|
|name = Жүгері
|image = Koeh-283.jpg
|image_caption = Illustration depicting both male and female flowers of maize
|regnum = [[PlantaeӨсімдіктер]]
|unranked_divisio = [[Гүлді өсімдіктер]]
|phylum_divisio = [[Angiosperms]]
|unranked_classis = [[Дара жарнақтылар]]
|class_classis = [[Monocots]]
|unranked_ordo = [[Commelinids]]
|ordo = [[Poales]]
|familia = [[Астық тұқымдасы|Poaceae]]
|genussubfamilia = ''[[Teosinte|ZeaPanicoideae]]''
|tribus = [[Andropogoneae]]
|genus = ''[[Zea]]''
|species = '''''Z. mays'''''
|binomial = ''Zea mays''
|binomial_authority = [[Carolus Linnaeus|L.]]
|}}
'''Жүгері''' ({{lang-la|Zea mays}}) — [[астық тұқымдасы]]на жататын бір жылдық дақылдардың бірі.
[[Сурет:GEM corn.jpg|thumb|right|Мәдени өсіру үшін сұрыпталатын экзотикалық жүгері түрлері]]
[[Сурет:Corncobs.jpg|thumb|right|Variegated maize ears]]
Еуропалықтар [[Оңтүстік Америка]]ны ашқан кезде «маис» деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға [[Христофор Колумб]] әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері [[Молдавия]] болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. [[Азот]], [[фосфор]] тыңайтқыштары қажет.
[[Сурет:Field, corn, Liechtenstein, Mountains, Alps, Vaduz, sky, clouds, landscape.jpg|thumb|right|[[Лихтенштейн]]дегі жүгері алаңы]]
<ref name="source1">Қазақ тілі терминдер сөздігі I том</ref>
Жүгері - дақылдардың бірі.
[[Еуропа]]лықтар [[Оңтістік Америка]]ны ашқан кезде «манс» деп аталатын, осы күнгі жүгері дақылдарын кездестірген. Оның алғашқы өкілін Еуропаға [[Христофор Колумб]] әкелген. Бұл данасын Х.Колумб испан короліне сыйға тартады. Ал біздің жүгерінің алғаш орныққан жері [[Молдавия]] болған. Дала ауылына кең таралуына оның мол өнім, көк балаусаны аса көп беруі де себепші болды. Бір жылдық астық тұқымдас жылылықты сүйетін өсімдік. Дара жынысты, бір үйлі өсімдік. Жүгері 12-140 С-та қаулап өседі. Аталық гүлшоғыры – собық. Тамыр жүйесі – шашақ, қосалқы тамырлары болады. В,Е дәрімендері, техникалық май, линолеум, желім, жасанды жібек алынады. [[Азот]], [[фосфор]] тыңайтқыштары қажет.
<ref name=”source1”> [[Қазақ тілі терминдер сөздігі]] I том </ref>
== Әлемдегі өндіріс ==
{| class="wikitable" border="1" cellpadding="3" cellspacing="0" align="center" style="clearfloat:left; margin-right:0.8em"
! colspan=2|Әлем бойынша жүгері өнімі (мың тонна)
! colspan=3|2007 жылғы алғашқы он жүгері өндіруші елдер
|-
| [[1965]] || align="right" | 226 544
|-
| [[1970]] || align="right" |265 831
|-
| [[1975]] || align="right" | 341 661
|-
| [[1980]] || align="right" | 396 623
|-
| [[1985]] || align="right" | 485 527
|-
| [[1990]] || align="right" | 483 343
|-
| [[1995]] || align="right" | 517 329
|-
| [[2000]] || align="right" | 592 039
|-
| [[2005]] || align="right" | 714 191
|-
| [[2010]] || align="right" | 851 680
|-
| [[2015]] || align="right" | 1 052 097
|-
| [[2016]] || align="right" | 1 100 226
|-
| [[2017]] || align="right" | 1 134 747
|-
| [[2018]] || align="right" | 1 147 689
|}
{| class="wikitable sortable" style="float:left"
! colspan=9|Ең көп жүгері өндіретін елдер (мың тонна)<br>
|-
! Ел || [[2014]] || [[2016]] || [[2018]]
! width="30%"| Ел
! width="60%"|Өндіріс([[тонна]])
! width="10%"|<small>Note</small>
|-
| {{ту|АҚШ}} [[АҚШ]] || 361091 || 384778 || 392451
| {{USA}}||align=right|332,092,180||
|-
| {{ту|Қытай}} [[Қытай]] || 215646 || 231674 || 257174
| {{CHN}}||align=right|151,970,000||
|-
| {{ту|Бразилия}} [[Бразилия]] || 79882 || 64143 || 82288
| {{BRA}}||align=right|51,589,721||
|-
| {{ту|Аргентина}} [[Аргентина]] || 33087 || 39793 || 43462
| {{MEX}}||align=right|22,500,000||[F]
|-
| {{ту|Украина}} [[Украина]] || 28497 || 28075 || 35801
| {{ARG}}||align=right|21,755,364||
|-
| {{ту|Индонезия}} [[Индонезия]] || 19008 || 20370 || 30254
| {{IND}}||align=right|16,780,000||
|-
| {{ту|Үндістан}} [[Үндістан]] || 24170 || 26260 || 27820
| {{FRA}}||align=right|13,107,000||
|-
| {{ту|Мексика}} [[Мексика]] || 23273 || 28251 || 27170
| {{IDN}}||align=right|12,381,561||
|-
| {{ту|Румыния}} [[Румыния]] || 11989 || 10746 || 18664
| {{CAN}}||align=right|10,554,500||
|-
| {{ту|Канада}} [[Канада]] || 11487 || 12349 || 13885
| {{ITA}}||align=right|9,891,362||
|- bgcolor="#CCCCCC"
| '''World'''||align=right| '''784,786,580'''||'''[A]'''
|-
|}<div style="clear:both"></div>
|colspan=5 style="font-size:.7em"|No symbol = official figure, P = official figure, F = FAO estimate, * = Unofficial/Semi-official/mirror data, C = Calculated figure, A = Aggregate (may include official, semi-official or estimates);<br />
[[Сурет:GEM corn.jpg|thumb|right|Мәдени өсіру үшін сұрыпталатын экзотикалық жүгері түрлері]]
Source: [http://faostat.fao.org/site/567/DesktopDefault.aspx?PageID=567#ancor Food And Agricultural Organization of United Nations: Economic And Social Department: The Statistical Division]
Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: [[көмірсу]], [[ақуыз]], [[май]], [[калий]], [[фосфор]], [[магний]], [[кальций]] т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен [[ұн]], әртүрлі жарма, ал жүгері жармасынан — жүгері үлпілдегі, [[үлпек дән]] және қытырлауық «таяқша» алынады. Жүгері үлпілдегі , үлпек дәні және қытырлауық «таяқша » — қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам.
|}
Организмге жақсы сіңеді. Оны үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа, [[компот]], [[шырын]], [[кисель]], [[простокваша]], [[айран]]мен т.б. жеуге болады. Ол әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Қант себілген жүгері үлпілдегі мен тәтті қытырлауық «таяқшаны» ет-женді және тез толатын адамдарға, сондай-ақ қант диабетімен ауыратындарға жеуге болмайды. Жүгері үлпілдегін, «таяқшаны» үлпек дәнді құрғақ жерде сақтаған жөн. Егер үлпілдек жұмсаңқырап кетсе оны духовкаға салып келтіреді. Дымқыл тартқан үлпілдек тез көгеріп, жеуге жарамайды.
Басқа да астық тұқымдастар секілді піскен жүгері дәні өте қоректі келеді, оның құрамында: [[Углеводтар|углевод]], [[БЕЛОК|белок]], [[май]], [[калий]], [[фосфор]], [[магний]], [[КАЛЬЦИЙ|кальций]] т. б. минералдық тұздар, витаминдер бар. Азықтық жүгері дәнінен [[ұн]], әр түрлі жарма, ал жүгері жармасынан — жүгері үлпілдегі, [[үлпек дән]] және қытырлауық «таяқша» алынады. Жүгері үлпілдегі , үлпек дәні және қытырлауық «таяқша » — қосымша баптаулы қажет етпейтін дәмді тағам.
[[Сурет:Corncobs.jpg|thumb|right|Variegated maize ears]]
Организмге жақсы сіңеді. Оны үш мезгілгі аста: шай, суп, қуырылған нан қосылған сорпа, [[компот]], [[шырын]], [[кисель]], [[простокваша]], [[Айран|айранмен]] т.б. жеуге болады. Ол әсіресе балаларға пайдалы (ыстық сүтке қосып береді). Құмшекер себілген жүгері үлпілдегі мен тәтті қытырлауық «таяқшаны» ет-женді және тез толатын адамдарға, сондай-ақ қант диабетімен ауыратындарға жеуге болмайды. Жүгері үлпілдегін, «таяқшаны» үлпек дәнді құрғақ жерде сақтаған жөн. Егер үлпілдек жұмсаңқырап кетсе оны духовкаға салып келтіреді. Дымқыл тартқан үлпілдек тез көгеріп, жеуге жарамайды.
[[File:Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese' MHNT.BOT.2015.34.1.jpg|thumb|''Zea mays 'Ottofile giallo Tortonese''']]
[[Сурет:Field, corn, Liechtenstein, Mountains, Alps, Vaduz, sky, clouds, landscape.jpg|thumb|right|[[Лихтенштейн]]дегі жүгері алаңы]]
=== Жүгері үлпілдегінен жасалған шелпек. ===
[[Жұмыртқа]]ның ағын бөлек алып, әбден көпіргенше шайқайды, содан кейін <sup>3</sup>/<sub>4</sub> стақан құмшекерге жартылай ванилин ұнтағын қосып, жұмыртқа ағына жайлап себелей отырып араластырады. Бұған 2 стакан [[үлпілдек]], жуылып, кептірілген жарты стакан [[мейіз]] қосып, осылайша әзір болған қамырлы жақсылап май жағылған ыстық қаңылтыр табаға салып, онша қызбаған духовкаға 30—40 минут қойып, қызыл-күрең тартқанша пісіреді. Әзір болғанда, оны қалақпен алып, тәрелкеге салады. Оңтүстік аудандардың көпшілік жерінде жүгері ұны мен жармасынан ұлттық тағам әзірленеді. [[Молдавия]] мен [[Кавказ]]да жүгері ұнынан не оның майда жармасынан ''мамалыг'' деген дәмді тағам жасайды. Ол үшін жүгері ұнын не жары асын суға қайнатып, әзір болған қою ботқаға сүт қосып жейді. Пісірілген
ботқаны қалыңдығын 5—6 ем етіп орамалап, суытыл, кептіргеннен кейін нан орнына үзіп жейді. Жүгері жармасының ботқасы. Қайнаған суға не сүтке жарма сеуіп, отты жайлап жарып, үнемі араластыра отырып 20—25 минут қайнатады. Дастарқанға қояр алдында сары май қосады. 1 стакан жармаға 2 стакан су не сүт, жарты шай қасық
тұз, әркім қалағанынша сары май мен құмшекер қосады. Жүгерінің сүттеніп-балауызданып піскен собығын үй асханасында тәттіленген шағында жинап пайдаланады. Жүгерінің собығын тұзды суға қайнатып (1 —1,5 сағат пісіреді), піскен собықты ыстықтай дастарқанға қояр алдында, оған сары май жағалы.
=== Май қосылып консервіленген жүгері. ===
Жүгеріні (тұтас дәнімен консервіленген) табаға не кастрюльге салып, қайнауына жеткізеді. Дастарқанға қояр алдында жүгеріні кепсермен сүзіп алып, май жағалы.
1 банка консервіге 2 ас қасық сары май қажет. Қантты жүгеріден жасалған суп-пюре. Бір банкадағы (350 г) жұтеріні кепсермен сүзіл. суын ағызады да, дәнін ет тартқыштан өткізіп, кастрюльге салып, үш стакан су құнды. Жүгері пюресі бар кастрюльді отқа қайнағанша қояды. Осыдан кейін 2 ас қасық бидай ұнына 2 ас қасық сары май, ыстық сүт (2—3 стақан — дәмі татығанша) қосып, қайнауына жеткізеді де, бұған алдында әзірленген жүгері пюресін араластырып, 15—20 минут пісіреді. Дайын қоспаны електен езгілеп
өткізіп, ысытыл, тұздай (дәмі татығанша), 2 ас қасық сары май қосады. Супты дастарқанға қоярда қуырылған нан не жүгері үлпілдегін салады.<ref>Шаңырақ : Үй-тұрмыстық энциклопедиясы. Алматы : Қаз.Сов.энцикл.Бас ред., 1990 ISBN 5-89800-008-9</ref>
== Пайдаланған әдебиет ==
<references/>
{{stub}}
{{wikify}}
== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}
<references/>
{{wikify}}
[[Санат:Үй-тұрмысы]]
{{Дәнді дақылдар}}
[[Санат:Шаңырақ]]
{{Майлы дақылдар}}
[[Санат:Дақылдар]]
{{Link FA|ast}}
{{Link FA|sk}}
{{Link GA|eo}}
[[Санат:Астық тұқымдасы]]
[[af:Mielie]]
[[Санат:Дәнді дақылдар]]
[[am:በቆሎ]]
[[Санат:Азық-түлік]]
[[an:Zea mays]]
[[ar:ذرة (نبات)]]
[[arz:دره]]
[[ast:Zea mays]]
[[av:ЦIоросаролъ]]
[[ay:Tunqu]]
[[az:Qarğıdalı]]
[[bar:Gugaruz]]
[[be:Кукуруза]]
[[be-x-old:Кукуруза]]
[[bg:Царевица]]
[[bm:Kaba]]
[[bn:ভুট্টা]]
[[bo:ཨ་ཤོམ།]]
[[br:Maiz]]
[[bs:Kukuruz]]
[[ca:Dacsa]]
[[ce:ХьаьжкIа]]
[[chr:ᏎᎷ]]
[[chy:Ová'kemâhaemenôtse]]
[[ckb:گەنمەشامی]]
[[cs:Kukuřice setá]]
[[cy:Indrawn]]
[[da:Majs]]
[[de:Mais]]
[[dsb:Majs]]
[[el:Καλαμπόκι]]
[[eml:Furmintòun]]
[[en:Maize]]
[[eo:Maizo]]
[[es:Zea mays]]
[[et:Mais]]
[[eu:Arto]]
[[ext:Zea mays]]
[[fa:ذرت]]
[[ff:Masarji]]
[[fi:Maissi]]
[[fiu-vro:Mais]]
[[fr:Maïs]]
[[fy:Stynske weet]]
[[ga:Arbhar Indiach]]
[[gan:粟米]]
[[gd:Cruithneachd Innseanach]]
[[gl:Millo]]
[[gu:મકાઇ]]
[[ha:Masara]]
[[he:תירס]]
[[hi:मक्का (फसल)]]
[[hr:Zea mays]]
[[hsb:Prawa kukurica]]
[[ht:Mayi]]
[[hu:Kukorica]]
[[ia:Mais]]
[[id:Jagung]]
[[io:Maizo]]
[[is:Maís]]
[[it:Zea mays]]
[[ja:トウモロコシ]]
[[jbo:zumri]]
[[jv:Jagung]]
[[ka:სიმინდი]]
[[kbd:Нартыху]]
[[kn:ಮೆಕ್ಕೆ ಜೋಳ]]
[[ko:옥수수]]
[[krc:Нартюх]]
[[ku:Garis]]
[[la:Zea mays]]
[[lbe:Шагьнал лачӀа]]
[[lij:Granon]]
[[lmo:Zea mays]]
[[ln:Lisángú]]
[[lt:Paprastasis kukurūzas]]
[[lv:Kukurūza]]
[[map-bms:Jagung]]
[[mg:Katsaka (zavamaniry)]]
[[mk:Пченка]]
[[ml:ചോളം]]
[[mr:मका]]
[[ms:Jagung]]
[[nah:Cintli]]
[[nap:Granone]]
[[ne:मकै]]
[[new:कःनि]]
[[nl:Mais]]
[[nn:Mais]]
[[no:Mais]]
[[nv:Naadą́ą́ʼ]]
[[oc:Milh]]
[[os:Нартхор]]
[[pa:ਮੱਕੀ]]
[[pam:Mais]]
[[pl:Kukurydza zwyczajna]]
[[pnb:مکی]]
[[pnt:Λαζούδ]]
[[ps:جوار]]
[[pt:Milho]]
[[qu:Sara]]
[[ro:Porumb]]
[[ru:Кукуруза сахарная]]
[[rw:Ikigori]]
[[sah:Маис]]
[[sc:Trigumoriscu]]
[[sco:Maize]]
[[sh:Kukuruz]]
[[simple:Maize]]
[[sk:Kukurica siata]]
[[sl:Koruza]]
[[sn:Chibage]]
[[so:Galey]]
[[sq:Misri]]
[[sr:Кукуруз]]
[[su:Jagong]]
[[sv:Majs]]
[[sw:Mhindi]]
[[ta:மக்காச்சோளம்]]
[[te:మొక్కజొన్న]]
[[th:ข้าวโพด]]
[[tl:Mais]]
[[to:Koane]]
[[tr:Mısır (bitki)]]
[[tt:Кукуруз]]
[[tum:Chingoma]]
[[uk:Кукурудза]]
[[ur:مکئی]]
[[vec:Formenton]]
[[vi:Ngô]]
[[wa:Dinrêye d' awousse]]
[[war:Maís]]
[[yi:קוקורוזע]]
[[yo:Àgbàdo]]
[[zh:玉米]]
[[zh-min-nan:Hoan-be̍h]]
[[zh-yue:粟米]]
| 