Berbertaole: Versjèl tösje versies
→Vocaole: klopde neet gans heh |
K r2.7.2) (Robot: debie: mzn:بربری |
||
| Tekslien 620: | Tekslien 620: | ||
[[mk:Берберски јазици]] |
[[mk:Берберски јазици]] |
||
[[ms:Bahasa Barbar]] |
[[ms:Bahasa Barbar]] |
||
[[mzn:بربری]] |
|||
[[nds:Tamazight]] |
[[nds:Tamazight]] |
||
[[nl:Berbertalen]] |
[[nl:Berbertalen]] |
||
Versie op 7 okt 2011 21:38
Dit artikel is gesjreve (of begós) in 't Mestreechs. Laes hie wie v'r mit de versjillende saorte Limburgs ómgaon.
De Berbertaole (Inheimse naom Tamazight/ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ) zien 'n gróp vaan de Afro-Aziatische taole en dialekte die verspreid euver de ganse Maghreb (d.i. Noord-Afrika westelek vaan 't Nijldaal) weurt gesproke door de Berbers en Toeareg (die neet ummer zoonder mie tot de Berbers weure gerekend). Migrantegemeinsjappe höbbe de taole ouch boete de Maghreb gevesteg; neet in 't minste nao Nederland en 't Belsj. Wieväöl vaan die taole 't gief hingk, wie zoe dèks, aof vaan interpretatie; soms weurt gesproke vaan ein taol, 't Berbers, al zien laank neet alle variante oonderein te verstoon. De Berbertaole zien, veur zoewied bekind, de oersprunkeleke taole vaan de Maghreb. In diechbevolkde, steideleke umgevinge zien ze dèks (neet ummer) verdroonge door 't Arabisch, meh in nomadegemeinsjappe, oases en berggebeed huurt me ze nog volop. Erkinning vaan de Berbertaole is in väöl len e geveuleg punt, boe conflikte tösse Arabisch en Berbers nationalisme bij koume kieke. Wel is de lèste jaore de status vaan de Berbertaole touwgenome en weure ze väöl mier es vreuger op sjrif gestèld.
Terminologie
De wäörd Berber en Berbers koume oet 't Arabisch (البربر al-barbar) en beteikene zoeväöl wie 'bazeleer', dus 'eine dee 'n oonbekinde taol sprik'. 't Arabisch op zien beurt heet dees wäörd euvergenome vaan 't Latiens barbarus en 't Grieks βάρβαρος barbaros; Berber is dus wezelek 'tzelfde woord es barbaar. Toch gelt dit woord neet algemein es e sjelwoord en weurt 't zeker geaccepteerd in de wetensjappeleke wereld.
D'n eige naom vaan de Berbers is Amazigh (miervoud Imazighen; ouch gesjreve Amaziɣ, Imaziɣen), wat 'vrije maan' of 'vechter' beteikent. Hun taol neume ze Tamazight (Tamaziɣt), boe-in de circumfix (zuug oonder bij grammair) t...t is te herkinne. Deze naom weurt väöl gebruuk door de Berbers in Marokko en oonder de Toeareg, meh daoboete vrij beperk. Väöl Berbervolker gebruke dèks specifieke otonieme die allein nao hun eige taol of dialek verwieze, zoewie Siwi veur de taol vaan de Siwa-oaas en Taqbaylit veur 't Kabyle.
Sprekers
Wieväöl lui of Berbertaole spreke, vèlt neet zoe gemekelek vas te stèlle. Väöl len erkinne de taole gaaroet neet en numme 't Berbers neet es optie in volkstèllinge op. Berbers zien dèks ouch twietaoleg, zoetot 'ne spreker vaan 't Berbers op 't ierste gehuur veur Arabier kin weure aongezeen. Sprekers vaan 't Berbers kin me in eder geval in de volgende len vinde:
Inheims
In Algerije weurt e groet aontal Berbertaole daan wel -dialekte gesproke. Ethnologue oondersjeit (in aofloupende volgorde vaan aontal sprekers) 't Kabylisch, 't Sjawijah, 't Sjenwa, 't Toemzabt, 't Taznaniet, 't Tamahaq ('n taol vaan de Toeareg), 't Tagargrent en Temasjien (mèt de aonteikening tot 't dezelfde taol zouw kinne zien), 't Tidikelt, en de eigelek Marokkaanse dialekte Riffijns, Tasjelhiet en Midde-Atlasberbers. De ierste twie weure in diechbevolkde gebeje gesproke en höbbe mier es ein mieljoen inwoeners, de aandere (boete die oet Marokko) weure (veurnaomelek) door oasebewoeners en kemelnomade gemojld en höbbe allemaol minder es hoonderddoezend sprekers.[1] Historische tèllinge en sjattinge euver 't aontal sprekers loupe oeterein. 'n Oonderzeuk oet 1906 brach 1.305.730 aon 't leech, of 29% vaan de toenmaolege bevolking in de kolonie.[2] Kort daonao, in 1911, gaof e geliekaardeg oonderzeuk al väöl minder sprekers: 23%. Dit zouw mote ligke aon versjèlle in tèlmethodes (mèt naom 't al of neet mètrekene van twietaolege). Bij de volkstèlling vaan 1966 waor 't aontal sprekers vaan 't Berbers 2,3 mieljoen, of 19% vaan de ganse bevolking. Ethnologue meint op basis vaan zien eige ciefers tot 't aontal sprekers op 14% ligk (daovaan 9% Kabylisch en 5% Sjawijah).[1]
Good 30.000 Toeareg in Burkina Faso spreke 't Tamasheq, 'n taol die me veural in Mali huurt (zuug oonder).[3]
In 't uterste weste vaan Egypte, wat cultureel korter bij Libië es bij 't Nijldaal steit, gief 't nog ein plaots, de Siwa-oaas, boe me 'n Berbertaol huurt: 't Siwi. 't Heet 30.000 sprekers en is daomèt 'n levendege taol, al gebruke de sprekers ouch 't Arabisch.[4]
Libië kint 'n Berberse minderheid vaan zoe'n 3%. 't Nafoesi is mèt zoe'n 184.000 sprekers wiedoet de groetste. 't Weurt gesproke in Tripolitanië, zuielek vaan Tripoli. In dees regio huurt me ouch 't Ghadames (bij 't dreilandepunt mèt Algerije en Tunesië) en 't Sawknah (mie nao 't midde touw). De Toeareg in Fezzan ('t droeg zuidweste vaan 't land) spreke Tamahaq (zuug bove bij Algerije). 'n Oasegemeinsjap in Cyrenaica (oostelek Libië) sprik Awjilah.[5][6]
Noord-Mali is 't toesland vaan nomade, zoewel bedoeïene es Toeareg. Bijgevolg weure dao ouch twie Toeareg-dialekte of -taole gesproke: 't Tamasheq (mèt zoe'n 250.000 sprekers in 1991) en 't Tamajaq (mèt zoe'n 190.000 lui die 't in 1991 spraoke).[7]
In Marokko vint me de groetste concentratie Berbers. Es me de definitie vaan Berber beperk tot hun die 'n Berbertaol spreke, kump me volges väöl oonderzeuke op 'n groete minderheid vaan de Marokkaanse bevolking. In 1952 góng André Basset nog oet vaan 'n klein mierderheid,[8] 'n meining die Karl Prasse nog in 2000 zouw deile.[9] Bij de volkstèlling vaan 1960 (kort veur de oonaofhenkelekheid vaan 't land) heel me 't op 34%, 'n sjatting. Ouch Ethnologue kump roond de 35% oet, mèt zoe'n 7,5 mieljoen sprekers in de jaore negeteg (mèt dat getal haolt me evels gein daarde vaan de bevolking; 't blijf dus vaag). Daovaan zouwe 1,5 mieljoen lui Riffijns spreke, drei mieljoen Tasjelhiet en ouch drei mieljoen Midde-Atlasberbers.[10] INALCO meint tot die getalle väöls te lieg zien en rekent veer tot vief mieljoen sprekers veur Midde-Atlasberbers en wel ach mieljoen veur 't Tasjelhiet.[11] 'n Enquête oet 2004 heel 't op 28,4%; 34% vaan de plattelandsbewoeners en 21% vaan de steidelinge.[12] Dit zien evels minimumgetalle, aongezeen de vraog in 't artikel waor wat veur taol me 'in 't daogeleks leve' praotde. Dit slut dus mojertaolsprekers die de gansen daag mèt Arabischtaolege in contak trejje oet.
Mauritanië en de Westeleke Sahara zien laank e Berberstaoleg gebeed gewees (mèt 'n zwarte, Niger-Congotaolege bevolking gans in 't zuie). Dit veranderde evels mèt de kóms vaan de Bani Hassan aon 't ind vaan de middeliewe. Veural nao d'n Daartegjaorege Mauritaansen Oorlog raakde de bevolking laankzaamaon gearabiseerd. De inheimse Berbertaol, 't Zenaga, is dudelek aon 't verdwijne: Me gief nog 200 sprekers op veur de taol,[13] tegeneuver 13.000 in 1940.[14] In 't ooste zouw 't ouch Tamasheq-sprekende Toeareg geve.[15]
In Niger huurt me, wie in Mali, Berbertaole spreke in 't noorde vaan 't land, en wel de Toeareg-dialekte Tamahaq (door zoe'n 20.000 lui tege de grens mèt Algerije), 't Tamajaq (door 450.000 lui in 't weste; dees taol strek ziech oet tot in Mali) en 't Tamajeq (door 250.000 lui in 't midde vaan 't land). 't Ierste dialek weurt in e hendeg droeg en dunbevolk gebeed gesproke, de lèste twie coëxistere mèt aander taole, umtot in die get minder droeg gebeje ouch aander volker leve.[16][17]
't Tamajaq vaan Niger weurt ouch nog gesproke in Nigeria, door inkel lui in 't uterste noordweste vaan de staot Sokoto.[18] Nigeria is dus neet ech e Berberland.
Spaanje heet de stei Ceuta en Melilla binne zien grenze. In allebei is 't Riffijns inheims, wat in Melilla zelfs door de mierderheid vaan de bevolking weurt gesproke (neve Arabisch en Castiliaans). Sprekers kinne zoewel inheimse en Marokkaanse migrante zien.[19]
Tunesië kint 'n klein (<1%) meh vrij stabiel gemeinsjap vaan Berbersprekers in 't zuie vaan 't land, in de stei Matmatah en Dzjerbah, die 't Sjilha spreke (neet te verwarre mèt 't Tasjelhiet vaan Marokko, wat feitelek dezelfde naom heet). 't Sened, gesproke in de stad mèt dezelfde naom, is oetgestorve.[20]
Migrantegemeinsjappe
Op 't Belsj gief 't 'n Marokkaanse gemeinsjap, die zier euverwegend oet Riffijne besteit. Ze zouwe mèt 347.000 zien,[21] al gaw 3% vaan de Belzje bevolking. Bijgevolg sprik me in dit land Riffijns.
Fraankriek is d'n awwe kolonisator vaan 't groetste deil vaan de Maghreb. Daorum vint me in dit land ouch oetgebreide migrantegemeinsjappe vaan Maghrebijne, boe-oonder Berbers. Ethnologue gief de volgende taole op veur 't land: Kabylisch (537.000 lui), Midde-Atlasberbers (150.000), Riffijns en Tasjelhiet (zoonder sprekersaontalle).[22] De Riffijne zouwe in Fraankriek mèt 380.000 zien (dit zeet neet alles euver 't aontal sprekers: sommege vaan hun spreke mesjiens Frans of Arabisch).[21]
In Israël leve de lèste sprekers vaan 't Judeo-Berbers. Dees gemeinsjap leefde vreuger in Marokko meh is nao d'n Twiede Wereldoorlog bekaans integraol gemigreerd. De sprekers, in 1985 waore 't 'rs 2000, zien veural awwere. Hun taol liekent väöl op de aander Marokkaanse Berberdialekte. De sprekers gebruke of gebruukde vaanajds ouch Judeo-Marokkaans Arabisch neve hun Berbers.[23]
Nederland heet 'n oetgebreide Marokkaanse gemeinsjap, die bekaans gans oet Riffijne besteit. Hun aontal zouw 470.000 bedraoge,[21] zoe'n 2,8% vaan de Nederlandse bevolking en (in absolute ciefers) de groetste Riffijnse gemeinsjap boete Marokko en Spaanje. 'n Aonzeenlek deil vaan hun sprik ouch wezelek Riffijns.
Verdeiling
De Berbertaole daan wel -dialekte laote ziech in versjèllende gróppe verdeile. Ethnologue dink zoe dreuver:[24]
- BERBERTAOLE
- Oostelek Berbers
- Noordelek Berbers
- Atlasgróp
- Kabylisch
- Zenatitaole
- oostelek
- Ghomara
- Mozabitisch (Mzab-Wargla)
- breid Riffijns
- Riffijns
- Senhaja de Srair (oetgestorve?)[26]
- Sjawijah
- Tidikelt
- Sjenwa
- Toeareg
- Zenaga
- Guanche? (oetgestorve)
De oonderste taol, 't Guanche, waor de taol vaan de oersprunkeleke bewoeners vaan de Canarische eilen. Oet taolrelikte vèlt mèt groete woersjijnelekheid aof te leie tot 't 'n Berbertaol waor (of mesjiens e grupke Berbertaole), meh wijer liet ziech niks zègke euver hun plaots in dees taolfamilie.
Ouch oonzeker is de aard vaan 't Aajdlibisch/Numidisch. Vaan dees taol, die in de aajdheid in de Maghreb woort gesproke, zien wel tekste bewoerd gebleve, meh die zien te raojselechteg veur wiedgoonde conclusies.
Maarten Kossmann (1999) heet 'n get aander indeiling veur ouge.
Historie
De Berbertaole hure bij de Afroaziatische taole, 'n taolfamilie die ziech oetstrèk euver Noord- en Oos-Afrika en Zuidwes-Azië. Ze vörme in dees familie 'nen apaarten tak, wat wèlt zègke tot ze allein mer wied verwant zien aon aander Afroaziatische taole. Aander tek zien 't Egyptisch (oetgestorve, meh es Koptisch nog in liturgisch gebruuk), de Tsjadische taole (dao-oonder Hausa), de Koesjitische taole (wie Oromo en Somalisch), de Omotische taole ('n gróp klein taole in Wes-Ethiopië) en de Semitische taole (wie 't Arabisch en 't Hebreeuws; d'n einegen tak dee in Azië toes is). 't Berbers liet ziech neet inger mèt einen aanderen tak binne de Afroaziatische familie verbinde. Wienie ziech 't Berbers vaan 't Proto-Afroaziatisch heet losgemaak liet ziech neet zoemer zègke, meh umtot de Afroaziatische taole bezunder wied vaanein stoon (in vergelieking mèt beveurbeeld de Indogermaanse taole), liekent 't aon te numme tot dees splitsing al hiel vreug gebeurde (sjattinge goon trök tot 8000 veur Christus). Me dink tot de veurawwers vaan de Berbers in d'n tied vaan de Greune Sahara (vaanaof 7500-7000 v. Chr.) es veehawwers euver de Sahara höbbe verspreid. 't Weer verdruge vaan de Sahara (roond 3500-3000 v.Chr.) dreef de versjèllende Afro-Aziatische volker oeterein; in 't geval vaan de Berbers gónge väöl vaan hun nao de kös of nao oases, dewijl aandere e nomadebestoon begóste.
De (wij) verwantsjap vaan de Berbertaole mèt zöstergróppe bliek oet de volgende vergelieking:
| (groond-)beteikenis | Berbers | Semitisch | Egyptisch[27] | Koesjitisch | Tsjadisch | Omotisch |
|---|---|---|---|---|---|---|
| tong | Kabylisch iləs | Arabisch lisān | *lés | Bole lisìm | Dime lits'- ('lekke') | |
| water | Kabylisch aman | Arabisch māʾ | *máw | Dahalo maʔa | Bole àmma | Mocha 'amiyo ('regene') |
| heer | Kabylisch -s | Akkadisch -šu | sw | Somalisch isa- | Hausa shi | Dizi iz-n |
| twie | Kabylisch sin | Arabisch ʾiṯn-āni | *sinéwwVj | |||
| diech (m.) störfs | Toeareg tə-mmut | Arabisch ta-mūtu | Rendille ta-mut | |||
| heer störf | Toeareg yə-mmut | Arabisch ya-mūtu | Rendille ya-mut |
De ierste taoldocuminte die getuige vaan 't bestoon vaan 't Berbers zien bepaolde Aajdegyptische persoensnaome, zoewie de naome vaan de twie Libische hun vaan farao Antef II (oet de 11e dynastie).[28] Vaan d'n daarden iew veur Christus tot d'n daarden iew nao Christus vint me taoldocuminte in 't al ieder geneump Aajdlibisch, wat nao de consensus vaan de taolwetensjappers 'n Berbertaol is, meh wat neet good te begriepe vèlt. De kóms vaan de Feniciërs nao Numidië, die dao Carthago en 't bijbehurend riek stiechde, brach de Berbertaole oonder invlood vaan 't Fenicisch, boevaan 't allewijl nog lienwäörd heet en boevaan 't ouch 't sjrif euvernaom (zuug oonder). Ouch de Romeine, die de Carthagers aoflosde es hiere in Noord-Afrika, lete hun spore in 't Berbers nao: versjèllende Berberse wäörd laote ziech nao de meining vaan taolkundege es Latiense lienwäörd identificere (wie fulki 'sjoen' <pulcher).[29]
De Berbertaole waore dominant in Noord-Afrika, en maakde e compleet dialekcontinuum vaan de Canarische eilen tot de Siwa-oaas. Dit veranderde pas bij de Arabisch-islamitische expansie in de zevenden en achsten iew. De Arabiere vereuverde en bekierde de Berberbevolking neet allein, meh ze gónge ziech dao ouch vestege, zoetot 't Berbergebeed versplinterd raakde. In vröchbaar gebeje kaome steidelinge te woene, in groete deile vaan de Sahara woorte de Berbernomade - Toeareg - door de bedoeïene verdroonge. Ouch nao de ierste golf vaan Arabische expansie, die mèt de vereuvering vaan 't gebeed op gaank kaom, kaome nog aander golve vaan Arabiere Noord-Afrika binne, wie de Bani Hilal, die Tunesië bezatte, en de Bani Walid, die nao Mauritanië trokke. In zoe'n gebeje assimileerde de Berberbevolking dèks al gaw mèt de Arabiere.
In gebeed wat euverwegend door Berbers woort bewoend, hele ze hun taol en cultuur euver 't algemein evels wel aon. 't Cultureel bezej vaan de Berbers waor sterk, zoetot ze oondaanks actief oonderdrökking hun taole aonhele. Wel naome de versjèllende Berbertaole hiel väöl Arabische wäörd op. Umgekierd zitte de plaotseleke Arabische dialekte ouch vol mèt Berberse lienwäörd. De oonderdrökking woort bezunder sterk nao de oonaofhenkelekheid vaan de Noord-Afrikaanse len (roond 1960). Es reactie op 't kolonialisme veurde de versjèllende regeringe 'n actief beleid vaan Arabisch nationalisme door, wat leide tot 'n beweging vaan arabisering. Zoe waor 't in Marokko laank verboje 't Berbers op te sjrieve, en moch 't in Libië zelfs neet in 't opebaar spreke. In len wie Niger en Mali, multi-etnische len die zoe'n einvörmeg cultureel nationalisme neet kóste, laog de situatie aanders: dao woorte de Toeareg en hun taole al vreug erkind. D'n ummekier kaom in de jaore 1990 en de jaore 2000. 't Iers gebäörde dat in Algerije: nao jaorelang proteste vaan de Berbers erkós de regering in 2002 hun taol. Mèt 't Arabisch Veurjaor vaan 2011 späölde Berbers in väöl len 'n groete rol bij de proteste. Dit leide in Marokko tot de verheffing vaan 't Berbers tot officieel taol[30] en in Libië tot 'n oplufte vaan de oonderdrökkende wètte, wat dao 'n cultureel renaissance op gaank brach, zoewie 'n discussie euver erkinning.[31] Allewijl weure de Berbertaole in versjèllende len op sjaol gelierd; 'n literair productie kump laankzaam op gaank.
Spelling en sjriefsysteme
De Berbertaole zien in de loup vaan de iewe mer spaorzaam opgesjreve, en neet ummer in 'tzelfde sjrif. De ajdste glosse in 't Berbers (Aajdlybisch) stoon in Egyptische hiërogliefe. Wie de Berbers in contak traoje mèt de Feniciërs, lierde ze ouch 't Fenicisch sjrif. Dit sjrifsysteem, 'nen abdzjad, waor good gesjik veur de Semitische taole en ouch wel veur de Berbertaole, die zjus wie de veurege mèt consonantwortele wèrke. Vaanaof d'n daarden iew veur Christus oontwikkelde ziech zoe 't tifinagh, ofwel 't Berbersjrif, oet 't Fenicisch sjrif. Dit tifinagh raakde in oonbroek naotot de Arabiere invele en Arabisch in de Maghreb de einege cultuurtaol woort. Bij de Toeareg evels bleef 't in gebruuk.
De sjaarse kiere tot in d'n Arabischen tied Berbers woort opgesjreve, gebäörde dat in 't Arabisch sjrif. Dit sjrif heet evels gein lètters veur alle spraokklaanke vaan de Berbertaole, zoetot ze die neet optimaol weergeve. In de koloniaolen tied begóste westerse wetensjappers ziech te intrèssere veur 't Berbers; zij sjreve de taole op in 't Latiens sjrif. Umtot ouch dit alfabet neet veur alle klaanke lètters heet, maak me hei gebruuk vaan diacritische teikes die dat mote verdudeleke.
Roond 1980 begóste pionere vaan de Berbertaole veural in Marokko en Algerije 't tifinagh nui leve in te bloze. Ze pasde dit sjrif aon de veurdeile vaan 't wetensjappelek Latiens sjrif aon: veur edere klaank kaom noe oondobbelzinneg 'n lètter en vocaole woorte touwgevoog. Ouch leep 't sjrif veurtaon vaan links nao rechs, dewijl 't traditioneel tifinagh dèks, wie 't Arabisch, linksloupend waor. Dit hervörmp sjrif steit algemein te book es neo-tifinagh. In 't begin waor 't gebruuk beperk, en in Marokko daobij streng verboje, meh tege 't ind vaan de jaore 1990 naom 't touw. Ummer mie Berbers kinne dit sjrif intösse leze; in Marokko en Algerije heet 't al officiële status. Toch weure nog ummertouw 't Latiens en 't Arabisch sjrif (noe, aanders es vreuger, wel mèt diacriete, dèks oontliend aon 't Perzisch) gebruuk. De sjrifkeus kin praktisch zien - computerklavere höbbe noe eine kier Latiens sjrif en nog ummertouw leze relatief wieneg lui tifinagh - meh is dèks ouch politiek: tifinagh associeert me mèt Berbers nationalisme, Latiens sjrif kin op prowesters sentiment wieze en Arabisch sjrif kin 'n uting zien vaan islamisme.
'n Vergelieking vaan de drei sjrifsysteme zuut zoe oet (es gei commentair debij steit, sprik de oetspraok veur ziech of is ze wie in 't Arabisch):
| Tifinagh | Latiens | Arabisch | opmerkinge |
|---|---|---|---|
| ⴰ (ya) | a | ا | |
| ⴱ, ⵀ (yab) | b | ب | |
| ⴳ (yag) | g | گ | Wie gk |
| ⴶ, ⴵ (yadj) | dj | ج | Wie de j in 't Ingels |
| ⴷ (yad) | d | د | |
| ⴹ (yaḍ) | ḍ | ض | |
| ⴻ (yey) | e | ه | |
| ⴼ (yaf) | f | ف | |
| ⴽ, ⴾ (yak) | k | ک | |
| ⵀ, ⵁ, ⵂ (yah) | h | ھ | |
| ⵃ (yaḥ) | ḥ | ح | |
| ⵄ (yaε) | ˤ, ε | ع | |
| ⵅ, ⵆ (yax) | kh, x | خ | Wie de ch in 't Hollands |
| ⵇ, ⵈ (yaq) | q | ق | |
| ⵉ (yi) | i | ي | |
| ⵊ, ⵋ, ⵌ (yaj) | j | ج | Wie de j in 't Frans |
| ⵍ (yal) | l | ل | |
| ⵎ (yam) | m | م | |
| ⵏ (yan) | n | ن | |
| ⵐ (yagn) | ny | ني | Wie nj in oranje |
| ⵑ (yang) | ng | ڭ | |
| ⵒ (yap) | p | پ | |
| ⵓ (yu) | u | و | |
| ⵔ (yar) | r | ر | |
| ⵕ (yaṛ) | ṛ | ڕ | |
| ⵖ, ⵗ, ⵘ (yagh) | gh, γ | غ | Wie de verzörg Nederlandse g |
| ⵙ (yas) | s | س | |
| ⵚ (yaṣ) | ṣ | ص | |
| ⵜ (yat) | t | ت | |
| ⵞ (yach) | ch, tš | تش | Wie tsj in printsje |
| ⵟ (yaṭ) | ṭ | ط | |
| ⵠ (yav) | v | ۋ | |
| ⵡ, ⵓ (yaw) | w | ۉ | Ieder wie de Limbörgse es de Hollandse w |
| ⵢ (yay) | y | ي | |
| ⵣ, ⵤ (yaz) | z | ز | |
| ⵥ (yaẓ) | ẓ | ﻈ |
Wie me zuut, is in de tabel vaan 't tifinagh nogal get variatie, soms mèt conflicterende lètterweerdes. Euver 't algemein is 't ierste teike datginnege wat in Marokko en Algerije weurt gebruuk; de alternatieve zien dèks Toeareg-teikes.
Kinmerke
Grammair
Oondaanks dudeleke versjèlle valle in de Berberse grammaire (miervoud, umtot de taole ouch grammaticaol oonderein versjèlle) valle ouch zeker euvereinkómste mèt aander Afroaziatische gróppe op. Ouch de Berbertaole höbbe 'n flecterende, fusioneel typologie, mèt e wortelsysteem vaan drei consonante en gebruuk vaan ablaut, twie woordgeslachte, aonwezegheid vaan staot, verveuging vaan wèrkwäörd mèt pre- en suffices, neet allein nao persoen en getal meh ouch nao geslach en e sjema vaan aofgeleide wèrkwäörd. Zuug de Arabische grammair veur 'n vergelieking.
Substantieve
Substantieve laote ziech verdeile in manneleke en vrouweleke wäörd. Manneleke wäörd zien oongemerk, meh beginne gemeinelek mèt 'ne vocaol (Kabylisch afus 'hand', iles 'tong', ul 'hart'; neet mèt 'ne sjwa). Vrouweleke wäörd höbbe 'ne circumfix t...t, dat wèlt zègke tot vrouweleke wäörd neet allein op dit pan-Afroaziatisch vrouwelek geslachskinmerk indege, meh ouch demèt beginne. 't Vrouwelek kinmerk heet versjèllende functies: bij levende wezes maak 't e mannelek groondwoord vrouwelek (aɣɣul 'ezel' > taɣɣult 'ezelin'), bij veurwerpsnaome is 't e verkleinwoord (afus > tafust 'henneke'), bij collectiva gief 't 'n inkelvoudege beteikenis.
't Miervoud kin op twie basismenere weure gemaak: gezoond (extern) of gebroke (intern). Bij 't gezoond miervoud kump achteraon 't woord e miervoudskinmerk -en te stoon. De naom 'gezoond miervoud' is evels bedregelek, aongezeen es regel ouch vocaole in 't woord verandere (veurbeelder: afus > ifassen 'han', ixef 'kop' > ixfawen 'köp', ul > ulawen 'harte'). Bij e gebroke miervoud weurt mèt de drei wortelconsonante e nui woord gemaak, mèt aander vocaole, en zoonder miervoudsoetgaank (veurbeelder: adrar 'be.rg' > idurar 'berg', abaghus 'aap' (Berbereepke) > ibughas 'ape').
't Afroaziatisch fenomeen vaan de staot of status is in de Berbertaole gebruuk um naomvalsversjèl oet te drökke. 't Protoberbers had die naomvalle allezeleve nog neet. De staote zien status absolutus en status annexus, en ze zien ergatief georganiseerd: d'n eine staot heet de functie vaan absolutief op ziech genome (d.w.z. oonderwerp in 'nen ooneuvergenkeleke zin en lijend veurwerp in euvergenkeleke zinne), en d'n aandere wèrk es ergatief (de naomval veur 't oonderwerp in zinne mèt e lijend veurwerp). De status absolutus is de citeervörm (de neutraole vörm die me beveurbeeld in dictionaire zuut). De status annexus weurt gemaak door mutatie vaan de beginklinker (a- > u-, wie in argaz 'maan' > urgaz), door reductie vaan de beginklinker (bij vrouweleke wäörd: tarbat 'meidske'> terbat) of door touwvoging vaan 'ne haafvocaol (w- of y-: uccen 'wouf' > wuccen, iles > yiles); heer kin ouch oongemarkeerd blieve (bij bepaolde vrouweleke wäörd: tuccent 'wouvin' blijf tuccent).
Es veurbeeld zuut me noe de verbuiging vaan amghar 'awwe mins, stamajdste, leismaan'.
| mannelek | vrouwelek | |||
|---|---|---|---|---|
| st. absolutus | st. annexus | st. absolutus | st. annexus | |
| inkelvoud | amghar | umghar | tamghart | temghart |
| miervoud | imgharen | yimgharen | timgharin | temgharin |
De paradigmata in deze paragraaf zien allemaol Kabylisch en daomèt vrij representatief veur de noordeleke Berbertaole. Sommege aander Berbertaole, de oosteleke oasegróppe en 't Zenaga um perceis te zien, höbbe 't naomvalssysteem intösse losgelaote.
Veurnaomwäörd
Persoeneleke veurnaomwäörd koume in twie vörm veur: zelfstendeg en enclitisch (es achterveugsel). De enclitische veurnaomwäörd valle nog oeterein in vörm veur 't lijend veurwerp, mètwerkend veurwerp en aon e veurzètsel vas. De vörm vaan 't Tahaggart ('n oonderdialek vaan 't Tamahaq, zelf weer e Toearegdialek) zien de volgende:
| los | lijend veurwerp | mètwèrkend veurwerp | prepositioneel | ||
|---|---|---|---|---|---|
| inkelvoud | |||||
| 1 | năkk, năkkunan | -i | -i | -i | |
| 2 m. | kay, kayunan | -kay | -ak | -(i)k | |
| 2 v. | kəm, kəmunan | -kăm | -am | -(i)m | |
| 3 m. | ənta | -t | -as | -(i)s | |
| 3 v. | əntat | -tăt | -as | -(i)s | |
| miervoud | 1 m. | năkkăniḍ | -anăɣ | -anăɣ | -(i)năɣ |
| 1 v. | năkkănătiḍ | -anăɣ | -anăɣ | -(i)năɣ | |
| 2 m. | kawaniḍ | -kawăn | -awăn | -(i)wăn | |
| 2 v. | kămăntiḍ | -kămăt | -akmăt | -(i)kmăt | |
| 3 m. | əntəniḍ | -tăn | -asăn | -(i)săn | |
| 3 v. | əntənətiḍ | -tănăt | -asnăt | -(i)snăt | |
In 't bezunder de zelfstendege vörm in 't miervoud kinne tösse de Berbertaole hendeg versjèlle. 't Berberse systeem liekent väöl op wat me in aander Afroaziatische gróppe gewoen is. E versjèl mèt de Semitische taole is 't oontbreke vaan vörm veur d'n dualis en aparte wäörd veur mannelek en vrouwelek 'veer' (1e persoen miervoud).
Werkwäörd
De verveuging vaan wèrkwäörd versjèlt vaan taol tot taol. Ze höbbe twie hooftije, of beter aspekte die aoristus en perfectum weure geneump. De mieste Berbertaole höbbe ouch 'nen intensitief, gemeinelek gezeen es variant vaan d'n aoristus, en aparte vörm veur de oontkinning vaan 't perfectum. Aander aspekte beperkte ziech tot bepaolde taole; zoe kinne de Toearegdialekte ouch 'ne resultatief ('ne variant op 't perfectum) en de oontkinning vaan d'n intensitief. De stamme vaan d'n aoristus en de twie perfecta zien mètein verboonde door subtiel ablautsveranderinge - dèks valle twie of zelfs drei vörm ouch same - dewijl d'n intensitief 'ne gans andere stam maak. E veurbeeld oet 't Sjawijah: agəm 'water sjöppe' - ugəm - ugim - tt-agəm.
De verveuging geit mèt prefixe en suffixe. Gemeinelek höbbe werkwäörd tien persoensvörm per tied/aspek: ierste persoen, twiede persoen mannelek en vrouwelek, derde persoen mannelek en vrouwelek, alles in 't inkelvoud en 't miervoud. Dat zuut zoe oet (hei es veurbeeld 't Toeareg mèt 't werkwoord əkkəs 'oetpakke'):
| inkelvoud | miervoud | |
|---|---|---|
| 1. | əkkəs-ăɣ | n-əkkəs |
| 2. m. | t-əkkəs-ăd | t-əkkəs-ăm |
| 2. v. | t-əkkəs-ăd | t-əkkəs-măt |
| 3. m. | əkkəs | əkkəs-ăn |
| 3. v. | t-əkkəs | əkkəs-năt |
De Berbertaole höbbe, wie de Semitische en aander Afroaziatische taole, ouch aofgeleide stamme: werkwäörd die me volges e vas petroen vaan e groondwerkwoord maak. De rijkes die me zoe krijg, zien te vergelieke mèt Limbörgse rijkes wie koume, inkoume, doorkoume, veurkoume etc. 't Volgend paradigma kump oet 't Toeareg, meh is vrij representatief veur de ganse gróp:
| aofleiingsklas | groondwoord (aoristus) |
rizzeltaot | |||
|---|---|---|---|---|---|
| aoristus | perfectum (pos.) | intensitief | beteikenis | ||
| causatief mèt s- | əlməd 'begriepe' | s-əlməd | əss-əlmăd | s-almad | 'informere' |
| passief mèt t- | ərməs 'numme' | ətt-ărmăs | ətt-ərmăs | t-ermas | 'weure genome' |
| medium mèt m- | ədəd 'biete' | ămm-ădăd | əmm-ədăd | t-am-ădad | 'weure gebete' |
| reciprocum mèt nm- | əɣər 'rope' | ənm-əɣər | ănm-ăɣra | t-inm-əɣri | 'ziech oonderein rope' |
Klaanklier
De klaanklier vaan 't Proto-Berbers liet ziech reconstruere oet vergelieking vaan de versjèllende Berbertaole. In väöl gevalle riech me ziech daobij veural op 't Toeareg, boevaan me dink tot 't bezunder archaïsch is.
Consonante
Twie courante en vrij recinte reconstructies vaan de consonante zien de volgende:
KOSSMANN 1999
| bilabiaol | labiodentaol | alveolair | palataol | velaar | uvulair | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| stl. | sth. | emf. | stl. | sth. | emf. | stl. | sth. | emf. | stl. | sth. | emf. | stl. | sth. | emf. | stl. | sth. | emf. | |
| plosieve | b | t | d | dˁ | c | ɟ | k | g | q | |||||||||
| nasaole | m | n | ||||||||||||||||
| trilklaanke | r | |||||||||||||||||
| fricatieve | β | f | s | z | zˁ | ç | ɣ | |||||||||||
| approximante | w | l | <y> /j/ |
In dit systeem zien ɣ en q allofone.
ALLATI 2002
| labiaol | alveolair | postalveolair | velaar | |||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| sumpel | gelabialiseerd | sumpel | geglottaliseerd | sumpel | gelabialiseerd | |||
| nasaole | n | |||||||
| plosieve | stumloes | t | t’ | k | kʷ | |||
| stumloes geaspireerd | tʰ | kʰ | ||||||
| stumhöbbend | b | bʷ | d | ɗ | g | gʷ | ||
| stumhöbbend geaspireerd | bʱ | dʱ | gʱ | |||||
| geprenasaliseerd | ⁿb | |||||||
| affricaote | stumloes | ts | tʃ | |||||
| stumhöbbend | dz | dʒ | ||||||
| fricatieve | s | |||||||
| liquidae | r l | |||||||
Opmerkelek is in bei systeme 't oontbreke vaan de foneme /sˁ/, /ħ/ en /ʕ/. Die koume in hiel väöl Afroaziatische taole veur, meh in 't Berbers zien die allein te vinde in Arabische lienwäörd. (Umtot de modern Berbertaole hiel väöl ingebörgerde Arabische wäörd höbbe, kin me dees klaanke dao wel es foneme zien; in 't Proto-Berbers kaome ze natuurlek nog neet veur).
In de dochtertaole vaan 't Proto-Berbers zien de volgende veranderinge op te merke:
- In de mieste Berbertaole goon *g en *j samevalle, meh in sommege Zenatitaole is dat neet 't geval, beveurbeeld in 't Riffijns (*g > /j/ en *j > ʒ).
- In de oosteleke Berbertaole verandert *dˤ in tˤ.
- *β weurt h of verdwijnt gans; allein 't Ghadamès en 't Awdzjilah behawwe de klaank.
Vocaole
Wat veur vocaolkwaliteite 't Proto-Berbers had, is neet dudelek. Volges väöl oonderzeukers had 't 'n /ə/. D'n al ieder geneumden Allati evels geit oet vaan vief 'Italiaanse' vocaole. 'n Aander meugelekheid is drei vocaole allemaol in twie lengdes. Die zouwe ziech tenao zoe höbbe oontwikkeld:
| *PB | Zenaga | Toeareg / Ghadamèsi |
euverege |
|---|---|---|---|
| *a | a | ɐ | Ø |
| *i,*u | i,u | ə | Ø |
| *aa | a | a | a |
| *ii | i | i | i |
| *uu | u | u | u |
Bronne
de:Berbersprachen, de:Lybische Sprache, en:Berber languages, en:Proto-Berber language, en:Tifinagh
Vootnote
- ↑ 1,0 1,1 Ethnologue report for Algeria
- ↑ Doutté en Gautier, Enquête sur la dispersion de la langue berbère en Algérie, faite par l'ordre de M. le Gouverneur Général. Algiers, 1913. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Berber_languages&oldid=449195802
- ↑ Ethnologue report for Burkina Faso
- ↑ Ethnologue report for language code: siz
- ↑ Ethnologue report for Libya
- ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Libië en Egypte
- ↑ Ethnologue report for Mali
- ↑ A. Basset, 'La langue berbère' in: Handbook of African languages part I, Oxford 1952; geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia, loc. cit.
- ↑ Tawalt.com, interview door Brahim Karada; geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia, loc. cit.
- ↑ Ethnologue report for Morocco
- ↑ http://www.centrederechercheberbere.fr/crb/crb_2/fiches_dialectes/tamazight.htm; http://www.centrederechercheberbere.fr/crb/crb_2/fiches_dialectes/chleuh.htm. Doej links, geciteerd op de Ingelse Wikipedia, loc. cit.
- ↑ Bladi.net - Moins d’un Marocain sur trois parle le berbère
- ↑ Ethnologue report for language code: zen
- ↑ Paul Dubié, "L'îlot berbérophone de Mauritanie" in Bulletin de l'IFAN; 2, pp. 315–325. Dakar, 1960. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Zenaga_language&oldid=445497344
- ↑ Ethnologue report for Mauritania
- ↑ Ethnologue report for Niger
- ↑ Ethnologue - taolkaart vaan Niger
- ↑ Ethnologue report for language code: ttq
- ↑ Euromosaic - Berber (Tamazight) in Spain
- ↑ Ethnologue report for Tunisia
- ↑ 21,0 21,1 21,2 Ingelstaolege Wikipedia, bron neet aongegeve: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Riffian_people&oldid=445713634
- ↑ Ethnologue report for France
- ↑ Ethnologue report for language code: jbe
- ↑ Ethnologue report for Berber
- ↑ Neet in Ethnologue, wel in Aichenvald & Militarev (1991), boe-op dees indeiling is gebaseerd
- ↑ Levend volges Behnstedt 2002, geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Senhaja_de_Srair_language&oldid=430911136; oetgestorve volges Ethnologue: Ethnologue report for language code: sjs
- ↑ Midde-Egyptisch. Dit weurt gesjreve in hiërogliefe, die e consonantesjrif make; de vocaole mote daan ouch weure gereconstrueerd.
- ↑ Wilhelm Hölscher: Libyer und Ägypter. Ägyptologische Forschungen, band 4, Glückstadt 1937: p. 26. Geciteerd op d'n Duitstaolege Wikipedia: http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbersprachen&oldid=93758047
- ↑ Hugo Schuchardt, Die romanischen Lehnwörter im Berberischen. Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu Wien 188.4, Wene 1918. Geciteerd op d'n Duitstaolege Wikipedia: http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbersprachen&oldid=93758047
- ↑ Kabyle.com - Tamazight langue officielle au Maroc
- ↑ Nederlands Dagblad - Berber Libië eisen erkenning van hun taal