Urbala ferovoyo

Urbala ferovoyo, metroo o metropoliteno* esas elektrala sistemo di transporto per treni kun alta kapaceso or transporto di personi, qua ordinare transiras subtere o sur elevita ferovoyi, precipue en tre populoza regioni dil urbi. Sistemi di urbala ferovoyo distingesas de altra sistemi di transporto sur reli pro ke lia voyi ne havas fizikala intruzi de altra sistemi di transporto, exemple la transporto di kargajo en la sama lineo, o kruco-voyi kun stradi, edc.

Ordinare l'urbala ferovoyi uzas elektrala treni qui movas sur reli, ma kelka urbi usas monoreli, o treni kun bandaji kauchuka, o sistemi di magnetala levo. Kelka sistemi di urbala ferovoyi superiras la frontiero di ula urbo e ligas ol a vicina urbi.

La sistemo di urbala ferovoyo kun la maxima quanto di stacioni jacas en New York, habante entote 442 stacioni. L'urbi kun la maxim longa sistemi esas Shanghai e London (431.7 e 402 kilometri, rispektive). Segun quanto de pasajeri, la maxim uzata esas l'urbala ferovoyi di Seoul, Moskva e Tokyo, qui singladie transportas 6.7 milioni, 6.55 milioni e 6.33 milioni di pasajeri, rispektive.

Historio

Konstrukturo dil unesma urbala ferovoyo en London, dum la 19ma yarcento.

Eniro por la staciono *23rd Street* de la metroo di New York.

En 1843, Charles Pearson propozis l'aperto di subtera tuneli ferovoyala en London por plubonigar la transporto en la urbo. Pos 10-yara diskuto, ca ideo aprobesis dal parlamento, ed en 1860 komencis la konstrukturo dil unesma lineo di metroo. La 6-kilometra lineo inauguresis en 1863, e funcionis per vapor-lokomotivi. La duesma urbo en la mondo qua inauguris metroo e l'unesma en Amerika esis New York, en 1870. Til 1900 nur 7 urbi inaugurabis sua sistemi: London en 1863, New York en 1870, Chicago en 1892, Budapest en 1896, Glasgow en 1896, Boston en 1897 e Paris en 1900.

Nune, plu kam 160 urbi e metropolala regioni havas sistemi di urbala ferovoyi, entote plu kam 8.000 kilometri di linei en la tota mondo, inkluzite plu kam 7 000 stacioni. Dum la 21ma yarcento, Popul-Republiko Chinia divenis la lando kun la maxima quanto di urbi - preske 60 - qui ja havas o konstruktabas sistemi di urbala ferovoyi.

Funcionado dil sistemi

La sistemi di urbala ferovoyi ordinare uzesas en granda urbi, urbal aglomeraji o metropolala regioni por transportar granda nombro de personi kun alta frequeso. Ofte li recevas granda quanto de pasajeri de altra sistemi di transporto kun plu mikra kapaceso, exemple autobusi, tramveturi o treni. Ordinare existas anke gareyi proxim stacioni di urbala ferovoyi ube on povas garar automobili e durar voyajar rapide til destini en la centro dil urbo o komercala loki. En kelka urbi ank existas biciklo-aparkeyi* proxim la stacioni.

Skema mapo pri urbala ferovoyi di Singapur.

En Sao Paulo, Brazilia, pasajeri qui arivas per treni en la ferovoyala staciono *Luz* (en l'imajo) povas acesar la staciono *Luz* dil urbala ferovoyo od inverse, sen pagar plusa tarifo.

Singla sistemo di urbala ferovoyo konsistas ek un o plura linei. En kelka kazi, du o plura linei dividas parto di sua voyi. En altra kazi, ula staciono servas du o plu multa linei di urbala ferovoyo e permisas al pasajeri de ula lineo transirar ad altra lineo sen pagar plusa tarifo. Granda stacioni ofte jacas en quarteri ube granda quanto de personi laboras od ube koncentresas multa komercala establisuri e servi.

Por faciligar la orientizo e movado di pasajeri, la treni di urbala ferovoyi havas skema mapi qui montras omna linei e stacioni dil sistemo. En singla stacioni existas mapi segun skalo qui montras stradi, placi, publika edifici ed altra interesiva loki proxim la staciono.

La konstrukto ed operaco dil sistemi di urbala ferovoyi esas kustoza. Maxim-multa-kaze li esas publike administrata, e multi recevas financala subsidiajo. Nune, guvernerii freque projetas sistemi di urbala ferovoyi en regioni kun alta demando di transporto. En kelka kazi, kande nova lineo kreesas, l'urbala administrerii interdiktas l'aceso di automobili od autobusi a centrala regioni servata per urbala ferovoyi, kun skopo modifikar l'uzo dil sistemi di transporto. De ta remplasigo rezultas diminuto dil aerala poluto e dil tempo spensata por movadi e perdata dum trafiko-konjestioni, importanta nedireta vantaji de ca sistemo di transporto, quankam freque esas nefacila mezurar ol ekonomikale.

La 50 maxim longa sistemi di urbala ferovoyi en la mondo

Staciono *Botafogo* en l'urbala ferovoyo di Rio de Janeiro.

Staciono *Saint Lazare* en lineo 14 di sistemo di urbala ferovoyi di Paris.

Yen la listo di la 50 maxim longa sistemi di urbala ferovoyi del mondo, rangizita segun lia extensi en kilometri.

#	Urbo	extenso dil urbala ferovoyi (km)	quanto di stacioni	unesma lineo inaugurita en
1	Shanghai	431.7	237	1995
2	London	402	270	1863
3	Beijing	372	218	1969
4	New York	337	442	1870
5	Berlin S-Bahn	331	166	1924
6	Seoul	317	293	1974
7	Moskva	305.7	185	1935
8	Madrid	293	300	1919
9	Guangzhou	215	120	1997
10	Paris	215	120	1900
11	Tokyo (Tokyo metro)	195.1	179	1927
12	Delhi	189.63	142	2002
13	Shenzhen	178.4	137	2004
14	México	176.8	175	1969
15	Valencia	175	169	1988
16	Hong Kong	174.4	82	1979
17	Chicago	173	144	1892
18	Washington DC	171	86	1974
19	Kobehavn	170	84	1934
20	San Francisco BART	167	44	1972
21	Berlin U-Bahn	147	173	1902
22	Singapur	146.5	89	1987
23	Hamburg	144	68	1908
24	Osaka	137.8	101	1933
25	Busan	131.9	121	1985
26	Barcelona	125	166	1924
27	Tokyo (Toei)	121.5	106	1960
28	Tehran	120	80	2000
29	St. Peterburg	110.2	65	1955
30	Taipei	110.1	96	1996
31	Stockholm	110	100	1950
32	München	103.1	100	1971
33	Santiago de Chile	103	108	1975
34	Hamburg U-Bahn	100.7	89	1912
35	Nagoya	89.1	83	1957
36	Nanjing	85	55	2005
37	Oslo	84.2	105	1966
38	Milano	83	94	1964
39	Rotterdam	78.3	62	1968
40	Newcastle/Sunderland	77.7	60	1980
41	Atlanta (MARTA)	77	38	1979
42	Dubai	75	47	2009
43	Wien U-Bahn	75	101	1976
44	Sao Paulo	74.3	64	1974
45	București	69.3	51	1979
46	Montreal	69.2	68	1966
47	Vancouver	68.7	47	1985
48	Toronto	68.3	69	1954
49	Kairo	65.5	50	1960
50	Kiyiv	65	50	1960