ევფრატი
ევფრატი (ძვ. ბერძნ. Εὐφράτης, თურქ. Fırat, არაბ. الفرات)— მდინარე თურქეთში, სირიასა და ერაყში. სათავეს იღებს მდინარეების ყარასუსა და მურათის შეერთებით, რომლებიც სომხეთის მთიანეთიდან მოედინება. ევფრატის ტიგროსთან შეერთებით წარმოიქმნება შატ-ელ-არაბი, რომელიც ჩაედინება სპარსეთის ყურეში. მურათის სათავიდან ტიგროსთან შეერთებამდე მდინარის სიგრძე 3065 კმ-ია, მურათისა და ყარასუს შეერთებიდან — 2700 კმ. აუზის ფართობი 440 ათასი კმ².
| ევფრატი ძვ. ბერძნ. Εὐφράτης თურქ. Fırat არაბ. الفرات | |
|---|---|
 ევფრატი ქალაქ ბირეჯიქთან (თურქეთი) | |
| ქვეყანა |
 თურქეთი სირია ერაყი |
| ქალაქები | ბირეჯიქი, რაკა, დაირ-ელ-ზავრი, რამადი, ფალუჯა, ქუფა, სამავა, ნასირია |
| მარჯვენა შენაკადები | საჯური |
| მარცხენა შენაკადები | ბალიხი, ხაბური |
| სათავე |
მურათისა და ყარასუს შესართავი 38°52′13″ ჩ. გ. 38°47′28″ ა. გ. / 38.870389° ჩ. გ. 38.791250° ა. გ. |
| სათავის მდებარეობა | ქებანი, თურქეთი |
| სათავის სიმაღლე | 610 მ |
| შესართავი |
ტიგროსი 31°00′19″ ჩ. გ. 47°26′29″ ა. გ. / 31.00528° ჩ. გ. 47.44139° ა. გ. |
| შესართავის მდებარეობა | ალ-კურნა |
| შესართავის სიმაღლე | 2 მ |
| სიგრძე | 2700 კმ |
| აუზის ფართობი | 440 კმ² |
| მდინარის სისტემა | შატ-ელ-არაბი → სპარსეთის ყურე |
| წყალსაცავი | ქებანი, ყარაქაია, ათათურქი, ალ-ასადი, ალ-ხადიტა |
 | |
 ევფრატი ვიკისაწყობში | |
ზემო წელზე მდინარე მთის ხასიათისაა, სამხრეთისკენ მიედინება ღრმა და ვიწრო ხეობებში. შუა წელზე ტრიალდება სამხრეთ-აღმოსავლეთით, მიდის სირიის უდაბნოსა და ჯეზირეს პლატოს შორის, ღმა და ფართო ხეობაში. აქ ევფრატს უერთება ძირითადი შენაკადები — ბალიხი და ხაბური (მარცხენა). შემდგომ მიედინება მესოპოტამიის დაბლობზე (შუამდინარეთი). ქვემო წელზე იყოფა ტოტებად, მისი წყლებით იკვებება ჭაობები და მლაშე ტბები (მაგ., ელ-ჰამარი). ევფრატი ძირითად საკვებს იღებს აუზის მთიან ნაწილში თოვლის ლღობისგან, აქ წარმოიქმნება მდინარის წყლის ნაკადის დაახლოებით 94%; დაბლობზე ძირითადად წვიმის წყლებით იკვებება. ახასიათებს გაზაფხულის წყალდიდობა (აპრილი – მაისი) და შემოდგომის წყალმცირობა (სექტემბერი – ოქტომბერი). წყალსაცავთა სისტემით ჩამონადენის დარეგულირების შემდეგ ევფრატის წყლები მნიშვნელოვნად შემცირდა (სარწყავად წყლის გამოყენების გაზრდისა და აორთქლების დანაკარგების გამო). 1980-იანი წლების ბოლოსთვის ქალაქ ჰითთან (ერაყი) წყლის ხარჯი 1160-დან 250 მ³/წმ-მდე შემცირდა (წლიური მოცულობა — 7,89 კმ³). დარეგულირებამდე შუა წელზე ჩამონატანის მოცულობა წელიწადში დაახლ. 14 მილიონ ტონას შეადგენდა.
.
ევფრატის წყლის პოტენციალი გამოიყენება სარწყავად და ჰიდროენერგეტიკის მიზნებით. მდინარეზე მდებარეობს წყალსაცავები (დინების მიმართულებით): ქებანი (31 კმ³), ყარაქაია (მოცულობა 9,5 კმ³) და ათათურქი (48,7 კმ³) თურქეთში; ალ-ასადი (11,9 კმ³) სირიაში; ალ-ხადიტა (6,4 კმ³) ერაყში. ევფრატის ქვემო წელზე მოჰყავთ ბამბა, ბრინჯი, ხორბალი, ქერი, კაკალი, ფინიკი; წყალმოვარდნებისა და ჭარბი რწყვის გამო მიწები ნაწილობრივ დამლაშდა. სანაოსნოდ ევფრატი საკმაოდ პატარაა, თუმცა მცირე გემები ადიან ქალაქ ჰითამდე (1930 კმ შესართავიდან). მდინარეზე მდებარე უდიდესი ქალაქებია (მდინარის მიმართულებით): ბირეჯიქი (თურქეთი), რაკა, დაირ-ელ-ზავრი (სირია), რამადი, ფალუჯა, ქუფა, სამავა, ნასირია (ერაყი).
ევფრატი არის მიწათმოქმედებისა და მეცხოველეობის წარმოშობის ერთ-ერთი უძველესი კერა. პირველი სამიწათმოქმედო დასახლებები აქ ძვ. წ. VIII ათასწლეულში გაჩნდა ზემო (ჩაიონიუ და სხვ.) და შუა (მურაიბატი და სხვ.) წელზე. ძვ. წ. VI საუკუნისთვის მიწათმოქმედება დაიწყეს ქვემო წელზეც (უბაიდი და სხვ.). მესოპოტამიის დაბლობის მშრალმა კლიმატმა მოითხოვა ხელოვნური სარწყავი სისტემების განვითარება, ნაყოფიერმა ალუვიურმა ნიადაგებმა კი მკვეთრად გაზარდა მოსავლიანობა. მიწათმოქმედების ინტენსიფიკაციის საფუძველზე აქ წარმოიქმნა მესოპოტამიური ცივილიზაცია (შუმერი, ბაბილონეთი). ევფრატის ნაპირზე მდებარეობდა ქალაქი ბაბილონი. ევფრატი, როგორც სამოთხის 4 მდინარიდან ერთ-ერთი, მოხსენიებულია ბიბლიაში (დაბადება 2:14).
შუა საუკუნეებში არაბთა სახალიფოს არსებობის მანძილზე ევფრატისა და ტიგროსის შუამდინარეთი თითქმის სულ ცენტრალური პროვინცია იყო (ტიგროსზე მდებარეობდა აბასიდების დედაქალაქი ბაღდადი). XIII საუკუნის შუა ხანებში შუამდინარეთი დაიპყრეს მონღოლებმა, რომლებმაც ბოლო მოუღეს აბასიდების სახალიფოს. XVI საუკუნეში ირან-ოსმალეთის ომების შედეგად ევფრატის მიმდებარე მიწები სეფიანების ხელიდან ოსმალეთის ხელში გადავიდა. ევფრატის ნაპირებზე წარიმართა ერაყის 1920 წლის აჯანყების ძირითადი მოვლენები. XX საუკუნეში მწვავედ იდგა ევფრატის წყლების სამართლიანი განაწილების საკითხი, რამაც გავლენა იქონია თურქეთის, სირიისა და ერაყის ურთიერთობებზე.
ლიტერატურა
რედაქტირება- Михайлова М. В. Евфрат // Большая российская энциклопедия. т. 9. — М., 2007. — стр. 572.