Иконопис

Христос и Свети Мина, коптска икона од 6 век.

Исус Христос на мозаик од Равена (6 век).

Свети Теодор Стратилат на керамичка икона во Преслав, Бугарија (околу 900 година)

Гаврил, „ангел со златна коса“, руска икона од 12 век.

Барокна фреска во православна црква во Вилнусу

Иконопис — посебна сликарска техника што ја негува христијанската црква (особено православната).

Корените ѝ се во раното христијанство, но се обликувала со текот на времето додека не го стекнала својот конечен облик (и врв) во ерата на средновековна Византија. Разликуваме иконопис (сликање на икони на табла) и фрескопис (живопис на икони - фрески на ѕид).

Правила

Во православната црква е особено распространет култот на иконите, и иако иконите спаѓаат во култ и на други конфесии, православието го развило иконописот на најубав и детален начин, така што сите правила и методи на иконописот, напишани подолу., се особени за православната црква. Во другите деноминации кои ја почитуваат иконата, овие правила не мора да се почитуваат (пример е Римокатоличката црква, каде што начинот на сликање икони не е детално специфициран и догматски определен).

Во православната црква постојат одредени канони (правила) на иконописот до кои се придржува секој иконописец. Правилата не се официјално пропишани, туку се пренесуваат низ генерациите од мајстор на ученик. Основното непишано правило е дека иконата е направена според образец (предлошка) на постара икона (што е општо прифатен образец). Сликањето икони според имагинацијата на уметникот без познавање на овие правила не претставува црковно учење и не може да се нарече икона во строга смисла.

Симболика

Иконата е полна со симболи кои на визуелен начин го претставуваат учењето на црквата. Некои од овие симболи се:

• Црвено-сина облека на Исус Христос - ја означува божествената и човечката природа на Христос. Според епископот Данило, црвената боја го означува божественото потекло, додека сината е симбол на човековата природа. Според други автори, значењето на боите е спротивно, црвената значи телесност (поради поврзаноста со крвта) и сината значи божественост (поради поврзаноста со небото). Кај Пресвета Богородица боите се во обратен редослед.
• Златото како материјал е симбол на Вистината, бидејќи златото, како и Вистината, е секогаш исто, никогаш не се менува (Зборот „вистина“ е изведен од зборот „исто“). Сјајот на златото ја симболизира Божјата несоздадена Светлина.
• Во православните икони светлината има битно значење. Светлината што свети на лицето и телото на светителот не е световна, туку „божествена светлина“. Бидејќи оваа светлина не е природна, таа не фрла сенка или има одредена насока од која доаѓа. Има бела боја со местимичен синкав отсјај.

Иконата не се стреми да го прикаже настанот на сликарски реалистичен начин, туку се стреми да навлезе во подлабокото значење на настанот што го прикажува. Честопати, иконите прикажуваат два настани што се случиле во два различни моменти во времето или во ист момент, но на далечни места. Исто така, едно лице може да се појави повеќе од еднаш на иконата. Така, на една икона Јован Крстител ја држи сопствената отсечена глава.

Особености

Иконописот се одликува со следниве особености:

• Нема правилна перспектива на иконата, односно на иконите е присутна таканаречената „превртена перспектива“. Поимот „превртена перспектива“ не е сосема точен (иако често се користи), бидејќи превртената перспектива подразбира одредена правилност (иако превртена). Карактеристичност на перспективата на иконата е тоа што нема правилност, често предметите се шират во далечина или покривот се слика како да е прикажан одозгора и слични нелогични претстави.
• Претставата може да прикаже еден лик повеќепати на различни места и во различно време.
• Ликовите се прикажани во карактеристични пози и облека во согласност со иконографската традиција.

Школи и стилови

Византиски стил

Автентичниот стил во иконописот е она што се нарекува „византиско иконопис“. Тој е израз на учењето на Православната црква.

Коптски стил

Во текот на историјата на Коптската црква, многу ја развила коптската уметност на иконопис, по што станала позната во светот.

Руски стил

Рускиот иконопис е класично византиско со елементи на руската народна уметност. Најпознатиот руски иконописец Андреј Рубљев сликал во класичен византиски стил.

Барокен стил

Во некои православни цркви, постои традиција на „барокен иконопис“ (цркви и манастири во Војводина). Има и разни икони во мешан стил карактеристични за 17 и 18 век.

Нови стилови

Денес се појавуваат и други стилови. Класичен пример за новина во иконописот е грчкиот иконописец, свештеникот Стаматис Склирис. Постојат спротивставени мислења за новините во иконописот. Додека едни ги отфрлаат овие новини како туѓи за православието, други ги поздравуваат како природен развој на уметноста.

Техника на изработка

Ученичка вежба на хартија

Прибор

Иконописецот користи четки за нанесување на подлогата, брусна хартија за рамнење на подлогата, алати за позлата, стап, штафелај, сликарски четки, алатки за подготовка на боја (разни послужавници, чинии и лажици), молив и шестар.

Во приборот за позлата спаѓаат ахатни пегли, позлатарско перниче, позлатарски нож и чеканче за злато. Позлатарското перниче е штичка покриена со памук и преку него со кожа. Служи на него да се сече злато со позлатарски нож. Позлатарската четкичка се користи за пренесување на златото од перничето на иконата бидејќи златното ливче е премногу тенко за да се допре со прстите.

Стапот е специфична алатка на иконописецот. Служи како потпора за раката при влечење потези. Без него не би било можно да се направат толку прецизни потези со сликарска четка.

Слоеви

Слоеви на иконата

Секоја слика нужно се состои од носител и обоен слој, а некои слики, покрај овие два основни слоја, имаат и подлога, позлата (за икони) и заштитен слој од лак. Иконата се состои од следниве слоеви:

• носител на иконата - штичка
• газа - служи како арматура на подлогата
• подлога од креда и туткал
• шелак - се нанесува на местата кои се позлатуваат како изолација
• микстион - лепило за злато
• злато
• обоен слој
• лак

Носител

Правилно сечење на штица за икона

Голема штица за икони

Секоја слика се состои од носител (кој понекогаш е и подлога), подлога и обоен слој. Покрај ова, сликите често имаат заштитен слој - лак, а иконите имаат и слој од злато.

Носител на иконата е дрвена штица, најчесто од липово дрво, иако се среќаваат и штици од други видови дрво. Плочите треба да бидат суви и без јазли. Важно е како се исечени од трупецот. Доколку се исечат така што годовите на штичката се во насока на дебелината на штицата, искривувањето ќе биде минимално. Штицата е составена од неколку (најчесто три) помали даски кои се спојуваат странично со лепење и одзади со клинови.

Подлога

Не е погодно да се слика на дрвена табла, па затоа е неопходно да се нанесе подлога. Традиционалната подлога гесо е направена од креда (или специјално подготвен гипс) и туткал (желатин). Туткалот е лепило од животинско потекло, а најдобобар е направениот од зајачки коски. Во последно време се користи и подлога на база на акрилик. Подлогата се нанесува со четка во повеќе слоеви или поретко со шпакла. По сушењето се рамни и се мазни со брусна хартија.

Позлата

Иконата се позлатува на два начина. Првата е понова и се нарекува „позлата со микстион“ или „маслена позлата“. Златните ливчиња се лепат на претходно подготвена површина премачкана со микстион - лепило на основа на масло од коноп. Другиот метод е постар и се нарекува „водена позлата“ или „позлата со болус“ при што златните ливчиња се нанесуваат на болус (вид глина) што претходно е навлажнета со ракија или вотка. Залепеното ливче се пегла со ахатни пегли. Овој вид на позлата е поиздржлив и поценет, но процесот на позлата е многу потежок.

Боја

За сликање икони се користи јајчена темпера - сликарска боја каде што врзивно средство е жолчка од кокошкино јајце. Сликањето со бои направени од жолчка од јајце е многу старо. Речиси сите икони од средниот век биле насликани со јајчена темпера. Јајчената температа е многу стабилна, што е главната причина зошто иконите стари илјада години денес се во добра состојба. Јајчената темпера се состои од два дела: врзивно средство и пигмент. Пигментот е прашок од минерално или синтетичко потекло што на сликарста боја ѝ дава одредена обоеност. Врзивносто средство (во овој случај жолчката од јајце) е супстанцијата која служи за поврзување на пигментните честички заедно. Јајчената темпера може да се чува во фрижидер околу една недела. Постапката за правење јајчена темпера е како што следува:

Пигменти

1. Се двои жолчката од белката. Содржината внимателно се издвојува од жолчките додека ципата се фрла
2. Во жолчката се додава еднаква количина на вода
3. Пигментот се меша со мала количина жолчка за да се добие густина на паста. Оваа паста се трие со лажица на чинија за да се распаднат грутчињата.
4. По триењето, на пигментот му се додава уште жолчка во приближен зафатнински сооднос од 1:1.
5. Може да се додадат неколку капки оцет заради трајност
6. Бојата се претура во друг сад за да се отстранат грутките со таложење.

Во средниот век се користеле природни пигменти, претежно од минерално потекло: различни нијанси на жолта, црвена, окер и кафеава како земја. Како црн пигмент се користеле јагленисани лозови стапчиња во прав (слонова коска или буково дрво). Уште во средниот век се знаело за добивање вештачки бои: оловно бело и цинобар. Денес се користат претежно синтетички пигменти, иако се користат и некои природни пигменти, обично земјен окер и црна од винова лоза. Порано пигментот рачно се ситнел и правел во прав, додека денес се купува веќе фабрички подготвен.

Потсликување е нанесување на основна боја на која подоцна се додаваат светлост на сенки и детали. Потсликувањето се врши со повеќе проѕирни слоеви кои се нанесуваат со рамна четка така што на претходно исушениот слој се нанесува нов слој. Бидејќи се слика со акрилни бои односно со јајчена темпера, претходните слоеви не се „размачкуваат“.

Заштита

Иконите се лакираат за да се заштитат од механички оштетувања, влијание на влагата и кислородот. Во минатото, иконите најчесто се лакирале со олифа - згуснато масло со додавање на разни природни смоли. Олифата се добивала или со долго изложување на масло на висока температура во печка или со изложување на сонце во лето. Денес се користат разни лакови. Лаковите на база на масло се избегнуваат поради нивната тенденција да потемнуваат со текот на времето. Најчесто се користи лакот „дамар“ - природна смола растворена во природен терпентин или некој лак на база на синтетички смоли како акрилен лак. Лакот може да се нанесува со четка или со прскање.

Поврзано

• Икона
• Фреска
• Иконоборство