Башқұрттар
Башқұрттар (башқ. башҡорттар; башҡорт, яғни бас құрт (түркіше бас бөрі)) — түркі тілдес және түркі халықтары топтарына жатқызылатын ұлт, Башқұртстан Республикасының байырғы халқы. Жалпы алғанда, әлемде шамамен екі миллион адам тұрады. Ресейдегі халық саны: 1584,6 мың адам. (2010 ж., санақ), оның ішінде Башқұртстанда – 1172,3 мың адам.[1]
| Башқұрттар | |
| башҡорт | |
 | |
| Бүкіл халықтың саны | |
|---|---|
|
2 млн. астам | |
| Ең көп таралған аймақтар | |
 Ресей |
1,5 млн. |
 Қазақстан |
17 263 |
 Украина |
4 253 |
 Түрікменстан |
3 820 |
 Қырғызстан |
1 111 |
| Тілдері | |
| Діні | |
Автоэтнонимі
өңдеуҚазіргі Башқұртстан территориясы фин-угор, түркі және үндіеуропалық халықтардың өзара әрекеттесу аймағы болды. «Башқұрт» атауының ең көп тараған этимологиясы «баш» - «бас» және түркі-оғыздарша «гурт», «құрт» - «бөрі» (оғыз тайпаларының (печенегтердің) этногенезіндегі әсері).
Эндоэтнонимі
өңдеуЕскі орыс эндоэтнонимі (Ресей империясында 1917 жылға дейін ресми) «Үфі татарлары». Орысша - «Башкиры»; ағылшынша - «Bashkirs»; мари-лугоша - «Пошкырт влак»; қырғызша - «Башкырттар»; қазақша - «Башқұрттар»; түрікше - «Başkurtlar»; азербайжанша- «Başqırdlar»; чувашша - «Пушкăртсем»; таулы-марийша - «Пошкырт-влак»; қарашай-балқарша - «Башкирлиле».[2]
Этнографиялық топтары
өңдеуБашқұрт халқының қоныстануы мен этникалық тарихы кезінде төмендегідей этнографиялық топтар қалыптасқан:
- Солтүстік-шығыс топ: дуан, қалмақ, қатай, мырзалар, табын, сызғы, сырзы, құмрұқ, бадрақ, бесұл, қуақан.
- Солтүстік-батыс топ: байлар, балықшы, таз, ұран. қырғыз, қаңлы, еней, танып, ерікті.
- Оңтүстік-шығыс топ: қыпшақ, үсерген, таңғауыр, тамиан, юрмат.
- Оңтүстік-батыс топ: мың.
Этногенезі
өңдеуБашқұрттар этногенезінің қалыптасуына VII-X ғасырлардағы әр алуан түркі тайпалары (үсерген, байлар, сұраш, маңғауыр, жағалбайлы, тама, бешуыл, кедей, табын, мың, керей, қаңлы, арғын, байұлы, т.б.) ұйытқы болды. XI-XIII ғасырларда қазіргі башқұрт жерін мекендеген бесене, Еділ бұлғары мен мадияр тайпаларына қыпшақтардың әсері күшейіп, көне башқұрт этносының қыпшақтану бағытында дамуы арта түсті. Бату шапқыншылығы, башқұрт жеріне Қыпшақ даласынан халықтың көптеп қоныс аударуы башқұрттардың қыпшақтану процесін одан әрі жеделдетті.[3]
Сырт келбеті
өңдеуБашқұрттардың екі түрін (далалық және ормандық) ажырату керек. Бірі, кең тараған түрі қалмақ пен моңғол тәрізді, түрі кең, жалпақ бетті, кең тік мұрынды немесе мұрыны түбі шығыңқы, иегі шығыңқы, басы үлкен, орта бойлы (далалық), ал екіншісі бет контуры кавказдық типке жақын, көптеген Орталық Азия халықтарына тән, ілмек мұрынды, ұзын бетті, сопақша дөңес профильді, ұзын бойлы - бұл башқұрт орманының таулы түрі, орманды аумақ.
Жалпы, башқұрттардың бет - әлпеті татарлардан айтарлықтай ерекшеленбейді. Олар қара түсті, құлақтары үлкен, шығыңқы, маңдайы тар, түзу, басындағы шаштар қалың, қара түсті, олардың арасында аққұба немесе қызғылт шашты адамдар сирек кездеседі. Дала башқұрттарының орташа биіктігі 166 см.[4]
Тілі
өңдеуТүркі тілдерінің қыпшақ бұтағына жататын башқұрт тілінде сөйлейді. Орыс және татар тілдерін де қолданады. Жазуы кириллицаға негізделген. Қазір қолданыстағы башқұрт әліпбиінде 42 әріп бар.[5]
Жазуы
өңдеуБашқұрт тілінің қазіргі әліпбиінде 42 әріп бар. Орыс әліпбиіндегі 33 әріптен басқа башқұрт тілінің нақты дыбыстарын жеткізу үшін қосымша 9 әріп енгізілген.
Кириллица графикасына негізделген қазіргі жазуы:
Аа Бб Вв Гг Ғғ Дд Ҙҙ Ее Ёё Жж Зз Ии Йй Кк Ҡҡ Лл Мм Нн Ңң Оо Өө Пп Рр Сс Ҫҫ Тт Уу Үү Фф Хх Һһ Цц Чч Шш Щщ ъ Ыы ь Ээ Әә Юю Яя[6]
Діні
өңдеуБашқұрттар діні бойынша сүнниттік мұсылмандар. Қазіргі Башқұртстан аумағында VIII ғасырда мұсылман қорымдары болғаны қазба жұмыстары арқылы белгілі. Ислам Башқұртстанға Еділ Болгариясынан Х ғасырда ене бастады. Өзбек хан (1312-1342) тұсында Ислам Алтын Орда хандығының ресми дініне айналды. Оның тұсында бұлғарда рухани білім алған мұсылман уағызшылары башқұрттарға миссионерлік мақсатпен жіберілді.[7]
Башқұрт Республикасының аумағында қазіргі уақытта үш жүзден астам мешіт жұмыс істейді, Ислам институты және бірнеше медреселер бар.
Ресей Федерациясы мұсылмандарының орталық діни басқармасы Уфа қаласында орналасқан.[8]
Негізгі қоныстану аймағы және халқы
өңдеу2010 жылғы халық санағы бойынша Башқұртстандағы саны 1 172 287 адам. Бұл республика халқының 29,5% және елдегі жалпы башқұрт халқының 2/3 бөлігін құрайды. Башқұрттар Ресейдің басқа аймақтарында да тұрады.
- Челябі облысы (162 513);
- Орынбор облысы (46 696);
- Түмен облысы (46 405);
- Ханты-Мансий автономиялық округі (35 428);
- Пермь облысы (32 730).
2020 жылғы санақ бойынша – 1 571 879 адам. Қазақстанда (17263), Украинада (4253), Түрікменстанда (3820), Қырғызстанда (1111) және бұрынғы КСРО-ның басқа елдерінде үлкен диаспоралар бар.[9]
Рулық-тайпалық құрылымы
өңдеуНегізгі рулық-тайпалық төлсиппаттар (атрибут): тамға, ұран, аруақ (башқ. онгон) Тарихи оқиғалар шежіреде атап өтілген. Тайпаның басшысы - би. Құрылтайлар, жиындар және ақсақалдар кеңесі жергілікті басқару органдары ретінде қызмет етті.
XVIII-XIX ғасырларда башқұрттар өміріндегі маңызды орын алған рулық-тайпалық құрылым өзінің маңызын жоғалтып, дәстүр ретінде ғана сақталған.
Тарихы
өңдеуБашқұрттардың пайда болуы және башқұрт ұлтының қалыптасуы туралы мәселе өте күрделі және қазіргі тарих ғылымында толық шешілмеген. Оңтүстік Оралдың ең көне тұрғындары бола отырып, башқұрттар негізінен жергілікті тайпалар негізінде құрылды, бірақ сонымен бірге қазіргі Башқұртстанның аумағына әр түрлі жерлерден және әр уақытта енген әр түрлі этникалық компоненттерді өз ортасында қабылдады.
Анань мәдениеті мен пьянбор мәдениетінің ескерткіштеріне қарағанда Башқұртстанның солтүстік-батыс бөлігінде егіншілікпен, мал шаруашылығымен және аңшылықпен айналысқан отырықшы тайпалар мекендеген. Оңтүстік-батыс және оңтүстік аймақтарда мәдениеті жағынан скиф-сарматтарға жақын басқа тайпалар өмір сүрді. Ерте темір дәуірінен бастап Оңтүстік Орал тайпалары Сібірмен қарқынды байланыста болды, бұл жергілікті халықтың этникалық құрамы мен мәдениетіне әсер етті. 1-2 мыңжылдықтардың басында Оңтүстік Оралға Алтай мен Оңтүстік Сібірден түркі тілдес тайпалар енді. IV ғасырда Башқұртстанның оңтүстік аймақтарына енген ғұндар ол жерде жергілікті халықпен араласқан. Башқұрттар этногенезінің қалыптасуына VII-X ғасырлардағы әр алуан түркі тайпалары (үсерген, байлар, сұраш, маңғауыр, жағалбайлы, тама, бешуыл, кедей, табын, мың, керей, қаңлы, арғын, байұлы, т.б.) ұйытқы болды. Башқұрттардың қалыптасуында 8 ғасырдың аяғында Еділ мен Жайық арасындағы кең дала кеңістігін алып жатқан печенег-оғыз одағының тайпалары маңыздырақ рөл атқарды. Оралға еніп, олар башқұрттарды солтүстікке ығыстырып, ішінара олармен араласты. Бұрын Оңтүстік Орал даласына қоныстанған қыпшақтар мен түркі тайпалары башқұрттардың тілі мен мәдениетіне айтарлықтай әсер етті, атап айтқанда, олардың көшпелі мал шаруашылығына көшуін жеделдетті.
10 ғасырда Еділ-Кама Болгариясының құрылуымен оның құрамына кейбір батыс башқұрт тайпалары еніп, башқұрт тайпаларының өз ішінде болгарлардан (булярлар мен байлярлар) шыққандар болды. Башқұрттардың этникалық тарихында мадьяр (угор) тайпалары да белгілі рөл атқарды, олар 9 ғасырға дейін башқұрттармен бірге Жайық даласында жүрді. 13-14 ғасырларда башқұрттардың қалыптасуына түркі және ішінара моңғол тайпалары қатысты. 16 ғасырда ноғайлар Оралдан шығып, оңтүстікке Каспий маңы ойпатына көшті, олардың бір бөлігі Оңтүстік Башқұртстанда қалып, оңтүстік-батыс және (аз дәрежеде) оңтүстік-шығыс башқұрттардың құрамына кірді.
Бұл кезде башқұрт халқының қалыптасуы негізінен аяқталды. 17-19 ғасырларда солтүстік-батыс аймақтарда башқұрттар Қазан татарларының, мишарлардың, ішінара мари мен удмурттардың елеулі топтарын ассимиляциялады. 16 ғасырдың 50-жылдары башқұрттар Ресейге қосылды. Ұлы Октябрь революциясынан кейін Башқұрт автономия алды және дамыған индустриялық-аграрлық аймағы болды.
1990 жылы қазанда Республика Жоғарғы Кеңесі Башқұрт Автономиялық Кеңестік Социалистік Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларацияны қабылдады. 1992 жылы ақпанда Башқұртстан Республикасы жарияланды.[10]
Кәсібі
өңдеуБашқұрт шаруашылығының дәстүрлі түрі – жартылай көшпелі мал шаруашылығы (негізінен жылқы, сонымен қатар оңтүстік және шығыс аймақтарда қой, ірі қара, түйе). Олар аңшылық пен балық аулаумен, ара шаруашылығымен, жемістер мен өсімдік тамырларын жинаумен де айналысқан. Егіншілікте (тары, арпа, тал, бидай, кендір) болды. Ауыл шаруашылығы құралдары – дөңгелекті ағаш соқа (сабан), кейінірек соқа (хука), қаңқалы тырма. 17 ғасырдан бастап жартылай көшпелі мал шаруашылығы бірте-бірте маңызын жоғалтып, егіншіліктің рөлі артып, омарта шаруашылығының негізінде омарта шаруашылығы дамыды.
Солтүстік-батыс аймақтарда 18 ғасырдың өзінде-ақ егіншілік халықтың негізгі кәсібіне айналды, бірақ оңтүстік пен шығыста көшпелілік кей жерлерде 20 ғасырдың басына дейін сақталды. Таза және егістік жүйелер бірте-бірте тыңайған және үш танапты жүйелерге орын беріп, техникалық дақылдар арасында күздік қара бидай мен зығыр егістері әсіресе солтүстік облыстарда көбейіп келеді. Көкөніс шаруашылығы пайда болады. 19 ғасырдың аяғы мен 20 ғасырдың басында зауыттық соқалар мен алғашқы ауылшаруашылық машиналары қолданыла бастады. Мал шикізатын үйде өңдеу, қолмен тоқу, ағаш өңдеу дамыған. Башқұрттар ұсталық кәсіпті білген, шойын балқытқан, кей жерлерде күміс кенін өндірген. Зергерлік бұйымдар күмістен жасалған.
18 ғасырдың 1-жартысында өлкенің кен орындарын өнеркәсіптік пайдалану басталды. 18 ғасырдың аяғында Орал металлургияның негізгі орталығына айналды. Алайда башқұрттар негізінен көмекші және маусымдық жұмыстармен айналысты. Кеңестік кезеңде Башқұртстанда көп салалы өнеркәсіп құрылды. Кешенді ауыл шаруашылығы, егіншілік және мал шаруашылығы, оңтүстік-шығыста және Оралда жылқы шаруашылығы маңызды болып қала береді. Ара шаруашылығы дамыған.[11]
Тұрмыс салты
өңдеу19 ғасырға дейін башқұрттар арасында шағын отбасы басым болды. Бірақ көбінесе ажырамаған отбасын кездестіруге болады, онда ерлі-зайыпты ұлдары әкесімен және анасымен бірге тұрады. Себебі, ортақ экономикалық мүдделердің болуы. Әдетте отбасылар моногамды болды, бірақ байлар немесе діни қызметкерлердің өкілдері арасында бірнеше әйелі бар отбасы да болды. Тұрмысы төмен отбасылардан шыққан башқұрттар, егер әйелі баласыз, ауыр науқас болса және үй жұмысына қатыса алмаса, қайта үйленетін.
Башқұрт отбасының басшысы әке болды - ол тек мүлікке ғана емес, сонымен бірге балалардың тағдырына да қатысты бұйрықтар берді және оның барлық мәселелерде сөзі шешуші болды.
Башқұрт әйелдері жас ерекшеліктеріне қарай отбасында әртүрлі қызметтер атқарған. Отағасын бәрі сыйлап, құрметтейтін, отағасымен бірге барлық отбасылық істерге мұрындық болған, үй шаруасына жетекшілік етті.[12]
Елді мекендері мен дәстүрлі баспаналары
өңдеуКөшпелі өмір сүре отырып, башқұрттар маусымдық қоныстар құрды: қыстық (єйшлау), көктемгі (yaґgy yort), жаздық (yäyläu), күзгі (көґґго йорт). Отырықшылыққа көшу кезінде олар әдетте, жолдарда, өзен-көлдердің жанында тұрақты қоныстарды құрады.
Елді мекендер (ауылдар) өзендердің немесе көлдердің жағасында, тау етегінде орналасып, бастапқыда 10-нан 60 аулаға дейін болды. XVIII–XIX ғасырларға дейін ауылдардың шоғырланып орналасты, туысқан отбасылар көбінесе жалпы дуалмен қоршалып, кейінірек – көше орналасуы кезінде бөлек көшелер мен кварталдар құрды.
Түркі типті (төбесі жарты шар тәрізді) немесе моңғол типті (конустық төбесі бар) түріндегі киіз үй (тирмә) - башқұрттардың дәстүрлі баспанасы болды. Ол оңтүстік пен шығыста ХХ ғасырға дейін болған. Орман-дала аймақтарында башқұрттар көршілес Жайық-Еділ бойындағы халықтар сияқты далаға ағаштан, тақтайшадан, қыштан үйлер салды, орманды және орманды дала аймақтарында бөренелермен шатырлы үйшіктер, коммуникациясы бар үйлер (саяшық-шатыр-саяқ) және екі қабатты үйлер тұрғызды. Тұрғын үйлер қонақ және шаруашылық болып ғимраттары болып бөлінді, ішкі түрі ортақ түркі дәстүрлерімен безендірілді - көп функционалды төсек-орындар, көптеген жұмсақ жиһаздар (кілемдер, киіз төсеніштер) және т.б.
Башқұрттардың шаруашылық құрылыстарына - жазғы асхана (аласыҡ), қора (аҙбар, һарай, ҡура), тор (келәт), жертөле (баҙ, мөгәрәп), монша, сарайлар (lapaҫ, жасау, түбалек) т.б.жатады. Негізгі құрылыс материалдары ағаш, тал шөп, қамыс, саз, төбесі сабанмен, ағаш қабығымен, тақтайшалармен, шыммен, кейінірек тақталармен және темірмен жабылған.[13][14]
Дәстүрлі киімдері
өңдеуБашқұрт халқының ұлттық киімі әр алуан және бай. Ер адамның костюмы - қайырма жағалы ұзын кең пішілген жейде, оның сыртынан тар жеңді көйлек пен балағы кең, қалың матадан тігілген шалбардан тұрған. Мерекелік жейде мен белдіктерді кесте өрнектермен әшекейлендірген. Көшеге шыққанда қоңыр
матадан тігелген халат киген. Салтанатты немесе рәсми жағыдайда жібек пен барқыт халаттарды, бешметтерді киген. Қысқы сырт киім ретінде қой терісінен жасалған тондар, қысқа тондар, шұға халаттар мен чекмендер қызмет етті. Ерлердің дәстүрлі бас киімі қойдың және аң терілерінен, киіз бен маталардан тігілген. Кәмшат, бұлғын, құндыз және түлкінің терілерімен қапталған бөріктер өте бағалы болды. Пима мен ұзын шұға қонышты жұмсақ былғары етіктерді киген.
Башқұрт әйелдерінің киімдері сәнді, әр түрлі болды. Әйелдер ішкі жейде мен кең шароварлар киген. Тұрмыстағы әйелдер жейдесінің ішінен кеуде тартқыш байлаған. Жейденің сыртынан жеңсіз киім мен халат киген, оларды зер, қаптырма және тиындармен айналдыра тіккен. Ескі еляндар мен чекмендер түрлі түсті өрнектермен, шұға, зер, маржан тас, сердолик, тиын және асыл тастармен безендірілген. Әйелдердің киетін – ұзын қонышты етіктері, жұмсақ былғары туфли, шабата аяқкиімдері болған.
Адамның бас киімі - оның жасын, отбасылық, мүлікті-әлеуметтік жағыдайын көрсеткен. Әйелдердің, әсіресе мерекелік бас киімдері жарқын, сәнді, маржан тасты, тиын және күміс қаптырмалармен әшекейленген. Жас қалындықтар – ұзын кездемелі орамалды (кушьяулык) кестелеп, ал иек тоқымалы бауды – тиын мен інжу тастармен безендіріп жамылған. Әсіресе солтүстік аудандарда мұсылманша байланған орамалмен қатар кішкентай бөріктер киген.
Зергерлік бұйымдары: жүзіктер, сырғалар, білезіктер мен көркем алқалар – құю, соғу, өрнек салу, оймалау, жапсырма, нәзік зерлеу және металға сердолик пен жасыл тас ендіру сияқты әдістерде орындалған.[15]
Дәстүрлі тағамдары
өңдеуҰлттық тағамыдарында, ет пен сүт тағамын молынан тұтынады. Жазда сүт тағамын басым жаратады, оған айран, қатық, құрт, iрiмшiк, сары май, қаймақ, қымыз жатады. Сонымен қатар олар шәйқұмар халық. Нанның йыуаса, бауырсақ, тоқаш секiлдi түрi бар. Ет тағамына бишбармақ пен құлдама (кеспе көже) жатады. Қонаққа қазы-қарта асады. Көпшiлiк арпа көже, ұн салған көже һалма, баламық, салма, чурпаря (пирожки) пiсiредi, арпадан, зығыр мен бидайдан талқан даярлайды.
Сүттен сүзбе (эремсек), ірімшік (корот), май, қаймақ, шыжғырған май (hары май), құрғақ қоңыр сүзбе (эжегэй), ақ май, шие қосылған сары май (сейэ май), қатық (катык) және т.б. тағамдарды әзірлеген. Тары, ұнтақталған бидайдан қарға ботқасы (Карга буткаhы) деген мерекесінде салттық тағам дайындаған, ал үйлену тойларында бидай ұнынан чак-чак қуырған. Көптеген түркі халықтарына белгілі көне тағамдарының бірі – талқан, оны қуырылып, ұнтақталған бидай мен сары майға араластырып әзірлеген.
Орманды жерде тұрғандықтан, омартамен ежелден айналысып, бал өнімдерін тұрақты пайдаланады. Башқұрттың дәстүрлі сусыны – қымыз, оны жылқының сүтінен арнайы ыдыстарда былғап ашытқан.[16]
Салт-дәстүрлері
өңдеуОтбасылық салт-дәстүрлер мен башқұрт жасақтарында халық тарихының әртүрлі кезеңдері көрініс тапты. Башқұрт тойының рәсімі бірнеше кезеңнен тұрады: некеге тұру және оның шарттары туралы келіссөздер (қалыңдықты таңдау, құдалық, сөз байласу), некелесу (ника) салтымен бірге үйлену тойы, кейін той.
Бала туумен байланысты салттардың тұтас циклі болды: бесікке салу, есімін қою, сүндеттеу, алғашқы шашты қырқу, тістің пайда болуына құрмет көрсету, бірінші қадам және т.б.
Отбасылық әдет-ғұрыптар циклінде жерлеу-еске алу рәсімдері болып табылады. XIX ғасырдың аяғы мен XX ғасырдың басында башқұрт өлгендерді жерлеу және еске алуды ресми дін-ислам канондары бойынша жүзеге асырылды, бірақ көне нанымдардың көптеген элементтері бар. Сонымен қатар, ислам, басқа да әлемдік діндер сияқты, көп нәрсе ерте діни жүйелерден алынған, сондықтан синкретикалық сипатымен ерекшеленетін жерлеу-еске алу салттарында әртүрлі діни биліктер тығыз байланысқан.[17]
Фольклоры
өңдеуБашқұрттың өз тарихының ерте кезенімен байланысты халық ауыз әдебиеті бай. Халық ауыз әдебиетінің тұындыларында ежелгі башқұрттардың табиғатқа , олардың өмірлік даналығы, психологиясы, қылықтары мен шығармашылық қиялдарына деген көзқарасы көрсетілген. Башқұрт халқының шығармашылық жанры әр алуан болып келеді: жырлар мен ертегілер, аңыз-әңгімелер, жұмбақтар, өлендер (салттық пен лирикалық), байттар мен мунажаттар және т.б. Башқұрт эпосы, басқа халықтың шығармашылығы сияқты алғашқы қауымдық дәуірінің ыдыраған уақытында пайда болып, феодал кезенінде өркендеуін алады. ХХ ғ. басында башқұрттардың арасында: «Орал-батыр», «Акбузат», «Заятуляк пен Хыухылу», үй малы туралы аңыздар «Кара-юрга» («Қара жорға»), «Акхак-кола», «Конгур-буга» («Қоңыр бұқа») және т.б. ірі шығармалар таралған.
Башқұртстанда кең тараған ән айту тәсілдерінің бірі - узляу. Ұлттық әуендерді, атап айтқанда, қурай ойнауды сүйемелдейтін әдеттен тыс төмен терең дыбыстарды көмеймен шығару. Көмеймен айту өнері байырғы халық арасында ерте заманнан ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келеді. Әрбір шебердің сиқырлы әдет-ғұрыптарға ұқсас өз құпиялары болды.
Қазіргі башқұрттардың музыкалық мәдениетінің ерекшеліктері көп. Халық аспаптарының үні башқұрт халқының музыкалық аспаптарын ежелден Орал мен Еділ бойына қоныстанған басқа этностардан ерекшелендіретін ерекше музыкалық үлгісі мен дауысына ие. Башқұрт музыкалық аспаптарының тізімінде елуге жуық түрі бар, кең тараған музыка аспабына қазақтың сыбызғысына ұқсас қурай, шаңқобызына ұқсас қобыз, зурна, думбра, зүңгір т.б. жатады.[18][19]
Башқұрт халқының қазіргі жағдайы
өңдеуБашқұрттар Ресей Федерациясындағы төртінші халық болып табылады және олар бұрыннан орыстармен бірге өмір сүріп келеді. Қазіргі Башқұртстанда дәстүрлі өмір салтына үлкен мән беріледі, барлық ұлттық мерекелер республикалық деңгейде тойланады.
Башқұрттар қонақжайлылығымен ерекшеленетін ерекше халық. Олар өздерінің мәдени мұраларын мұқият қорғап, ежелгі салт-жоралары мен әдет-ғұрыптарды сақтайды. Башқұрт отбасыларының көпшілігінде патриархат байқалады, ерлі-зайыптылардың міндеттері анық бөлінген. Халық қарттарға үлкен қошаментпен, құрметпен қарайды, балаларды жақсы көреді.
Жарқын және бай башқұрт фольклоры көршілес аймақтарға тарады, сондықтан бүгінде оның ықпалын орыстар арасында көруге болады. Башқұрт тарихының барлық қиындықтарына қарамастан, башқұрттардың басқа ұлттарға, діндерге деген төзімділігі әртүрлі халықтармен үнемі байланыста болғанын атап өткен жөн, бұл көпұлтты Ресей мемлекетінің бейбіт өмір сүруінің шарты.[20]
Қазақстандағы башқұрттар
өңдеу1755 жылы башқұрт халқының Ресей империясының отаршылдық саясатына қарсы бағытталған ірі көтерілісі болды. Көтеріліс жеңіліс тапқан шақта башқұрттар Кіші жүздің шекаралас аумағына көшіп барды. Патша жазалауынан қорыққан олардың біршамасы қазақтардың арасына барып пана тапты. Кеңес үкіметі орнағаннан кейінгі жылдары да әртүрлі себептермен Қазақстанға қоныс аударды.[21]
1926 жылғы санаққа сәйкес Қазақстанда 812 башқұрт болды. Олардың көпшілігі Қостанай аумағында тұрды (45,1%). Соғыстан кейін 1959 жылы Қазақстанда башқұрттар саны 8742 адамға, 1970 жылы 21 442-ге дейін, 1989 жылы 41 847 адамға өсті. Башқұрттардың негізгі бөлігі Солтүстік және Орталық Қазақстан аумағында қоныстанды.
2014 жылғы есеп бойынша Қазақстанда 17 мыңнан астап башқұрттар тұрады. Олардың көптеген бөлігі Қостанай, Ақмола және Қарағанды аумағында тұрады. Башқұрттардың облыс бойынша орналасуы: Ақмола – 1,9 мың, Ақтөбе – 778, Алматы – 352, Атырау - 62, Батыс Қазақстан – 421, Жамбыл – 391, Қарағанды – 4,06, Қостанай – 3,8, Қызылорда – 181, Маңғыстау – 147, Оңтүстік Қазақстан – 840, Павлодар – 1,3, Солтүстік Қазақстан – 727, Шығыс Қазақстан – 328, Нұр-Сұлтан қаласы – 1,06, Алматы қаласы – 552 адамды құрайды.[22]
Ең танымал башқұрттар
өңдеу- Салават Юлаев - башқұрттың халық батыры (батыр) және ақын-жазушы.[23]
- Загир Гарипович Исмагилов - Совет башқұрт композиторы.[24]
- Муса Гайсинович Гареев - кеңестік әскери ұшқыш, полковник, екі мәрте Кеңес Одағының Батыры.[25]
- Кунафин Загит Ражапович - башқұрт рэпі.[26]
- Инга Альбертовна Юмашева - ресейлік теле және радио жүргізушісі, журналист және саясаткер. Ресей Федерациясы Мемлекеттік Думасының VII шақырылымының депутаты.[27]
- Аскар Амирович Абдразаков - опера әншісі (бас). Ресей Федерациясының еңбек сіңірген әртісі (2021), Башқұртстанның халық әртісі.[28]
- Эльвира Хисаева (1991) — топ-модель.[29]
- Ирек Айратович Зарипов – Башқұртстандық шаңғышы және биатлоншы. Ресейдің еңбек сіңірген спорт шебері, 2010 жылы Ванкуверде өткен қысқы Паралимпиада ойындарының төрт дүркін чемпионы.[30]
- Даниил Вячеславович Квят - Ресейлік автожарысушы. «Торпедо» лақап атымен белгілі. GP3 сериясының чемпионы (2013), Формула-1 әлем чемпионатының қатысушысы (2014-2017, 2019-2020).[31]
- Ляйсан Альбертовна Утяшева - ресейлік спортшы, көркем гимнастикадан еңбек сіңірген спорт шебері.[32]
Бейнетаспалар
өңдеу- https://yandex.kz/video/preview/5614890695224871617 Башкиры — КТО они на Самом деле?
- https://yandex.kz/video/preview/17325187963636780085 Кто такие башкиры?
- https://yandex.kz/video/preview/15761106379517481104 Башкиры. главные волки великой степи.
- https://yandex.kz/video/preview/10302975091500344920 Кто такие Башкиры и откуда они произошли?
- https://yandex.kz/video/preview/5873554115566592239 Кто такие башкиры?
- https://yandex.kz/video/preview/7299368406590199364 Кто такие Башкиры? - YouTube
Дереккөздер
өңдеу- ↑ Большая российская энциклопедия 2004–2017 https://old.bigenc.ru/ethnology/text/5605108?ysclid=ltbjmzbxqu895208244
- ↑ Башкиры - Башҡортлар https://nacio.at.ua/publ/nacionalnosti/bashkiry_bash_ortlar/2-1-0-6
- ↑ Башқұрттар https://wordsimilarity.com/kk/%D0%B1%D0%B0%D1%88%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%82%D1%82%D0%B0%D1%80 Мұрағатталған 3 наурыздың 2024 жылы.
- ↑ Внешний вид башкир https://geographyofrussia.com/vneshnij-vid-bashkir/
- ↑ Башқұрттар https://prezi.com/p/2uxshwyqb-vw/presentation/?fallback=1
- ↑ Башқұрт тілінің әліпбиі. Тексерілді, 11 маусым 2024.
- ↑ Религии в Башкортостане https://dic.academic.ru/dic.nsf/ruwiki/1858117?ysclid=lrfwe5ce8u471477271
- ↑ Какую религию исповедуют башкиры? http://www.bolshoyvopros.ru/questions/3536630-kakuju-religiju-ispovedujut-bashkiry.html?ysclid=lrfwcklidi412304095
- ↑ БАШКИРЫ https://nazaccent.ru/nations/bashkirs/
- ↑ Белицер В.Н. Башкиры http://www.etnosy.ru/node/1050
- ↑ Народы и культуры Башкиры https://travel-journal.ru/ethno/28/431/(қолжетпейтін сілтеме)
- ↑ Башқұрттардың әдет-ғұрыптары мен дәстүрлері https://kk.modern-info.com/13642099-customs-and-traditions-of-the-bashkirs-national-costume-wedding-funeral-and-memorial-rites-family-traditions
- ↑ Башкиры https://tatarica.org/ru/razdely/narody/bashkiry/bashkiry
- ↑ Традиционные поселения и жилища башкир https://bashenc.online/ru/articles/96608/
- ↑ Татар-башқұрт ұлттық-мәдени орталығы https://www.shuak.kz/kaz/index.php?option=com_content&view=category&id=20&Itemid=166
- ↑ Түбі бір түркілер: Башқұрттар https://adyrna.kz/post/15985?ysclid=ltckqh591y579947703
- ↑ Башқұрт салт-дәстүрлері https://ikaz.info/bash-rt-salt-d-st-rleri/?ysclid=ltcm4qzaqq749047570 Мұрағатталған 4 наурыздың 2024 жылы.
- ↑ Башқұрт музыкалық аспаптары: https://kk.quilt-patterns.com/17248215-bashkir-musical-instruments-a-list-with-photos-and-names-classification
- ↑ народы мира / Башкиры http://www.etnolog.ru/people.php?id=BASH
- ↑ Башқұрттар - олар кім және олар қайдан келді? https://history-doc.ru/istoriya-rossii/kto-takie-bashkiry-2/
- ↑ Қазақстан халқы. Энциклопедия. /Бас.ред. Ж.Н.Тойбаева. /Құраст.Ғ.Жандыбаев., Г.Егеубаева.- Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2016. 130-132-бет ISBN 978-601-7472-88-7
- ↑ Башқұрттар қазақ халқымен туыстас халық https://el.kz/bash-rttar_-aza-_khal-ymen_tuystas_khaly_40105/
- ↑ Салават Юлаев — биография Источник: https://biographe.ru/znamenitosti/salavat-ulaev https://biographe.ru/znamenitosti/salavat-ulaev/?ysclid=ltdww5ldhe787240121
- ↑ Башкиры https://tuturizm.ru/2023/11/07/bashkiry/?ysclid=ltdwyae0su783378710
- ↑ «Над полем боя проявляет храбрость и мужество...» Жизнь легендарного летчика Мусы Гареева Источник : https://realnoevremya.ru/articles/121284-zhizn-dvazhdy-geroya-musy-gareeva?ysclid=ltdxbmk7gu454900638 https://realnoevremya.ru/articles/121284-zhizn-dvazhdy-geroya-musy-gareeva?ysclid=ltdxbmk7gu454900638
- ↑ MC БАШ https://bashmusic.net/ru/music/music-collection/bashkir-rap-hip-hop/view/playlist/id/483
- ↑ ЭНЦИКЛОПЕДИЯ. Юмашева, Инга Альбертовна https://tass.ru/encyclopedia/person/yumasheva-inga-albertovna?ysclid=ltdy9ywfai713707530
- ↑ Аскар Абдразаков https://24smi.org/celebrity/150893-askar-abdrazakov.html?ysclid=ltdyexjy8a935865120
- ↑ Эльвира Хисаева — топ-модель https://ye102.ru/news/ya-yly-tar-ta-ma-y-netu/2022-06-07/elvira-hisaeva-top-model-2832836?ysclid=ltdyl8h3gc41472637
- ↑ Ирек Зарипов https://russianparalymp.azureedge.net/sport/athletes/irek-zaripov/?ysclid=ltdyovxstr756057089 Мұрағатталған 5 наурыздың 2024 жылы.
- ↑ Даниил Квят https://24smi.org/celebrity/726-daniil-kviat.html?ysclid=ltdz8t8hea631185750
- ↑ Утяшева Ляйсан Альбертовна https://www.rbc.ru/person/64d15d139a7947d21ccf3497?ysclid=ltdzdxxk5o506767232