondoq dejjaq imsejjaħ is-Siq, wieħed jasal quddiem l-iktar fdal elaborat ta’ Petra, magħruf bħala Al-Khazneh (“it-Teżor”), imnaqqax fil-blat ramli tal-irdum. Filwaqt li għadu f’kundizzjoni ppreservata tajjeb ħafna, il-faċċata tal-istruttura għandi marki ta’ mijiet ta’ tiri tal-armi tan-nar li kienu sparaw it-tribujiet Bedwini lokali bit-tama li jiskopru xi rikkezzi li kien jingħad li kienu moħbija fil-binja.[37] Ftit iktar lil hinn mit-Teżor, taħt il-muntanja msejħa en-Nejr, hemm teatru enormi, ippożizzjonat b’tali mod li minnu jkunu jidhru l-ikbar numru possibbli ta’ oqbra fl-isfond. Fil-punt fejn il-wied jiftaħ beraħ f’art watja, is-sit tal-belt jiġi żvelat b’effett tal-għaġeb. It-teatru tħaffer mill-ġebla tal-għolja u f’diversi oqbra matul il-kostruzzjoni tiegħu. Għad hemm spazji rettangolari viżibbli maġenb il-postijiet li kienu allokati biex wieħed ipoġġi bilqiegħda. Kważi jikkonfinaw it-teatru minn tliet naħat hemm muntanji roża li huma diviżi fi gruppi minħabba xquq fondi u allinjati b’għamliet ta’ torrijiet imnaqqxin fil-blat.[3]

Il-Kumpless tal-Pixxina u tal-Ġnien ta’ Petra huwa sensiela ta’ strutturi fiċ-ċentru tal-belt. Oriġinarjament kien jingħad li kienet żona tas-suq[38], iżda permezz ta’ skavi li saru fis-sit, l-istudjużi setgħu jidentifikawha bħala ġnien elaborat tan-Nabatej, li kien jinkludi pixxina kbira għall-għawm, gżira-padiljun, u sistema idrawlika ddettaljata.[39][40]

Struttura kbira skoperta fl-2016

[immodifika | immodifika s-sors]

Fl-2016, l-arkeologi użaw l-immaġni bis-satellita u droni biex jiskopru struttura monumentali kbira ħafna, li qabel ma kinitx magħrufa, li x’aktarx tmur lura għal madwar il-150 Q.K., iż-żmien meta n-Nabatej bdew il-programm pubbliku tagħhom tal-bini. Din tinsab ’il barra miż-żona prinċipali tal-belt, taħt Jabal an-Nmayr u xi 0.80 km fin-Nofsinhar taċ-ċentru tal-belt, iżda tħares lejn il-Lvant, mhux lejn il-belt, u ma għandha l-ebda rabta viżibbli magħha. L-istruttura tikkonsisti minn pjattaform enormi ta’ 56 metru b’49 metru, b’taraġ monumentali ħdejn in-naħa tal-Lvant tagħha. Il-pjattaforma kbira tikkonfina fiha oħra iżgħar, b’binja komparattivament żgħira ta’ 8.5 metri bi 8.5 metri, li tħares il-Lvant lejn it-taraġ. L-istruttura, iżgħar biss mill-kumpless tal-Monasteru, probabbli kellha funzjoni ċerimonjali li r-riċerkaturi lanqas biss ħjiel m’għandhom x’kienet għalissa.[41][42][43]

Klima

[immodifika | immodifika s-sors]

F’Petra, il-klima hija semiarida. Il-biċċa l-kbira tax-xita tinżel fix-xitwa. Il-klassifikazzjoni klimatika ta’ Köppen-Geiger hija BSk. It-temperatura annwali medja f’Petra hija 15.5 °C. Kull sena l-preċipitazzjoni tlaħħaq madwar 193 mm.

Data klimatika dwar Petra
Xahar Jan Frar Mar Apr Mej Ġun Lul Aww Set Ott Nov Diċ Sena
Temp. massima medja fi °C (°F) 11.0

(51.8)

13.1

(55.6)

16.6

(61.9)

20.9

(69.6)

25.1

(77.2)

28.6

(83.5)

29.8

(85.6)

30.0

(86.0)

28.1

(82.6)

24.6

(76.3)

18.2

(64.8)

13.4

(56.1)

21.6

(70.9)

Temp. minima medja fi °C (°F) 2.2

(36.0)

2.8

(37.0)

5.6

(42.1)

8.7

(47.7)

11.7

(53.1)

14.1

(57.4)

16.1

(61.0)

16.5

(61.7)

14.2

(57.6)

11.2

(52.2)

7.1

(44.8)

3.4

(38.1)

9.5

(49.1)

Preċipitazzjoni medja f’mm (pulzieri) 45

(1.8)

38

(1.5)

36

(1.4)

12

(0.5)

4

(0.2)

0

(0)

0

(0)

0

(0)

0

(0)

2

(0.1)

15

(0.6)

41

(1.6)

193

(7.6)

Sors: Climate-Data.org,Climate data

Reliġjon

[immodifika | immodifika s-sors]
It-Tempju l-Kbir ta’ Petra

In-Nabatej kienu jqimu l-allat maskili u femminili Għarab matul iż-żmien pre-Iżlamiku kif ukoll xi ftit mir-reijiet divini tagħhom. Re minnhom, Obodas I, ġie meqjus bħala alla wara mewtu. Dushara kien l-alla maskili primarju akkumpanjat mit-tliet allat femminili tiegħu: Al-‘Uzzā, Allat u Manāt. Ħafna statwi mnaqqxin fil-blat juru dawn l-allat maskili u femminili. Evidenza ġdida tindika li t-teoloġija usa’ tal-Edomiti u tan-Nabatej kellha rabtiet b’saħħithom mar-relazzjonijiet bejn id-Dinja u x-Xemx, li spiss kienet tiġi mmanifestata fl-orjentazzjoni tal-istrutturi prominenti ta’ Petra lejn it-tlugħ u l-inżul ix-xemx tal-ekwinozju u tas-solstizju.[44]

Hemm ukoll stele tar-re Qosmilk iddedikata lil Qos-Allah. Qos huwa identifikabbli ma’ Kaush (Qaush), l-alla tal-Edomiti. L-istele għandha qrun u s-siġill ta’ Tawilan l-Edomit bi stilla u n-nofs qamar ta’ Kaush, it-tnejn konsistenti mal-alla tal-Qamar. X’aktarx li dan tal-aħħar seta’ rriżulta mill-kummerċ ma’ Harran. In-natura ta’ Qos, li seta’ kien identifikat kemm ma’ alla tal-kaċċa (Qos - qaws) kif ukoll ma’ alla tat-temp (Qos - qawsalla), għalkemm in-nofs qamar fuq l-istele qisha qaws ukoll.[45]

L-inċiżjonijiet tan-Nabatej fis-Sinaj u f’postijiet oħra għandhom diversi referenzi għal ismijiet ta’ allat (Allah, El u Allat), b’referenzi reġjonali għal al-Uzza, Baal u Manutu (Manat). L-isem Allat jinstab ukoll fis-Sinaj bil-lingwa tan-Nofsinhar tal-Arabja. L-isem Allah jokkorri partikolarment bħala Garm-'allahi – “alla ddeċieda” (bil-Grieg Garamelos) u Aush-allahi – "il-patt t’Alla” (bil-Grieg Ausallos), u Shalm-lahi “Alla hu paċi” u Shalm-allat “il-paċi tal-alla femminili”, Amat-allahi "qaddejja femminili t’alla” u Halaf-llahi “is-suċċessur ta’ alla”.[46]

Dan l-aħħar, Petra tressqet bħala l-Mekka oriġinali minn xi skola reviżjonista tal-istudji Iżlamiċi, minħabba l-konstatazzjonijiet ta’ għadd kbir ta’ biċċiet ta’ evidenza indipendenti, b’mod partikolari li l-moskej oriġinali bikrin kienu jħarsu lejn Petra, mhux lejn Ġerusalemm jew lejn Mekka, bħala d-direzzjoni tat-talb Musulman, il-Qibla. Madankollu, oħrajn ma qablux man-nozzjoni tat-tqabbil tal-interpretazzjonijiet modern tad-direzzjonijiet tal-Qibla ma’ dawk tal-moskej bikrin peress li jsostnu li l-Musulmani bikrin ma setgħux jikkalkulaw bir-reqqa d-direzzjoni tal-Qibla lejn il-Mekka u għalhekk id-direzzjoni lejn Petra skonthom hija biss kumbinazzjoni. Petra (Raqēmō) tissemma fil-Koranfis-Surah al-Kahf bħala الرقيم al-Raqīm.[47]

Il-Monasteru

Il-Monasteru, l-ikbar monument ta’ Petra, imur lura għall-ewwel seklu Q.K. Kien iddedikat lil Obodas I u jingħad li huwa simpożju ta’ l-alla Obodas. Dan it-tagħrif huwa inċiż fuq il-fdalijiet tal-Monasteru (bl-Għarbi: Ad Deir).[3]

It-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ huwa kumpless ta’ tempju kbir li jmur lura għar-renju tar-Re Aretas IV (9 Q.K.-40 W.K). It-tempju jinsab fl-hekk imsejjaħ Kwartier Sagru ta’ Petra, li hija żona li tinsab fl-aħħar tat-Triq bil-Kolonni ta’ Petra u li tikkonsisti minn żewġ tempji maestużi, il-Qasr al-Bint u fuq in-naħa opposta t-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ fin-naħa tat-Tramuntana ta’ Wadi Musa.[3]

Il-Kristjaneżmu wasal Petra fis-seklu 4 W.K., kważi 500 sena wara li Petra ġiet stabbilita bħala ċentru kummerjali. Atanasju jsemmi isqof ta’ Petra li kien jismu Asterju. Minn tal-inqas wieħed mill-oqbra (x’aktarx “il-qabar tal-urna”) kien jintuża bħala knisja. Hemm inċiżjoni b’żebgħa ħamra li tfakkar il-konsagrazzjoni tagħha “fi żmien l-isqof imqaddes Jason” (fl-447 W.K.). Wara l-ħakma Iżlamika tas-629-632, il-Kristjaneżmu f’Petra, bħal kważi fil-kumplament tal-Arabja, ċeda postu lill-Iżlam. Matul l-Ewwel Kruċjata, Petra ġiet okkupata minn Baldwin I tar-Renju ta’ Ġerusalemm u kienet tifforma parti mit-tieni żona ta’ kontroll tal-Barunija ta’ Al Karak bit-titlu Château de la Valée de Moyse jew Sela. Petra baqgħet f’idejn il-Franki sal-1189 u għadha sede titolari tal-Knisja Kattolika.[3]

Skont it-tradizzjoni Għarbija, Petra hija l-post fejn Musa (Mosè) mess blata bil-ħatar tiegħu u ħareġ l-ilma, u fejn Aron, ħu Mosè, huwa midfun fil-Muntanja Hor, magħrufa llum bħala Jabal Haroun jew Muntanja Aron. Wadi Musa jew “Wadi ta’ Mosè” huwa l-isem Għarbi għall-wied dejjaq fejn tinsab Petra. Fi żmien Ġeromju fis-seklu 4, kien hemm is-santwarju ta’ Mirjam, oħt Mosè, fil-quċċata ta’ xi muntanja iżda l-post eżatt baqa’ ma ġiex identifikat.[48]

Wirt tal-Bedwini

[immodifika | immodifika s-sors]
Ġrajjiet folkloristiċi tal-Bedwini billejl quddiem it-Teżor imdawwal biss b’ħafna lanterni żgħar

Fl-1985, qabel il-proċess tad-deżinjazzjoni tal-UNESCO, il-gvern tal-Ġordan ordna li l-insedjament tal-Bidoul/Bidul (il-Bedwini ta’ Petra) jgħaddi mill-abitazzjonijiet fl-għerien f’Petra għal Umm Sayhoun/Um Seihun. Huma ngħataw blokok ta’ abitazzjonijiet moderni b’xi infrastruttura bħad-drenaġġ u s-sanitazzjoni. Fost is-sitt komunitajiet fir-Reġjun ta’ Petra, Umm Sayhoun hija waħda mill-iżgħar komunitajiet. Il-villaġġ ta’ Wadi Musa huwa l-ikbar fiż-żona, abitat l-iktar mill-Bedwini Layathnah, u attwalment huwa l-eqreb insedjament għaċ-ċentru tal-viżitaturi, id-daħla prinċipali permezz tas-Siq u s-sit arkeoloġiku inġenerali. Umm Sayhoun tagħti aċċess għal rotta sekondarja li twassal għas-sit bil-mixi msejħa r-rotta tal-mixi ta’ Wadi Turkmaniyeh.[49]

Il-Park Arkeoloġiku ta’ Petra sar entità legali awtonoma u ħa f’idejh il-ġestjoni tas-sit f’Awwissu 2007.[50]

Il-Bidul jappartjenu għal wieħed mit-tribujiet tal-Bedwini li l-wirt kulturali u l-ħiliet tradizzjonali tagħhom ġew imniżżla fil-Lista tal-Wirt Kulturali Intanġibbli tal-UNESCO fl-2008 wara proċess li kien inbeda fl-2005.[49]

Fl-2011, wara fażi ta’ ppjanar ta’ 11-il xahar, l-Awtorità tal-Iżvilupp u tat-Turiżmu tar-Reġjun ta’ Petra flimkien ma’ DesignWorkshop u JCP s.r.l. ippubblikaw Pjan Direzzjonali Strateġiku li jiggwida l-iżvilupp ippjanat tar-Reġjun ta’ Petra. B’hekk, l-iżvilupp ippjanat fir-Reġjun ta’ Petra jiġi ggwidat b’mod effiċjenti, ibbilanċjat u sostenibbli sal-2031 għall-benefiċċju tal-popolazzjoni lokali u tal-Ġordan inġenerali. Bħala parti minn dan il-pjan, ġie żviluppat Pjan Strateġiku għal Umm Sayhoun u ż-żoni tal-madwar.[51]

Il-proċess tal-iżvilupp tal-Pjan Strateġiku kkunsidra l-ħtiġijiet taż-żona minn ħames perspettivi:

  • il-perspettiva soċjoekonomika;
  • il-perspettiva tal-Park Arkeoloġiku ta’ Petra;
  • il-perspettiva tal-prodott turistiku ta’ Petra;
  • il-perspettiva tal-użu tal-art;
  • il-perspettiva ambjentali.

Theddidiet

[immodifika | immodifika s-sors]

Hemm diversi theddidiet li jaffettwaw is-sit ta’ Petra, fosthom iċ-ċediment tal-istrutturi antiki, l-erożjoni mill-għargħar u l-iskular tal-ilma tax-xita, l-effetti tal-melħ fuq il-blat[52], ir-restawr ħażin tal-istrutturi antiki u t-turiżmu mhux sostenibbli.[53] Din tal-aħħar żdiedet b’mod sostanzjali, speċjalment minn mindu s-sit ingħata kopertura estensiva mill-mezzi tax-xandir meta sar wieħed mis-Seba’ Għeġubijiet Ġodda tad-Dinja.[54]

Fl-1989, f’tentattiv biex jittaffa l-impatt ta’ dawn it-theddidiet, ġiet stabbilita t-Trust Nazzjonali ta’ Petra. Din ħadmet ma’ bosta organizzazzjonijiet lokali u internazzjonali fuq proġetti li jippromwovu l-protezzjoni, il-konservazzjoni, u l-preservazzjoni tas-sit ta’ Petra.[55] Barra minn hekk, l-UNESCO u l-ICOMOS dan l-aħħar ikkollaboraw biex jippubblikaw l-ewwel ktieb tagħhom fuq it-theddidiet umani u naturali għas-Siti ta’ Wirt Dinji sensittivi u għażlu lil Petra bħala l-iktar eżempju importanti ta’ pajsaġġi mhedda. Il-preżentazzjoni Tourism and Archaeological Heritage Management at Petra: Driver to Development or Destruction? (2012) kienet l-ewwel waħda minn sensiela biex jiġu indirizzati l-kawżi ewlenin ta’ dawn il-binjiet, il-bliet, is-siti u r-reġjuni li qed jiddeterjoraw.[56]

Fl-2018, l-organizzazzjoni tal-Persuni għat-Trattament Etiku tal-Annimali, PETA, irrilaxxat filmat dwar l-abbuż kontra l-annimali li jintużaw għax-xogħol f’Petra. PETA ddikjarat li l-annimali jiġu sfurzati jġorru t-turisti jew iġorru l-karrijiet kuljum. Il-filmat wera lil dawk li suppost qed jieħdu ħsieb l-annimali, isawtuhom u jagħtuhom bil-frosta darba wara l-oħra kull meta l-annimali ma jobdux. PETA żvelat ukoll xi annimali feruti, b’ġerħiet miftuħa u infestati bid-dubbien.[57] L-awtorità Ġordana li tieħu ħsieb is-sit wieġbet billi fetħet klinika veterinarja u billi żiedet is-sensibilizzazzjoni dwar it-trattament xieraq tal-annimali fost dawk li kienu qed jieħdu ħsiebhom u jaqilgħu l-ħobża ta’ kuljum tagħhom permezz tagħhom.[58]

Oqbra rjali fin-Nofsinhar tal-belt

Konservazzjoni

[immodifika | immodifika s-sors]

Il-belt ta’ Petra hija sit f’salib it-toroq bejn il-wirt naturali u l-wirt kulturali b’pajsaġġ kulturali uniku. Minn mindu Johann Ludwig Burckhardt[59] magħruf ukoll bħala x-Xejikk Ibrahim reġa’ skopra l-belt arkeoloġika ta’ Petra fl-1812, is-sit kulturali attira nies differenti li kienu jikkondividu interess fl-istorja u fil-kulturi tal-qedem tan-Nabatej, fosthom vjaġġaturi, pellegrini, pitturi, għorrief u studjużi.[60] Madankollu, ir-riċerkaturi arkeoloġiċi bdew jaħdmu b’approċċ sistematiku lejn l-aħħar tas-seklu 19. Minn dak iż-żmien ’l hawn saru skavi arkeoloġiċi regolari u riċerka kontinwa dwar il-kultura tan-Nabatej f’Petra.[61] Permezz tal-iskavi fil-Park Arkeoloġiku ta’ Petra, instabu għadd dejjem jikber ta’ fdalijiet kulturali tan-Nabatej iżda dawn ġew esposti għall-impatt ambjentali. Il-ġestjoni tal-ilma hija kwistjoni ċentrali biex jittaffa l-impatt fuq il-wirt mibni u fuq il-faċċati tal-fdalijiet imnaqqxin fil-blat.[62] L-għadd kbir ta’ skoperti u l-esponiment tal-istrutturi u tas-sejbiet jeħtieġu miżuri ta’ konservazzjoni li jirrispettaw l-isfida ċentrali tal-interkonnessjoni bejn il-pajsaġġ naturali u l-wirt kulturali.[63]

Konservazzjoni tal-wirt kulturali

[immodifika | immodifika s-sors]

F’dawn l-aħħar snin ġew stabbiliti kampanji u proġetti differenti ta’ konservazzjoni f’Petra. Ix-xogħlijiet prinċipali ffukaw fuq is-sitwazzjoni tad-daħla tas-Siq biex it-turisti jkunu protetti u biex l-aċċess jiġi ffaċilitat. Barra minn hekk, saru proġetti differenti għar-riċerka tal-konservazzjoni, fosthom:

  • 1958: restawr tat-tielet pilastru tal-binja tat-Teżor (Al-Khazneh). Dan il-proġett ġie ffinanzjat mill-Aġenzija għall-Iżvilupp Internazzjonali tal-Istati Uniti (USAID)
  • 1974-1990: xogħol ta’ konservazzjoni fiż-żona skavata tat-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ
  • 1981: xogħlijiet differenti ta’ restawr mid-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan[64]
  • 1985: xogħlijiet ta’ restawr fit-Tempju ta’ Qasr El Bint mid-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan[65]
  • 1990-1998: skavi u konservazzjoni tal-Knisja Biżantina miċ-Ċentru Amerikan tar-Riċerka Orjentali (ACOR)
  • 1992-2002: proġett GTZ Ġermaniż taċ-Ċentru tal-Konservazzjoni u r-Restawr f’Petra (CARCIP)[63]
  • 1993-2000: skavi, konservazzjoni u restawr tat-Tempju l-Kbir, iffinanzjati mill-Brown University, l-Istati Uniti[66]
  • 1996 ’il quddiem: restawr tas-Siq u riabilitazzjoni tal-art tas-Siq mit-Trust Nazzjonali ta’ Petra, iffinanzjati bejn il-Ġordan u l-Iżvizzera mill-fond tal-Aġenzija Żvizzera għall-Iżvilupp u mill-Fond Dinji għall-Monumenti[67]
  • 2001: restawr tal-artal quddiem il-Casr Bint Firaun mill-UNESCO
  • 2003: żvilupp ta’ pjan ta’ konservazzjoni u ta’ manutenzjoni tas-sistemi antiki tad-drenaġġ biex jiġu protetti l-faċċati mnaqqxin fil-blat[62]
  • 2003-2017: evalwazzjoni tad-desalinazzjoni u tar-restawr tal-faċċati tal-oqbra[68]
  • 2006-2010: preservazzjoni u konsolidazzjoni tal-arti mal-ħitan fis-Siq al Barid mit-Trust Nazzjonali ta’ Petra b’kooperazzjoni mad-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan u mal-Courtauld Institute of Art (Londra)
  • 2009 ’il quddiem: sforz imġedded biex jiġi ppreservat u riabilitat t-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ permezz tal-Inizjattiva tal-Ġestjoni Kulturali tat-Tempju tal-Iljuni bil-Ġwienaħ, u l-kontribut tal-Park Arkeoloġiku ta’ Petra u d-Dipartiment tal-Antikitajiet tal-Ġordan
  • 2016-2019: karatterizzazzjoni u konservazzjoni tal-arti tal-ħitan u l-iskulturi tan-Nabatej f’Petra permezz tal-Proġett ta’ Konservazzjoni tal-Arti tal-Ħitan ta’ Petra (PPCP)[69], iffinanzjat mill-Fondazzjoni Ġermaniża tar-Riċerka (il-proġett nru 285789434).[70]

Kultura popolari

[immodifika | immodifika s-sors]

Letteratura

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Fl-1845, il-poeta Brittaniku John William Burgon rebaħ il-Premju Newdigate tal-Università ta’ Oxford għall-poeżija tiegħu “Petra”, li fiha d-deskrizzjoni famuża ...a rose-red city half as old as time (belt roża fl-aħmar li għandha nofs iż-żmien taż-żmien innifsu).
  • Petra tissemma fir-rumanzi Left Behind Series; Appointment with Death; The Eagle in the Sand; The Red Sea Sharks, id-dsatax-il ktieb fis-sensiela The Adventures of Tintin; u f’The Moon Goddess and the Son ta’ Kingsbury. Kellha rwol prominenti fir-rumanz misterjuż ta’ Marcus Didius Falco Last Act in Palmyra, u hija l-post fejn Agatha Christie ambjentat Appointment With Death. Fir-rumanz ta’ Blue Balliett Chasing Vermeer, il-karattru Petra Andalee ngħatat isem is-sit apposta.[71]
  • Fl-1979 Marguerite van Geldermalsen minn New Zealand iżżewġet lil Mohammed Abdullah, Bedwin minn Petra.[72] Huma għexu f’għar f’Petra sa mewt ir-raġel. Kienet l-awtriċi tal-ktieb Married to a Bedouin. Van Geldermalsen hija l-unika mara mill-Punent li qatt għexet f’għar f’Petra.
  • Joan Ward mill-Ingilterra kitbet Living With Arabs: Nine Years with the Petra Bedouin[73] u ddokumentat l-esperjenzi tagħha meta għexet f’Umm Sayhoun mal-Bedwini ta’ Petra fil-perjodu mill-2004 sal-2013.

Traġikummiedja

[immodifika | immodifika s-sors]
  • It-traġikummiedja Petra ta’ John Yarbrough iddebuttat fil-Manhattan Repertory Theatre fl-2014[74], u saret ukoll fil-Hudson Guild fi New York fl-2015, fejn rebħet diversi premjijiet. Barra minn hekk, intgħażlet għall-antoloġija Best American Short Plays 2014-2015.[75]

Films

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Is-sit deher f’diversi films, fosthom Indiana Jones and the Last Crusade, Arabian Nights, Passion in the Desert, Mortal Kombat: Annihilation, Sinbad and the Eye of the Tiger, The Mummy Returns, Krrish 3, Transformers: Revenge of the Fallen, Samsara u Kajraare.[76]

Televiżjoni

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Petra dehret fl-episodju 20 ta’ Misaeng.[77]
  • Petra dehret f’episodju ta’ Time Scanners, magħmul għan-National Geographic, fejn sitt strutturi antiki ġew skenjati bil-laser, u r-riżultati nbnew f’mudelli 3D. Permezz tal-eżami bir-reqqa tal-mudell ta’ Petra, ingħata ħjiel kif setgħet inbniet fil-qedem.[78]
  • Petra kienet is-suġġett ċentrali ta’ programm speċjali tal-PBS Nova Amerikana msejjaħ Petra: Lost City of Stone, li deher għall-ewwel darba fl-Istati Uniti u fl-Ewropa fi Frar 2015.[79]
  • Petra hija ċentrali għall-ewwel sensiela oriġinali ta’ Netflix bl-Għarbi msejħa Jinn, li hija dramm supernaturali taż-żgħażagħ dwar ġenji maġiċi fil-belt antika ta’ Petra. It-tema tas-sensiela hija li d-dinja ma tinqeridx minn Jinn. Is-sensiela nġibdet fil-Ġordan u fiha ħames episodji.[80]
  • Petra dehret f’Destination Truth, fejn jingħad li fil-fdalijiet hemm il-fatati tal-ġenji jew tal-jinn, li fil-mitoloġija pre-Iżlamika bikrija u fit-teoloġija Iżlamika jitqiesu bħala spirti jew xjaten.[81]

Mużika u filmati mużikali

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Sitt xhur wara mixja li marret ħażin u li fiha miet żewġ persuni mill-Iżrael fl-1958, Haim Hefer kiteb il-kliem għal ballata msejħa Ha-Sela ha-Adom (“Il-Blata l-Ħamra”).[82]
  • Fl-1977, l-aħwa Libaniżi Rahbani kitbu l-musical Petra bħala rispons għall-Gwerra Ċivili Libaniża.[83]
  • Id-The Sisters of Mercy ġibdu l-filmat mużikali tagħhom għal "Dominion/Mother Russia" madwar l-Al-Khazneh ("it-Teżor") fi Frar 1988.[84]
  • Fl-1994, Petra dehret fil-filmat għas-single tal-Urban Species "Spiritual Love".[85]

Logħob elettroniku

[immodifika | immodifika s-sors]
  • Petra tidher bħala mappa inizjali fil-logħba elettronika Overwatch.
  • Petra tidher bħala għaġeb tad-dinja li jista’ jinbena fil-ħames u fis-sitt edizzjonijiet tal-logħba elettronika Civilization.
  • Fil-logħba elettronika tal-2008 Sonic Unleashed, il-villaġġ ta’ Shamar huwa ispirat minn Petra.

Dokumentazzjoni 3D

[immodifika | immodifika s-sors]

Uħud mill-istrutturi fil-Park Arkeoloġiku ta' Petra ġew iddokumentat spazjalment permezz tal-proġett Zamani u huma viżibbli fir-repożitorju maDIH.[86]

Referenzi

[immodifika | immodifika s-sors]
  1. ^ Stephan G. Schmid and Michel Mouton (2013). Men on the Rocks: The Formation of Nabataean Petra. ISBN 9783832533137.
  2. ^ a b Shaddel, Mehdy (2017-10-01). "Studia Onomastica Coranica: AL-Raqīm, Caput Nabataeae*". Journal of Semitic Studies. 62 (2): 303–318. ISSN 0022-4480.
  3. ^ a b ċ d e f ġ g għ h ħ Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. 21 (11th ed.). Cambridge University Press. pp. 309–310.
  4. ^ a b Centre, UNESCO World Heritage. "Petra". UNESCO World Heritage Centre (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-18.
  5. ^ a b ""Lost City" of Petra Still Has Secrets to Reveal". History (bl-Ingliż). 2017-01-26. Miġbur 2021-03-18.
  6. ^ "Wonders". New7Wonders of the World (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-18.
  7. ^ a b Taylor, Jane (2001). Petra and the Lost Kingdom of the Nabataeans. London: I.B.Tauris. pp. 14, 17, 30, 31. ISBN 9781860645082.
  8. ^ Jack D. Elliott, Jr. (1996). Joe D. Seger (ed.). The Nabatean Synthesis of Avraham Negev: A Critical Appraisal. Retrieving the Past: Essays on Archaeological Research and Methodology in Honor of Gus W. Van Beek. Eisenbrauns. p. 56. ISBN 9781575060125.
  9. ^ ""Petra Lost and Found". National Geographic. Arkivjat 08-04-2018". Arkivjat mill-oriġinal fl-2018-04-08. Miġbur 2021-03-18.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  10. ^ "Ancient Petra Jordan's Lost Oasis". History (bl-Ingliż). 2018-02-09. Miġbur 2021-03-18.
  11. ^ a b Glueck, Grace (2003-10-17). "ART REVIEW; Rose-Red City Carved From the Rock". The New York Times (bl-Ingliż). Ċitazzjoni għandu parametr mhux magħruf u vojt: |aċċess= (għajnuna)
  12. ^ ""A Short History". Petra National Foundation. Arkivjat 04-12-2017". Arkivjat mill-oriġinal fl-2017-12-04. Miġbur 2021-03-18.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  13. ^ a b ċ d "Terhaal". Terhaal (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-18.
  14. ^ Bienkowski, P. (1992). "The beginning of the Iron Age in Edom: A reply to Finkelstein". Levant. 24 (1): 167–169.
  15. ^ The Many Mysteries Of Petra Jordan
  16. ^ Maalouf, Tony (2003). Arabs in the Shadow of Israel: The Unfolding of God's Prophetic Plan for Ishmael's Line. Kregel Academic. ISBN 9780825493638.
  17. ^ Henderson, Jeffrey. "Jewish Antiquities: Book I: Poem 1". Loeb Classical Library (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-18.
  18. ^ Browning, Iain (1974), Petra, Chatto & Windus, p. 109.
  19. ^ Diodorus Siculus. "Section 95 (note 79)". Account of Antigonus' expedition to Arabia. xix.
  20. ^ Dio Cassius, LXVII. 14, 5.
  21. ^ Alpass, Peter (2013). "Chapter 2". The Religious Life of Nabataea.
  22. ^ Frösén, Jaakko (2012). "Petra papyri". The Encyclopedia of Ancient History. Blackwell Publishing Ltd. ISBN 9781444338386.
  23. ^ Zbigniew T. Fiema, Ahmad Al-Jallad, Michael C. A. Macdonald, and Laïla Nehmé, "Provincia Arabia: Nabataea, the Emergence of Arabic as a Written Language, and Graeco-Arabica, in Greg Fisher (ed.), Arabs and Empires before Islam (Oxford University Press, 2015), p. 394.
  24. ^ "The Crusades". nabataea.net. Miġbur 2021-03-18.
  25. ^ Lawler, Andrew. "Reconstructing Petra". Smithsonian Magazine (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-18.
  26. ^ Burckhardt, John Lewis (1822). Travels In Syria And Holy Land.
  27. ^ Carr, Gerald L. (1994). Frederic Edwin Church: Catalogue Raisonne of Works at Olana State Historic Site, Volume I. Cambridge: Cambridge University Press. pp. 386–396. ISBN 978-0521385404.
  28. ^ Conway, A.; Horsfield, G. (1930). "Historical and Topographical Notes on Edom: with an account of the first excavations at Petra". The Geographical Journal. 76 (5): 369–390. JSTOR 1784200.
  29. ^ "Forbidden Archaeology of Petra and Nazca (dokumentarju). National Geographic. 2018 – YouTube".
  30. ^ ""Petra". National Geographic. Arkivjat 20-08-2017". Arkivjat mill-oriġinal fl-2017-08-20. Miġbur 2021-03-18.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  31. ^ ""Major Attractions: Petra". Jordan Tourism Board. Arkivjat 04-11-2016". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2016-11-04. Miġbur 2021-03-18.
  32. ^ "Thousands protest in Jordan - Middle East - Al Jazeera English". web.archive.org. 2011-11-17. Arkivjat mill-oriġinal fl-2011-11-17. Miġbur 2021-03-18.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  33. ^ "Rose-red city of Petra wraps up 2019 with record-breaking 1,135,300 visitors". Jordan Times (bl-Ingliż). 2020-01-06. Miġbur 2021-03-18.
  34. ^ "Ghosts replace crowds as Covid-19 rattles Jordan's ancient city of Petra". the Guardian (bl-Ingliż). 2020-05-15. Miġbur 2021-03-18.
  35. ^ "PETRA: Water Works". nabataea.net. Miġbur 2021-03-18.
  36. ^ "Geotimes — June 2004 — Petra: An Eroding Ancient City". www.agiweb.org. Miġbur 2021-03-18.
  37. ^ a b "Robert Fulford's column about Petra, Jordan". www.robertfulford.com. Miġbur 2021-03-18.
  38. ^ Bachmann , W. , Watzinger, C. Wiegand, T. (1921). Petra, vol 3. Wissenschaftliche Vero¨ffentlichungen des Deutsch-Turkischen Denkmalschutz-Kommandos 3. Berlin: De Gruyter. pp. 37–41.
  39. ^ Bedal L-A, Schryver J. G., Gleason K. L. (2011). "The Petra Garden and Pool Complex, 2007 and 2009 field seasons". Annu Dep Antiq Jordan. 55: 313–328.
  40. ^ Bedal L-A, Gleason K. L., Schryver J. G. (2007). "The Petra Garden and Pool Complex, 2003–2005". Annu Dep Antiq Jordan. 51: 151–176.
  41. ^ Parcak, Sarah; Tuttle, Christopher A. (May 2016). "Hiding in Plain Sight: The Discovery of a New Monumental Structure at Petra, Jordan, Using WorldView-1 and WorldView-2 Satellite Imagery". Bulletin of the American Schools of Oriental Research. 375 (375): 35–51.
  42. ^ "Archaeologists discover massive Petra monument that could be 2,150 years old". the Guardian (bl-Ingliż). 2016-06-09. Miġbur 2021-03-18.
  43. ^ "Massive New Monument Found in Petra". History (bl-Ingliż). 2016-06-08. Miġbur 2021-03-18.
  44. ^ Angel, Tom Paradise, Chris (2019-02-06). "Nabataean Architecture and the Sun" (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  45. ^ Browning 28; Bartlett 194.
  46. ^ Negev 11.
  47. ^ Shaddel, Mehdy (2017-10-01). "Studia Onomastica Coranica: AL-Raqīm, Caput Nabataeae*". Journal of Semitic Studies. 62 (2): 303–318. ISSN 0022-4480.
  48. ^ "Petra". Sacred Sites: World Pilgrimage Guide (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  49. ^ a b "UNESCO - Cultural space of the Bedu in Petra and Wadi Rum". ich.unesco.org (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  50. ^ "Archeological Park - Visit Petra". visitpetra.jo. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2018-09-02. Miġbur 2021-03-19.
  51. ^ DesignWorkshop, The Petra Development and Tourism Region Authority (Ġunju 2011). "The Strategic Master Plan for Petra Region" (PDF).
  52. ^ Heinrichs, K.; Azzam, R. (June 2012). "Investigation of salt weathering on stone monuments by use of a modern wireless sensor network exemplified for the rock-cut monuments in Petra / Jordan – a research project". International Journal of Heritage in the Digital Era. 1 (2): 191–216.
  53. ^ ""Heritage at Risk 2004/2005: Petra" (PDF). icomos.org" (PDF).
  54. ^ ""Heritage Conservation Grips Jordan's Petra Amid Booming Tourism". Xinhua News Agency. Arkivjat 18-09-2009". Arkivjat mill-oriġinal fl-2009-09-18. Miġbur 2021-03-19.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  55. ^ ""Petra National Trust-About". petranationaltrust.org. Arkivjat 28-12-2011". Arkivjat minn l-oriġinal fl-2011-12-28. Miġbur 2021-03-19.
  56. ^ "Comer, Douglas C.; Willems, Willem J. H. "Tourism and Archaeological Heritage Management at Petra: Driver to Development or Destruction?" (PDF). icomos.org" (PDF).
  57. ^ "Usher, Sebastian (January 16, 2018). "Jordan urged to end animal mistreatment at Petra site". BBC News".
  58. ^ "Stakeholders take steps to address animal abuse in Petra". Jordan Times (bl-Ingliż). 2018-04-05. Miġbur 2021-03-19.
  59. ^ Petra : Begleitbuch zur Ausstellung "PETRA - Wunder in der Wüste : Auf den Spuren von J.L. Burckhardt alias Scheich Ibrahim" : Eine Ausstellung des Antikenmuseums Basel und Sammlung Ludwig in Zusammenarbeit mit dem Ministry of Tourism and Antiquities/Department of Antiquities of Jordan und dem Jordan Museum, Amman, Antikenmuseum Basel und Sammlung Ludwig, 23. Oktober 2012 bis 17. März 2013 = Batrāʼ. Meijden, Ella van der., Schmid, Stephan G., Voegelin, Andreas F., Antikenmuseum Basel., Museum Ludwig. Basel: Schwabe. 2012. pp. 15–17. ISBN 978-3-7965-2849-1.
  60. ^ ""Culture in Crisis: Flows of Peoples, Artifacts and Ideas, ICHAJ 14" (PDF). CAMNES- Center for Ancient Mediterranean and Near Eastern Studies" (PDF). Arkivjat minn l-oriġinal (PDF) fl-2020-12-08. Miġbur 2021-03-19.
  61. ^ "Archeological Excavations - Visit Petra". www.visitpetra.jo. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2020-02-08. Miġbur 2021-03-19.
  62. ^ a b Wedekind, Wanja (2005). "Preventive Conservation for the Protection of the sandstone Facades in Petra/Jordan". . Bulletin -- Journal of Conservation-Restoration. 16 (1 (60)): 48–53.
  63. ^ a b Kühlenthal, Michael. (2000). Petra : die Restaurierung der Grabfassaden = The restoration of the rockcut tomb facades. Fischer, Helge., Germany. Bundesministerium für Wirtschaftliche Zusammenarbeit und Entwicklung. München: Bayerischen Landesamt für Denkmalpflege. ISBN 3-87490-707-4.
  64. ^ Zayadine, F., 1981, Recent Excavation & Restoration of the department of Antiquties (1979- 1980), ADAJ (Annual of the Department of Antiquities, Amman- Jordan), Vol. 24. pp: 341-355.
  65. ^ Zayadine, F. (1986). "Recent Excavation & Restoration at Qasr El Bint of Petra". ADAJ (Annual of the department of Antiquities, Amman- Jordan). 29: 239–249.
  66. ^ Joukowsky, M. (1999). "The Brown University 1998 Excavations at The Petra Great Temple". ADAJ (Annual of the Department of Antiquities, Amman- Jordan). 43: 195–222.
  67. ^ "PNT - Preservation". petranationaltrust.org. Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-03-07. Miġbur 2021-03-19.
  68. ^ W. Wedekind, H. Fischer: Salt weathering and the evaluation of desalination and restoration in Petra/Jordan. In: Laue, S. (Hrsg.) SWBSS 2017 4th International Conference on Salt Weathering of Buildings and Stone Sculptures, 20. - 22. September 2017 - Potsdam, Potsdam 2017, pp: 190 - 299.
  69. ^ "CICS - Petra Painting Conservation Project - Workshop 2019 - TH Köln". www.th-koeln.de (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  70. ^ "DFG - GEPRIS - Characterisation and Conservation of Paintings on Walls and Sculpture from Nabataean Petra". gepris.dfg.de. Miġbur 2021-03-19.
  71. ^ Balliett, Blue (2004). Chasing Vermeer: Afterwords by Leslie Budnick: Author Q&A. Scholastic. ISBN 978-0-439-37294-7.
  72. ^ Geldermalsen, Marguerite (2010). Married to a Bedouin. Virago UK. ISBN 978-1844082209.
  73. ^ Ward, Joan (2014). Living With Arabs: Nine Years with the Petra Bedouin. UM Peter Publishing. ISBN 978-1502564917.
  74. ^ "Fall One Act Competition 2014". Manhattan Rep (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2021-02-24. Miġbur 2021-03-19.
  75. ^ Desk, BWW News. "THE BEST AMERICAN SHORT PLAYS 2014-15 Hits the Shelves". BroadwayWorld.com (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  76. ^ CNN, By Adrian Mourby, for. "Can Jordan's 'Indiana Jones' city of Petra survive as tourists stay away?". CNN (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  77. ^ "Misaeng: Episode 20 (Final) » Dramabeans Korean drama recaps" (bl-Ingliż). 2014-12-24. Miġbur 2021-03-19.
  78. ^ "Time Scanners: How was Petra built?". BBC Science Focus Magazine (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  79. ^ "Building Wonders". www.pbs.org (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  80. ^ "Netflix's first Arabic original series sparks uproar in Jordan". www.aljazeera.com (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  81. ^ "Ghost of Petra/The Lizard Man". Destination Truth Wiki (bl-Ingliż). Miġbur 2021-03-19.
  82. ^ "Dominik Peters (2015). "Melody of a Myth: The Legacy of Haim Hefers Red Rock Song" (PDF). Arkivjat 25-09-2019" (PDF). Arkivjat mill-oriġinal fl-2019-09-25. Miġbur 2021-03-19.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  83. ^ Stone, Christopher. Popular Culture and Nationalism in Lebanon.
  84. ^ "The Sisters of Mercy". IMDb. Miġbur 2021-03-19.
  85. ^ "Spiritual Love - NMETV Latest Music Videos and Clips | - NME.COM". web.archive.org. 2012-11-09. Arkivjat mill-oriġinal fl-2012-11-09. Miġbur 2021-03-19.Manutenzjoni CS1: BOT: url-oriġinali status mhux magħruf (link)
  86. ^ "The Zamani Project, Petra, Jordan (مشروع زماني، البترا) - MaDiH (مديح)". madih-data.kdl.kcl.ac.uk (bl-Ingliż). Arkivjat minn l-oriġinal fl-2020-07-12. Miġbur 2021-03-19.
Miksub minn "https://mt.wikipedia.org/w/index.php?title=Petra&oldid=316463"