Naar inhoud springen

Berbertaole: Versjèl tösje versies

Van Wikipedia
Interactief door geschiedenis bladeren
← Gank nao de veurige diffGank nao de volgende diff →
Verwijderde inhoud Toegevoegde inhoud
VisueelWikitekst
inl sjrif
tabel
Tekslien 127: Tekslien 127:


==Spelling en sjriefsysteme==
==Spelling en sjriefsysteme==
[[Plaetje:Bedd.jpg|thumb|Twietaoleg stopbord in Nador, Marokko: Arabisch (''qif'') en Riffijns (''bedd'').]]
[[Plaetje:Bedd.jpg|thumb|Twietaoleg stopbord in Nador, Marokko: Arabisch (''qif'') en Riffijns in modern tifinagh (''bedd'').]]
[[Plaetje:Kidal.jpg|thumb|Entree nao Kidal, [[Mali]], in traditioneel tifinagh (''k-d-l'') en Latiens sjrif.]]
De Berbertaole zien in de loup vaan de iewe mer spaorzaam opgesjreve, en neet ummer in 'tzelfde sjrif. De ajdste glosse in 't Berbers (Aajdlybisch) stoon in [[Egyptische hiërogliefe]]. Wie de Berbers in contak traoje mèt de Feniciërs, lierde ze ouch 't [[Fenicisch sjrif]]. Dit sjrifsysteem, 'nen [[abdzjad]], waor good gesjik veur de Semitische taole en ouch wel veur de Berbertaole, die zjus wie de veurege mèt consonantwortele wèrke. Vaanaof d'n daarden iew veur Christus oontwikkelde ziech zoe 't [[tifinagh]], ofwel 't Berbersjrif, oet 't Fenicisch sjrif. Dit tifinagh raakde in oonbroek naotot de Arabiere invele en Arabisch in de Maghreb de einege cultuurtaol woort. Bij de Toeareg evels bleef 't in gebruuk.
De Berbertaole zien in de loup vaan de iewe mer spaorzaam opgesjreve, en neet ummer in 'tzelfde sjrif. De ajdste glosse in 't Berbers (Aajdlybisch) stoon in [[Egyptische hiërogliefe]]. Wie de Berbers in contak traoje mèt de Feniciërs, lierde ze ouch 't [[Fenicisch sjrif]]. Dit sjrifsysteem, 'nen [[abdzjad]], waor good gesjik veur de Semitische taole en ouch wel veur de Berbertaole, die zjus wie de veurege mèt consonantwortele wèrke. Vaanaof d'n daarden iew veur Christus oontwikkelde ziech zoe 't [[tifinagh]], ofwel 't Berbersjrif, oet 't Fenicisch sjrif. Dit tifinagh raakde in oonbroek naotot de Arabiere invele en Arabisch in de Maghreb de einege cultuurtaol woort. Bij de Toeareg evels bleef 't in gebruuk.


De sjaarse kiere tot in d'n Arabischen tied Berbers woort opgesjreve, gebäörde dat in 't [[Arabisch sjrif]]. Dit sjrif heet evels gein lètters veur alle spraokklaanke vaan de Berbertaole, zoetot ze die neet optimaol weergeve. In de koloniaolen tied begóste westerse wetensjappers ziech te intrèssere veur 't Berbers; zij sjreve de taole op in 't [[Latiens sjrif]]. Umtot ouch dit alfabet neet veur alle klaanke lètters heet, maak me hei gebruuk vaan [[diacritisch teike|diacritische teikes]] die dat mote verdudeleke.
De sjaarse kiere tot in d'n Arabischen tied Berbers woort opgesjreve, gebäörde dat in 't [[Arabisch sjrif]]. Dit sjrif heet evels gein lètters veur alle spraokklaanke vaan de Berbertaole, zoetot ze die neet optimaol weergeve. In de koloniaolen tied begóste westerse wetensjappers ziech te intrèssere veur 't Berbers; zij sjreve de taole op in 't [[Latiens sjrif]]. Umtot ouch dit alfabet neet veur alle klaanke lètters heet, maak me hei gebruuk vaan [[diacritisch teike|diacritische teikes]] die dat mote verdudeleke.


Roond 1980 begóste pionere vaan de Berbertaole veural in Marokko en Algerije 't tifinagh nui leve in te bloze. Ze pasde dit sjrif aon de veurdeile vaan 't wetensjappelek Latiens sjrif aon: veur edere klaank kaom noe oondobbelzinneg 'n lètter en vocaole woorte touwgevoog. Ouch leep 't sjrif veurtaon vaan links nao rechs, dewijl 't traditioneel tifinagh wie 't Arabisch ummer linksloupend waor. Dit hervörmp sjrif steit algemein te book es ''neo-tifinagh''. In 't begin waor 't gebruuk beperk, en in Marokko daobij streng verboje, meh tege 't ind vaan de jaore 1990 naom 't touw. Ummer mie Berbers kinne dit sjrif intösse leze. In Marokko en Algerije heet 't intösse officiële status. Toch weure nog ummertouw 't Latiens en 't Arabisch sjrif (noe, aanders es vreuger, wel mèt diacriete) gebruuk. De sjrifkeus kin praktisch zien - computerklavere höbbe noe eine kier Latiens sjrif en nog ummertouw leze relatief wieneg lui tifinagh - meh is dèks ouch politiek: tifinagh associeert me mèt Berbers nationalisme, Latiens sjrif kin op prowesters sentiment wieze en Arabisch sjrif kin 'n uting zien vaan islamisme.
Roond 1980 begóste pionere vaan de Berbertaole veural in Marokko en Algerije 't tifinagh nui leve in te bloze. Ze pasde dit sjrif aon de veurdeile vaan 't wetensjappelek Latiens sjrif aon: veur edere klaank kaom noe oondobbelzinneg 'n lètter en vocaole woorte touwgevoog. Ouch leep 't sjrif veurtaon vaan links nao rechs, dewijl 't traditioneel tifinagh dèks, wie 't Arabisch, linksloupend waor. Dit hervörmp sjrif steit algemein te book es ''neo-tifinagh''. In 't begin waor 't gebruuk beperk, en in Marokko daobij streng verboje, meh tege 't ind vaan de jaore 1990 naom 't touw. Ummer mie Berbers kinne dit sjrif intösse leze; in Marokko en Algerije heet 't al officiële status. Toch weure nog ummertouw 't Latiens en 't Arabisch sjrif (noe, aanders es vreuger, wel mèt diacriete, dèks oontliend aon 't [[Perzisch]]) gebruuk. De sjrifkeus kin praktisch zien - computerklavere höbbe noe eine kier Latiens sjrif en nog ummertouw leze relatief wieneg lui tifinagh - meh is dèks ouch politiek: tifinagh associeert me mèt Berbers nationalisme, Latiens sjrif kin op prowesters sentiment wieze en Arabisch sjrif kin 'n uting zien vaan islamisme.

'n Vergelieking vaan de drei sjrifsysteme zuut zoe oet (es gei commentair debij steit, sprik de oetspraok veur ziech of is ze wie in 't Arabisch):

{| class=prettytable
|-
!Tifinagh
!Latiens
!Arabisch
!opmerkinge
|-
| ⴰ (ya) || a || ا
|-
| ⴱ, ⵀ (yab) || b || ب
|-
| ⴳ (yag) || g || گ ||Wie ''gk''
|-
| ⴶ, ⴵ (yadj) || dj || ج || Wie de ''j'' in 't Ingels
|-
| ⴷ (yad) || d || د
|-
| ⴹ (yaḍ) || ḍ || ض
|-
| ⴻ (yey) || e || ه
|-
| ⴼ (yaf) || f || ف
|-
| ⴽ, ⴾ (yak) || k || ک
|-
| ⵀ, ⵁ, ⵂ (yah) || h || ھ
|-
| ⵃ (yaḥ) || ḥ || ح
|-
| ⵄ (yaε) || ˤ, ε || ع
|-
| ⵅ, ⵆ (yax) || kh, x || خ || Wie de ''ch'' in 't Hollands
|-
| ⵇ, ⵈ (yaq) || q || ق
|-
| ⵉ (yi) || i || ي
|-
| ⵊ, ⵋ, ⵌ (yaj) || j || ج || Wie de ''j'' in 't Frans
|-
| ⵍ (yal) || l || ل
|-
| ⵎ (yam) || m || م
|-
| ⵏ (yan) || n || ن
|-
| ⵐ (yagn) || ny || ني || Wie ''nj'' in ''oranje''
|-
| ⵑ (yang) || ng || ڭ
|-
| ⵒ (yap) || p || پ
|-
| ⵓ (yu) || u || و
|-
| ⵔ (yar) || r || ر
|-
| ⵕ (yaṛ) || ṛ || ڕ
|-
| ⵖ, ⵗ, ⵘ (yagh) || gh, γ || غ || Wie de verzörg Nederlandse g
|-
| ⵙ (yas) || s || س
|-
| ⵚ (yaṣ) || ṣ || ص
|-
| ⵜ (yat) || t || ت
|-
| ⵞ (yach) || ch, tš || تش || Wie ''tsj'' in ''printsje''
|-
| ⵟ (yaṭ) || ṭ || ط
|-
| ⵠ (yav) || v || ۋ
|-
| ⵡ, ⵓ (yaw) || w || ۉ || Ieder wie de Limbörgse es de Hollandse ''w''
|-
| ⵢ (yay) || y || ي
|-
| ⵣ, ⵤ (yaz) || z || ز
|-
| ⵥ (yaẓ) || ẓ || ﻈ
|}

Wie me zuut, is in de tabel vaan 't tifinagh nogal get variatie, soms mèt conflicterende lètterweerdes. Euver 't algemein is 't ierste teike datginnege wat in Marokko en Algerije weurt gebruuk; de alternatieve zien dèks Toeareg-teikes.


==Kinmerke==
==Kinmerke==

Versie op 21 sep 2011 13:03
Aan dit artikel weurt de kómmenden tied nog gewirk.
Tot daen tied kan d'n inhaud van 't artikel veurnaam informatie misse of nog neet good in zie verbandj ligke.


Berbertaole in de Maghreb. Liechblauw: Tasjelhiet; mauve: Midde-Atlasberbers; geel: Riffijns; oranje: Oaseberbers; raos: Sjenwa; roed: Kabylisch; greun: Sjawijah; doonkerblauw: Toeareg.

De Berbertaole (Inheimse naom Tamazight/ⵜⴰⵎⴰⵣⵉⵖⵜ) zien 'n gróp vaan de Afro-Aziatische taole en dialekte die verspreid euver de ganse Maghreb (d.i. Noord-Afrika westelek vaan 't Nijldaal) weurt gesproke door de Berbers en Toeareg (die neet ummer zoonder mie tot de Berbers weure gerekend). Migrantegemeinsjappe höbbe de taole ouch boete de Maghreb gevesteg; neet in 't minste nao Nederland en 't Belsj. Wieväöl vaan die taole 't gief hingk, wie zoe dèks, aof vaan interpretatie; soms weurt gesproke vaan ein taol, 't Berbers, al zien laank neet alle variante oonderein te verstoon. De Berbertaole zien, veur zoewied bekind, de oersprunkeleke taole vaan de Maghreb. In diechbevolkde, steideleke umgevinge zien ze dèks (neet ummer) verdroonge door 't Arabisch, meh in nomadegemeinsjappe, oases en berggebeed huurt me ze nog volop. Erkinning vaan de Berbertaole is in väöl len e geveuleg punt, boe conflikte tösse Arabisch en Berbers nationalisme bij koume kieke. Wel is de lèste jaore de status vaan de Berbertaole touwgenome en weure ze väöl mier es vreuger op sjrif gestèld.

Terminologie

De wäörd Berber en Berbers koume oet 't Arabisch (البربر al-barbar) en beteikene zoeväöl wie 'bazeleer', dus 'eine dee 'n oonbekinde taol sprik'. 't Arabisch op zien beurt heet dees wäörd euvergenome vaan 't Latiens barbarus en 't Grieks βάρβαρος barbaros; Berber is dus wezelek 'tzelfde woord es barbaar. Toch gelt dit woord neet algemein es e sjelwoord en weurt 't zeker geaccepteerd in de wetensjappeleke wereld.

D'n eige naom vaan de Berbers is Amazigh (miervoud Imazighen; ouch gesjreve Amaziɣ, Imaziɣen), wat 'vrije maan' of 'vechter' beteikent. Hun taol neume ze Tamazight (Tamaziɣt), boe-in de circumfix (zuug oonder bij grammair) t...t is te herkinne. Deze naom weurt väöl gebruuk door de Berbers in Marokko en oonder de Toeareg, meh daoboete vrij beperk. Väöl Berbervolker gebruke dèks specifieke otonieme die allein nao hun eige taol of dialek verwieze, zoewie Siwi veur de taol vaan de Siwa-oaas en Taqbaylit veur 't Kabyle.

Sprekers

Wieväöl lui of Berbertaole spreke, vèlt neet zoe gemekelek vas te stèlle. Väöl len erkinne de taole gaaroet neet en numme 't Berbers neet es optie in volkstèllinge op. Berbers zien dèks ouch twietaoleg, zoetot 'ne spreker vaan 't Berbers op 't ierste gehuur veur Arabier kin weure aongezeen. Sprekers vaan 't Berbers kin me in eder geval in de volgende len vinde:

Inheims

In Algerije weurt e groet aontal Berbertaole daan wel -dialekte gesproke. Ethnologue oondersjeit (in aofloupende volgorde vaan aontal sprekers) 't Kabylisch, 't Sjawijah, 't Sjenwa, 't Toemzabt, 't Taznaniet, 't Tamahaq ('n taol vaan de Toeareg), 't Tagargrent en Temasjien (mèt de aonteikening tot 't dezelfde taol zouw kinne zien), 't Tidikelt, en de eigelek Marokkaanse dialekte Riffijns, Tasjelhiet en Midde-Atlasberbers. De ierste twie weure in diechbevolkde gebeje gesproke en höbbe mier es ein mieljoen inwoeners, de aandere (boete die oet Marokko) weure (veurnaomelek) door oasebewoeners en kemelnomade gemojld en höbbe allemaol minder es hoonderddoezend sprekers.[1]  Historische tèllinge en sjattinge euver 't aontal sprekers loupe oeterein. 'n Oonderzeuk oet 1906 brach 1.305.730 aon 't leech, of 29% vaan de toenmaolege bevolking in de kolonie.[2] Kort daonao, in 1911, gaof e geliekaardeg oonderzeuk al väöl minder sprekers: 23%. Dit zouw mote ligke aon versjèlle in tèlmethodes (mèt naom 't al of neet mètrekene van twietaolege). Bij de volkstèlling vaan 1966 waor 't aontal sprekers vaan 't Berbers 2,3 mieljoen, of 19% vaan de ganse bevolking. Ethnologue meint op basis vaan zien eige ciefers tot 't aontal sprekers op 14% ligk (daovaan 9% Kabylisch en 5% Sjawijah).[1]

Good 30.000 Toeareg in Burkina Faso spreke 't Tamasheq, 'n taol die me veural in Mali huurt (zuug oonder).[3]

In 't uterste weste vaan Egypte, wat cultureel korter bij Libië es bij 't Nijldaal steit, gief 't nog ein plaots, de Siwa-oaas, boe me 'n Berbertaol huurt: 't Siwi. 't Heet 30.000 sprekers en is daomèt 'n levendege taol, al gebruke de sprekers ouch 't Arabisch.[4]

Libië kint 'n Berberse minderheid vaan zoe'n 3%. 't Nafoesi is mèt zoe'n 184.000 sprekers wiedoet de groetste. 't Weurt gesproke in Tripolitanië, zuielek vaan Tripoli. In dees regio huurt me ouch 't Ghadames (bij 't dreilandepunt mèt Algerije en Tunesië) en 't Sawknah (mie nao 't midde touw). De Toeareg in Fezzan ('t droeg zuidweste vaan 't land) spreke Tamahaq (zuug bove bij Algerije). 'n Oasegemeinsjap in Cyrenaica (oostelek Libië) sprik Awjilah.[5][6]

Noord-Mali is 't toesland vaan nomade, zoewel bedoeïene es Toeareg. Bijgevolg weure dao ouch twie Toeareg-dialekte of -taole gesproke: 't Tamasheq (mèt zoe'n 250.000 sprekers in 1991) en 't Tamajaq (mèt zoe'n 190.000 lui die 't in 1991 spraoke).[7]

In Marokko vint me de groetste concentratie Berbers. Es me de definitie vaan Berber beperk tot hun die 'n Berbertaol spreke, kump me volges väöl oonderzeuke op 'n groete minderheid vaan de Marokkaanse bevolking. In 1952 góng André Basset nog oet vaan 'n klein mierderheid,[8] 'n meining die Karl Prasse nog in 2000 zouw deile.[9] Bij de volkstèlling vaan 1960 (kort veur de oonaofhenkelekheid vaan 't land) heel me 't op 34%, 'n sjatting. Ouch Ethnologue kump roond de 35% oet, mèt zoe'n 7,5 mieljoen sprekers in de jaore negeteg (mèt dat getal haolt me evels gein daarde vaan de bevolking; 't blijf dus vaag). Daovaan zouwe 1,5 mieljoen lui Riffijns spreke, drei mieljoen Tasjelhiet en ouch drei mieljoen Midde-Atlasberbers.[10] INALCO meint tot die getalle väöls te lieg zien en rekent veer tot vief mieljoen sprekers veur Midde-Atlasberbers en wel ach mieljoen veur 't Tasjelhiet.[11] 'n Enquête oet 2004 heel 't op 28,4%; 34% vaan de plattelandsbewoeners en 21% vaan de steidelinge.[12] Dit zien evels minimumgetalle, aongezeen de vraog in 't artikel waor wat veur taol me 'in 't daogeleks leve' praotde. Dit slut dus mojertaolsprekers die de gansen daag mèt Arabischtaolege in contak trejje oet.

Mauritanië en de Westeleke Sahara zien laank e Berberstaoleg gebeed gewees (mèt 'n zwarte, Niger-Congotaolege bevolking gans in 't zuie). Dit veranderde evels mèt de kóms vaan de Bani Hassan aon 't ind vaan de middeliewe. Veural nao d'n Daartegjaorege Mauritaansen Oorlog raakde de bevolking laankzaamaon gearabiseerd. De inheimse Berbertaol, 't Zenaga, is dudelek aon 't verdwijne: Me gief nog 200 sprekers op veur de taol,[13] tegeneuver 13.000 in 1940.[14] In 't ooste zouw 't ouch Tamasheq-sprekende Toeareg geve.[15]

In Niger huurt me, wie in Mali, Berbertaole spreke in 't noorde vaan 't land, en wel de Toeareg-dialekte Tamahaq (door zoe'n 20.000 lui tege de grens mèt Algerije), 't Tamajaq (door 450.000 lui in 't weste; dees taol strek ziech oet tot in Mali) en 't Tamajeq (door 250.000 lui in 't midde vaan 't land). 't Ierste dialek weurt in e hendeg droeg en dunbevolk gebeed gesproke, de lèste twie coëxistere mèt aander taole, umtot in die get minder droeg gebeje ouch aander volker leve.[16][17]

't Tamajaq vaan Niger weurt ouch nog gesproke in Nigeria, door inkel lui in 't uterste noordweste vaan de staot Sokoto.[18] Nigeria is dus neet ech e Berberland.

Spaanje heet de stei Ceuta en Melilla binne zien grenze. In allebei is 't Riffijns inheims, wat in Melilla zelfs door de mierderheid vaan de bevolking weurt gesproke (neve Arabisch en Castiliaans). Sprekers kinne zoewel inheimse en Marokkaanse migrante zien.[19]

Tunesië kint 'n klein (<1%) meh vrij stabiel gemeinsjap vaan Berbersprekers in 't zuie vaan 't land, in de stei Matmatah en Dzjerbah, die 't Sjilha spreke (neet te verwarre mèt 't Tasjelhiet vaan Marokko, wat feitelek dezelfde naom heet). 't Sened, gesproke in de stad mèt dezelfde naom, is oetgestorve.[20]

Migrantegemeinsjappe

Op 't Belsj gief 't 'n Marokkaanse gemeinsjap, die zier euverwegend oet Riffijne besteit. Ze zouwe mèt 347.000 zien,[21] al gaw 3% vaan de Belzje bevolking. Bijgevolg sprik me in dit land Riffijns.

Fraankriek is d'n awwe kolonisator vaan 't groetste deil vaan de Maghreb. Daorum vint me in dit land ouch oetgebreide migrantegemeinsjappe vaan Maghrebijne, boe-oonder Berbers. Ethnologue gief de volgende taole op veur 't land: Kabylisch (537.000 lui), Midde-Atlasberbers (150.000), Riffijns en Tasjelhiet (zoonder sprekersaontalle).[22] De Riffijne zouwe in Fraankriek mèt 380.000 zien (dit zeet neet alles euver 't aontal sprekers: sommege vaan hun spreke mesjiens Frans of Arabisch).[21]

In Israël leve de lèste sprekers vaan 't Judeo-Berbers. Dees gemeinsjap leefde vreuger in Marokko meh is nao d'n Twiede Wereldoorlog bekaans integraol gemigreerd. De sprekers, in 1985 waore 't 'rs 2000, zien veural awwere. Hun taol liekent väöl op de aander Marokkaanse Berberdialekte. De sprekers gebruke of gebruukde vaanajds ouch Judeo-Marokkaans Arabisch neve hun Berbers.[23]

Nederland heet 'n oetgebreide Marokkaanse gemeinsjap, die bekaans gans oet Riffijne besteit. Hun aontal zouw 470.000 bedraoge,[21] zoe'n 2,8% vaan de Nederlandse bevolking en (in absolute ciefers) de groetste Riffijnse gemeinsjap boete Marokko en Spaanje. 'n Aonzeenlek deil vaan hun sprik ouch wezelek Riffijns.

Verdeiling

De Berbertaole daan wel -dialekte laote ziech in versjèllende gróppe verdeile. Ethnologue dink zoe dreuver:[24]

BERBERTAOLE

De oonderste taol, 't Guanche, waor de taol vaan de oersprunkeleke bewoeners vaan de Canarische eilen. Oet taolrelikte vèlt mèt groete woersjijnelekheid aof te leie tot 't 'n Berbertaol waor (of mesjiens e grupke Berbertaole), meh wijer liet ziech niks zègke euver hun plaots in dees taolfamilie.

Ouch oonzeker is de aard vaan 't Aajdlibisch/Numidisch. Vaan dees taol, die in de aajdheid in de Maghreb woort gesproke, zien wel tekste bewoerd gebleve, meh die zien te raojselechteg veur wiedgoonde conclusies.

Maarten Kossmann (1999) heet 'n get aander indeiling veur ouge.

Historie

De Berbertaole hure bij de Afroaziatische taole, 'n taolfamilie die ziech oetstrèk euver Noord- en Oos-Afrika en Zuidwes-Azië. Ze vörme in dees familie 'nen apaarten tak, wat wèlt zègke tot ze allein mer wied verwant zien aon aander Afroaziatische taole. Aander tek zien 't Egyptisch (oetgestorve, meh es Koptisch nog in liturgisch gebruuk), de Tsjadische taole (dao-oonder Hausa), de Koesjitische taole (wie Oromo en Somalisch), de Omotische taole ('n gróp klein taole in Wes-Ethiopië) en de Semitische taole (wie 't Arabisch en 't Hebreeuws; d'n einegen tak dee in Azië toes is). 't Berbers liet ziech neet inger mèt einen aanderen tak binne de Afroaziatische familie verbinde. Wienie ziech 't Berbers vaan 't Proto-Afroaziatisch heet losgemaak liet ziech neet zoemer zègke, meh umtot de Afroaziatische taole bezunder wied vaanein stoon (in vergelieking mèt beveurbeeld de Indogermaanse taole), liekent 't aon te numme tot dees splitsing al hiel vreug gebeurde (sjattinge goon trök tot 8000 veur Christus).

De (wij) verwantsjap vaan de Berbertaole mèt zöstergróppe bliek oet de volgende vergelieking:

(groond-)beteikenis Berbers Semitisch Egyptisch[27] Koesjitisch Tsjadisch Omotisch
tong Kabylisch iləs Arabisch lisān *lés   Bole lisìm Dime lits'- ('lekke')
water Kabylisch aman Arabisch māʾ *máw Dahalo maʔa Bole àmma Mocha 'amiyo ('regene')
heer Kabylisch -s Akkadisch -šu sw Somalisch isa- Hausa shi Dizi iz-n
twie Kabylisch sin Arabisch ʾiṯn-āni *sinéwwVj      
diech (m.) störfs Toeareg tə-mmut Arabisch ta-mūtu   Rendille ta-mut    
heer störf Toeareg yə-mmut Arabisch ya-mūtu   Rendille ya-mut    

De ierste taoldocuminte die getuige vaan 't bestoon vaan 't Berbers zien bepaolde Aajdegyptische persoensnaome, zoewie de naome vaan de twie Libische hun vaan farao Antef II (oet de 11e dynastie).[28] Vaan d'n daarden iew veur Christus tot d'n daarden iew nao Christus vint me taoldocuminte in 't al ieder geneump Aajdlibisch, wat nao de consensus vaan de taolwetensjappers 'n Berbertaol is, meh wat neet good te begriepe vèlt. De kóms vaan de Feniciërs nao Numidië, die dao Carthago en 't bijbehurend riek stiechde, brach de Berbertaole oonder invlood vaan 't Fenicisch, boevaan 't allewijl nog lienwäörd heet en boevaan 't ouch 't sjrif euvernaom (zuug oonder). Ouch de Romeine, die de Carthagers aoflosde es hiere in Noord-Afrika, lete hun spore in 't Berbers nao: versjèllende Berberse wäörd laote ziech nao de meining vaan taolkundege es Latiense lienwäörd identificere (wie fulki 'sjoen' <pulcher).[29]

De Berbertaole waore dominant in Noord-Afrika, en maakde e compleet dialekcontinuum vaan de Canarische eilen tot de Siwa-oaas. Dit veranderde pas bij de Arabisch-islamitische expansie in de zevenden en achsten iew. De Arabiere vereuverde en bekierde de Berberbevolking neet allein, meh ze gónge ziech dao ouch vestege, zoetot 't Berbergebeed versplinterd raakde. In vröchbaar gebeje kaome steidelinge te woene, in groete deile vaan de Sahara woorte de Berbernomade - Toeareg - door de bedoeïene verdroonge. Ouch nao de ierste golf vaan Arabische expansie, die mèt de vereuvering vaan 't gebeed op gaank kaom, kaome nog aander golve vaan Arabiere Noord-Afrika binne, wie de Bani Hilal, die Tunesië bezatte, en de Bani Walid, die nao Mauritanië trokke. In zoe'n gebeje assimileerde de Berberbevolking dèks al gaw mèt de Arabiere.

In gebeed wat euverwegend door Berbers woort bewoend, hele ze hun taol en cultuur euver 't algemein evels wel aon. 't Cultureel bezej vaan de Berbers waor sterk, zoetot ze oondaanks actief oonderdrökking hun taole aonhele. Wel naome de versjèllende Berbertaole hiel väöl Arabische wäörd op. Umgekierd zitte de plaotseleke Arabische dialekte ouch vol mèt Berberse lienwäörd. De oonderdrökking woort bezunder sterk nao de oonaofhenkelekheid vaan de Noord-Afrikaanse len (roond 1960). Es reactie op 't kolonialisme veurde de versjèllende regeringe 'n actief beleid vaan Arabisch nationalisme door, wat leide tot 'n beweging vaan arabisering. Zoe waor 't in Marokko laank verboje 't Berbers op te sjrieve, en moch 't in Libië zelfs neet in 't opebaar spreke. In len wie Niger en Mali, multi-etnische len die zoe'n einvörmeg cultureel nationalisme neet kóste, laog de situatie aanders: dao woorte de Toeareg en hun taole al vreug erkind. D'n ummekier kaom in de jaore 1990 en de jaore 2000. 't Iers gebäörde dat in Algerije: nao jaorelang proteste vaan de Berbers erkós de regering in 2002 hun taol. Mèt 't Arabisch Veurjaor vaan 2011 späölde Berbers in väöl len 'n groete rol bij de proteste. Dit leide in Marokko tot de verheffing vaan 't Berbers tot officieel taol[30] en in Libië tot 'n oplufte vaan de oonderdrökkende wètte, wat dao 'n cultureel renaissance op gaank brach. Allewijl weure de Berbertaole in versjèllende len op sjaol gelierd; 'n literair productie kump laankzaam op gaank.

Spelling en sjriefsysteme

Twietaoleg stopbord in Nador, Marokko: Arabisch (qif) en Riffijns in modern tifinagh (bedd).
Entree nao Kidal, Mali, in traditioneel tifinagh (k-d-l) en Latiens sjrif.

De Berbertaole zien in de loup vaan de iewe mer spaorzaam opgesjreve, en neet ummer in 'tzelfde sjrif. De ajdste glosse in 't Berbers (Aajdlybisch) stoon in Egyptische hiërogliefe. Wie de Berbers in contak traoje mèt de Feniciërs, lierde ze ouch 't Fenicisch sjrif. Dit sjrifsysteem, 'nen abdzjad, waor good gesjik veur de Semitische taole en ouch wel veur de Berbertaole, die zjus wie de veurege mèt consonantwortele wèrke. Vaanaof d'n daarden iew veur Christus oontwikkelde ziech zoe 't tifinagh, ofwel 't Berbersjrif, oet 't Fenicisch sjrif. Dit tifinagh raakde in oonbroek naotot de Arabiere invele en Arabisch in de Maghreb de einege cultuurtaol woort. Bij de Toeareg evels bleef 't in gebruuk.

De sjaarse kiere tot in d'n Arabischen tied Berbers woort opgesjreve, gebäörde dat in 't Arabisch sjrif. Dit sjrif heet evels gein lètters veur alle spraokklaanke vaan de Berbertaole, zoetot ze die neet optimaol weergeve. In de koloniaolen tied begóste westerse wetensjappers ziech te intrèssere veur 't Berbers; zij sjreve de taole op in 't Latiens sjrif. Umtot ouch dit alfabet neet veur alle klaanke lètters heet, maak me hei gebruuk vaan diacritische teikes die dat mote verdudeleke.

Roond 1980 begóste pionere vaan de Berbertaole veural in Marokko en Algerije 't tifinagh nui leve in te bloze. Ze pasde dit sjrif aon de veurdeile vaan 't wetensjappelek Latiens sjrif aon: veur edere klaank kaom noe oondobbelzinneg 'n lètter en vocaole woorte touwgevoog. Ouch leep 't sjrif veurtaon vaan links nao rechs, dewijl 't traditioneel tifinagh dèks, wie 't Arabisch, linksloupend waor. Dit hervörmp sjrif steit algemein te book es neo-tifinagh. In 't begin waor 't gebruuk beperk, en in Marokko daobij streng verboje, meh tege 't ind vaan de jaore 1990 naom 't touw. Ummer mie Berbers kinne dit sjrif intösse leze; in Marokko en Algerije heet 't al officiële status. Toch weure nog ummertouw 't Latiens en 't Arabisch sjrif (noe, aanders es vreuger, wel mèt diacriete, dèks oontliend aon 't Perzisch) gebruuk. De sjrifkeus kin praktisch zien - computerklavere höbbe noe eine kier Latiens sjrif en nog ummertouw leze relatief wieneg lui tifinagh - meh is dèks ouch politiek: tifinagh associeert me mèt Berbers nationalisme, Latiens sjrif kin op prowesters sentiment wieze en Arabisch sjrif kin 'n uting zien vaan islamisme.

'n Vergelieking vaan de drei sjrifsysteme zuut zoe oet (es gei commentair debij steit, sprik de oetspraok veur ziech of is ze wie in 't Arabisch):

Tifinagh Latiens Arabisch opmerkinge
ⴰ (ya) a ا
ⴱ, ⵀ (yab) b ب
ⴳ (yag) g گ Wie gk
ⴶ, ⴵ (yadj) dj ج Wie de j in 't Ingels
ⴷ (yad) d د
ⴹ (yaḍ) ḍ ض
ⴻ (yey) e ه
ⴼ (yaf) f ف
ⴽ, ⴾ (yak) k ک
ⵀ, ⵁ, ⵂ (yah) h ھ
ⵃ (yaḥ) ḥ ح
ⵄ (yaε) ˤ, ε ع
ⵅ, ⵆ (yax) kh, x خ Wie de ch in 't Hollands
ⵇ, ⵈ (yaq) q ق
ⵉ (yi) i ي
ⵊ, ⵋ, ⵌ (yaj) j ج Wie de j in 't Frans
ⵍ (yal) l ل
ⵎ (yam) m م
ⵏ (yan) n ن
ⵐ (yagn) ny ني Wie nj in oranje
ⵑ (yang) ng ڭ
ⵒ (yap) p پ
ⵓ (yu) u و
ⵔ (yar) r ر
ⵕ (yaṛ) ṛ ڕ
ⵖ, ⵗ, ⵘ (yagh) gh, γ غ Wie de verzörg Nederlandse g
ⵙ (yas) s س
ⵚ (yaṣ) ṣ ص
ⵜ (yat) t ت
ⵞ (yach) ch, tš تش Wie tsj in printsje
ⵟ (yaṭ) ṭ ط
ⵠ (yav) v ۋ
ⵡ, ⵓ (yaw) w ۉ Ieder wie de Limbörgse es de Hollandse w
ⵢ (yay) y ي
ⵣ, ⵤ (yaz) z ز
ⵥ (yaẓ) ẓ ﻈ

Wie me zuut, is in de tabel vaan 't tifinagh nogal get variatie, soms mèt conflicterende lètterweerdes. Euver 't algemein is 't ierste teike datginnege wat in Marokko en Algerije weurt gebruuk; de alternatieve zien dèks Toeareg-teikes.

Kinmerke

Grammair

Klaanklier

Bronne

de:Berbersprachen, de:Lybische Sprache, en:Berber languages, en:Proto-Berber language, en:Tifinagh

Vootnote

  1. ↑ 1,0 1,1 Ethnologue report for Algeria
  2. ↑ Doutté en Gautier, Enquête sur la dispersion de la langue berbère en Algérie, faite par l'ordre de M. le Gouverneur Général. Algiers, 1913. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Berber_languages&oldid=449195802
  3. ↑ Ethnologue report for Burkina Faso
  4. ↑ Ethnologue report for language code: siz
  5. ↑ Ethnologue report for Libya
  6. ↑ Ethnologue - Taolkaart vaan Libië en Egypte
  7. ↑ Ethnologue report for Mali
  8. ↑ A. Basset, 'La langue berbère' in: Handbook of African languages part I, Oxford 1952; geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia, loc. cit.
  9. ↑ Tawalt.com, interview door Brahim Karada; geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia, loc. cit.
  10. ↑ Ethnologue report for Morocco
  11. ↑ http://www.centrederechercheberbere.fr/crb/crb_2/fiches_dialectes/tamazight.htm; http://www.centrederechercheberbere.fr/crb/crb_2/fiches_dialectes/chleuh.htm. Doej links, geciteerd op de Ingelse Wikipedia, loc. cit.
  12. ↑ Bladi.net - Moins d’un Marocain sur trois parle le berbère
  13. ↑ Ethnologue report for language code: zen
  14. ↑ Paul Dubié, "L'îlot berbérophone de Mauritanie" in Bulletin de l'IFAN; 2, pp. 315–325. Dakar, 1960. Geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Zenaga_language&oldid=445497344
  15. ↑ Ethnologue report for Mauritania
  16. ↑ Ethnologue report for Niger
  17. ↑ Ethnologue - taolkaart vaan Niger
  18. ↑ Ethnologue report for language code: ttq
  19. ↑ Euromosaic - Berber (Tamazight) in Spain
  20. ↑ Ethnologue report for Tunisia
  21. ↑ 21,0 21,1 21,2 Ingelstaolege Wikipedia, bron neet aongegeve: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Riffian_people&oldid=445713634
  22. ↑ Ethnologue report for France
  23. ↑ Ethnologue report for language code: jbe
  24. ↑ Ethnologue report for Berber
  25. ↑ Neet in Ethnologue, wel in Aichenvald & Militarev (1991), boe-op dees indeiling is gebaseerd
  26. ↑ Levend volges Behnstedt 2002, geciteerd op de Ingelstaolege Wikipedia: http://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Senhaja_de_Srair_language&oldid=430911136; oetgestorve volges Ethnologue: Ethnologue report for language code: sjs
  27. ↑ Midde-Egyptisch. Dit weurt gesjreve in hiërogliefe, die e consonantesjrif make; de vocaole mote daan ouch weure gereconstrueerd.
  28. ↑ Wilhelm Hölscher: Libyer und Ägypter. Ägyptologische Forschungen, band 4, Glückstadt 1937: p. 26. Geciteerd op d'n Duitstaolege Wikipedia: http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbersprachen&oldid=93758047
  29. ↑ Hugo Schuchardt, Die romanischen Lehnwörter im Berberischen. Sitzungsberichte der Kaiserlichen Akademie der Wissenschaften zu Wien 188.4, Wene 1918. Geciteerd op d'n Duitstaolege Wikipedia: http://de.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbersprachen&oldid=93758047
  30. ↑ Kabyle.com - Tamazight langue officielle au Maroc
Aafkomstig van Wikipedia, de Vriej Encyclopedie. "https://li.wikipedia.org/w/index.php?title=Berbertaole&oldid=279321"