Судан
Судан (араб. السودان), албан ёсоор Бүгд Найрамдах Судан Улс (араб. جمهورية السودان Джумхурийат ас-Судан)Зүүн Африкт орших Арабын ертөнцийн хамгийн том газар нутагтай (2 530 397 км2) дэлхийд 16-д ордог улс. Хойд талаараа Египет, зүүн талаараа Эритрей, Этиоп, өмнөд талаараа Өмнөд Судан, баруун өмнөд талаараа Бүгд Найрамдах Ардчилсан Конго Улс, Төв Африкийн Бүгд Найрамдах Улс, баруун талаараа Чад, баруун хойд талаараа Ливи улсуудтай хиллэдэг. Зүүн хойд талд нь Улаан тэнгис хүрээлэн оршино. Судан гэсэн нэр нь Араб хэлний Билад-ал-судан буюу "харуудын нутаг" гэх үгнээс гаралтай. Хамгийн түгээмэл хэл нь араб, нилот хэл, нуби, бежа бөгөөд албан ёсны хэл нь араб болон англи хэл юм.
Бүгд Найрамдах Судан Улс | |
|---|---|
Уриа: النصر لنا ан-Нар Лана "Ялалт биднийх" | |
| Төрийн дуулал: نحن جند الله، جند الوطن Нахну Жунд Аллах Жунд аль-ватан "Бид бол эх орны цэрэг, бурхны цэрэг" | |
 Суданыг хар ногооноор, нэхэмжилсэн газар нутгийг цайвар ногооноор харуулав | |
| Нийслэл | Хартум 15°30′03″N 32°33′36″E / 15.5007°N 32.5599°E |
| Томоохон хот | Омдурман |
| Албан ёсны хэл | |
| Угсаатны бүлгүүд | |
| Шашин (2020)[5] |
|
| Ард түмний нэршил | Суданчууд |
| Төр засаг | Холбооны бүгд найрамдах улс (цэргийн хунт дор[6][7]) |
| |
| |
| Хууль тогтоох байгууллага | Сул |
| Түүх | |
| МЭӨ 2500 | |
| МЭӨ 1070 | |
| 1885 | |
| 1899 | |
• Их Британи, Египетийн хаант улсаас тусгаар тогтнов | 1 сарын 1, 1956 он |
• Өмнөд Судан гарав | 7 сарын 9, 2011 он |
| 4 сарын 11, 2019 он | |
• 2019 оны үндсэн хуулийн тунхаглалын төсөл effective | 8 сарын 20, 2019 он |
| 10 сарын 25, 2021 он | |
| Газар нутаг | |
• Нийт | 1886068 км2 (15) |
| Хүн ам | |
• 2023 тооцоо | 49,197,555[8] (30) |
• Нягтаршил | 21.3/км2 (202) |
| ДНБ (ХАЧП) | 2022 тооцоо |
• Нийт | ▼$207.7 тэрбум[9] (71) |
• Нэг хүнд ноогдох | ▼$4,450[9] (151) |
| ДНБ (нэрлэсэн) | 2022 тооцоо |
• Нийт | ▼$42.7 тэрбум[9] (96) |
• Нэг хүнд ноогдох | ▼$916[9] (171) |
| ОТББИ (2014) | 34.2[10] дундаж |
| ХХИ (2021) | ▲ 0.508[11] бага · 172 |
| Мөнгөний нэгж | Судан фунт (SDG) |
| Цагийн бүс | UTC+2 (ТАЦ) |
| Огнооны формат | өө/сс/жжжж |
| Жолооны тал | баруун |
| Утасны томьёо | +249 |
| ISO 3166 код | SD |
| Домэйн нэр | .sd سودان. |
Түүх
засварлах16-18-р зуунд одоогийн Суданы нутаг дэвсгэрт хөдөө аж ахуй, гар урлал, худалдаа хөгжсөн тусгаар улсууд оршин тогтнож байв. Тэдгээрийн хамгийн чухал нь Сеннарийн Султанат ба Дарфурын Султант улс юм. Гэсэн хэдий ч 18-р зууны дунд үе гэхэд тэд тусдаа феодалын ноёд, бие даасан нүүдэлчин овог аймгууд болон задарсан.
1819-1822 онд Египет Суданы ихэнх нутаг дэвсгэрийг эзлэн авчээ. 1841 онд Эрхэмсэг Портын фирмийн дагуу "Египетийн Судан" гэж нэрлэгддэг эдгээр засаг захиргааны нэгжийн хяналтыг Египетийн дэд ван руу шилжүүлснээр Судан Османы эзэнт гүрний нэг хэсэг болсон боловч үндсэндээ Египетийн эзэмшил болжээ.
Махдистуудын бослого гарсан.
19-р зууны хоёрдугаар хагаст Суданд Британийн нөлөө улам бүр нэмэгдэв.
1899 оны 1-р сарын 19-нд Их Британи, Египет хоёр Суданд хамтарсан засаглал (Англи-Египетийн кондоминиум) байгуулах гэрээнд гарын үсэг зурав. Дээд түвшний албан тушаалтнууд нь Британичууд, дунд шатны албан тушаалтнууд нь Египетчүүд байсан. Үнэн хэрэгтээ Судан Британийн колони болсон.
Дэлхийн нэгдүгээр дайн дууссаны дараа Британийн колоничлогчид Суданыг хөвөн үйлдвэрлэгч орон болгох чиглэл баримталсан. Суданд үндэсний хөрөнгөтнүүд бүрэлдэж эхлэв.
Их Британийн засаг захиргаа эрх мэдлээ бэхжүүлэхийн тулд, ялангуяа Суданы өмнөд нутгийн уламжлалт итгэл үнэмшлийг баримталж, Христийн шашныг хүлээн зөвшөөрдөг хүн амын Исламын болон Арабын эсрэг үзлийг хөхүүлэн дэмжиж байв.
1921 онд Суданы 9-р батальоны офицер Али Абд аль-Латиф тусгаар тогтнолыг шаардсан анхны улс төрийн байгууллага болох Суданы Нэгдсэн Овогуудын Нийгэмлэгийг байгуулжээ. Тэрээр Суданчуудыг зэвсэгт бослого гаргахыг уриалсан тунхаг гаргажээ.
Дэлхийн хоёрдугаар дайны үеэр 1940 оны 6-р сард Италийн арми Суданы нутаг дэвсгэрийн нэг хэсгийг эзэлсэн боловч 1941 онд италичууд орхихоос өөр аргагүй болж, Судан нь Британийн зэвсэгт хүчний Африк дахь чухал түшиц бааз болжээ. Нутгийн иргэдээс сонгогдсон цэргийн ангиуд Эритрей, Египет, Ливи, Тунис дахь байлдааны ажиллагаанд оролцсон байна.
Дайнд оролцсон нь Суданд эерэг үр дагавар авчирсан - үндэсний аж үйлдвэр өсч, улс төрийн амьдрал эрчимжиж, улс төрийн намууд, үйлдвэрчний эвлэлүүд бий болж, тусгаар тогтнолын төлөөх хүсэл эрмэлзэл нэмэгдсэн юм.
1951 оны 10-р сарын 15-нд Египетийн парламент 1936 оны Англи-Египетийн гэрээ, 1899 оны Англи-Египетийн хэлэлцээрийг цуцалсан хуулийг баталж, Египетийн хаан Фарукийг Египет, Суданы хаанаар зарласан байна.
Египет улс 1952 оны 7-р сарын хувьсгалын дараа Суданы ард түмний бие даах эрхийг хүлээн зөвшөөрсөн юм. 1953 оны 11-р сард Суданы парламентын сонгууль болж, 1954 онд шилжилтийн үеийн өөрөө удирдах ёсны засгийн газар байгуулагдав. 1955 оны 8-р сард Суданы парламент хамтран эрхшээх гэрээг бүрмөсөн цуцлах шийдвэр гаргаж, мөн онд Британи, Египетийн цэргүүд Суданаас гарчээ.
1956 оны 1-р сарын 1-нд Судан тусгаар тогтносон улс болсноо зарласан байна.
Колончлолын үеийн Суданы хил хязгаарыг зохиомлоор зурж, угсаатны шашны ялгааг харгалзаагүй байсан нь үргэлжилсэн иргэний дайнд хүргэсэн. 2011 онд мөргөлдөөнд нэрвэгдсэн тус улс хоёр хэсэгт хуваагдсан бөгөөд тэдгээрийн хоорондын харилцаа газар нутаг, эдийн засгийн маргаанаас үүдэн зэвсэгт мөргөлдөөн хүртэл хурцадмал хэвээр байгаа юм.
2003-2004 онд Өмнөд Суданы босогчид болон засгийн газар хоорондын энхийн хэлэлцээ бодит үр дүнд хүрсэн болов ч өмнөд нутгийн хэд хэдэн бүс нутагт зэвсэгт мөргөлдөөн үргэлжилсээр байна. 2005 оны 1-р сард талууд Өмнөд Суданд 6 жилийн хугацаанд автономит эрхтэй байхаар тохиролцож, дараа нь нутаг дэвсгэрийн тусгаар тогтнолын асуудлыг бүх нийтийн санал асуулгад оруулж, энэ хугацаанд газрын тосны орлогыг засгийн газар болон босогчдын хооронд тэнцүү хуваах болжээ. 2005 оны 7-р сард босогчдын удирдагч асан Жон Гаранг Суданы дэд ерөнхийлөгчийн албан тушаалд очсон. Парламент болон засгийн газрын суудлуудыг хойд болон өмнөд буюу эрх баригч болон сөрөг хүчний төлөөлөгчдөд хуваасан юм.
Хүн ам
засварлах2015 оны 7-р сарын байдлаар Суданы хүн ам 40,234,882 бөгөөд 2010 оны 7-р сарын байдлаар - 30.89 сая хүн (Өмнөд Суданыг оруулаагүй) байв.
Сүйрсэн орнуудын индекст Суданыг дэлхийн хамгийн тогтврогүй орон хэмээн жагсаасан байдаг бөгөөд энэ нь Цэргийн засгийн газар, Дарфурын мөргөлдөөнөөс шалтгаалж байна. Хэдийгээр ийм ч гэсэн Судан нь ҮНБ-р тооцвол эдийн засгийн өсөлтөөрөө дэлхийд дээгүүр жагсаж байна.
Эшлэл
засварлах- ↑ "People and Society CIA world factbook". 10 May 2022.
- ↑ "الجهاز المركزي للتعبئة العامة والإحصاء" (PDF).
- ↑ "Sudanese Fulani in Sudan".
- ↑ https://www.cia.gov/the-world-factbook/countries/sudan/#people-and-society
- ↑ "National Profiles". Association of Religion Data Archives. Татаж авсан: 8 October 2022.
- ↑ Gavin, Michelle (8 April 2022). "Junta and Public at Odds in Sudan". Council on Foreign Relations. Татаж авсан: 20 March 2023.
- ↑ Jeffrey, Jack (23 October 2022). "Analysis: Year post-coup, cracks in Sudan's military junta". Associated Press. Cairo, Egypt. Татаж авсан: 20 March 2023.
- ↑ "Sudan". The World Factbook (2024 ed.). АНУ-ын Тагнуулын төв газар. Татаж авсан: 24 September 2022. (Archived 2022 edition)
- ↑ 9.0 9.1 9.2 9.3 "World Economic Outlook Database, October 2022". IMF.org. International Monetary Fund. October 2022. Татаж авсан: 23 December 2022.
- ↑ "Gini Index". World Bank. Татаж авсан: 16 June 2021.
- ↑ Human Development Report 2020 The Next Frontier: Human Development and the Anthropocene (PDF). United Nations Development Programme. 15 December 2020. pp. 343–346. ISBN 978-92-1-126442-5. Татаж авсан: 16 December 2020.
Цахим холбоос
засварлах
Commons: Судан – Викимедиа дуу дүрсний сан