کاسپئن ٚ دریا
کاسپئن ٚ دریا (اينگيليسي زوؤن ٚ مئن: Caspian Sea) ایته دریاچه ايسه کي اۊن ٚ جه پيله‌تر زيمي سر ننأ[۱] ؤ هأن ٚ وأسي اۊن-أ دریا دۊخانده. أ دریا پيلئکي ۳۷۱,۰۰۰ کيلؤمتر ٚ مۊربع ايسه.[۲] أ دریا نسا ور ایته مۊتمدن ٚ قؤم زيوش گۊدي کاسپيئن ٚ نامي کي گيلکان ٚ مارقؤم محسۊب به. دۊرۊسسه گه کاسپئن ٚ دریا، دریاچه هيسه اٚمما عملاً وؤلگا-دؤن ٚ کنال ٚ جي ايسه آزؤف ٚ دریا-ا مۊتصله. اي دریاچه زماتی بينه اي تتيس ٚ اۊقیانۊس ٚ جي بؤ گه ايمه خۊشکي اۊن-ه دؤرأچئه. هيتأن نفتي یأ گازي منابع ٚ دارا هيسه یأ دۊنیا بٚیترين خاويار-ه دأره.
أ دریا جۊلف ٚ جيگا ۱۰۲۵ متر جۊلفي دأنه. یته دئه نقلي گه نأ اينه گه وختي کي رۊمي‌ئن فأرسه بؤن اي دریاچه ور ؤ اۊن ٚ آو-ه واچيشتن، بيدئن کي اين ٚ اؤ شۊر ايسه همدؤني اۊن-ه دریا دؤخؤندن.[۳]
کاسپئن ٚ دریا پيلاترين دؤرأچئه دریا دۊنیا مئن هيسه گه اۊن-ه خۊکفا دریا-ني دؤخؤنن.[۴][۵][۶] اي دريا یته دؤرين-دکأل حؤضه هيسه گه اۊرۊپا یأ آسيا مئنأ نيأ: قفقاز ٚ خۊرتؤو، مئن-آسيا ٚ استپ ٚ خۊرخؤس، رۊسيه ثمروند ٚ دشتؤن ٚ نسا بأني گيلان أ مازندرؤن ٚ کلسا. اي دریا 371,000 کيلؤمتر ٚ مۊربع مساحت-ه ودأ دأره (اٚلبت دریا ٚ خۊرتؤو ٚ قرأبۊغاز ٚ پيلا سل گه اين-ي آو خلي شۊره بکت). اي مساحت تقريبا ژاپۊن ٚ مساحت ٚ هأندي هيسه. 78,200 کيلؤمتر ٚ مۊکأب-ني اي دریا حجم هيسه. کاسپئن ٚ دريا شۊري تقريبا %1.2 ( 12 گرم هر ليتر ٚ مئن) هيسه گه اي اٚنداجه کيلأکيله دریا'ن ٚ شۊري یک سۊوؤم ٚ جي. کاسپئن ٚ دريا دؤرأچئه نيأ کلسا-خۊرتؤو ٚ را قزاقستؤن ٚ جي، کلسا-خۊرخؤس ٚ را رۊسيه جي، نسا-خۊرخؤس ٚ را آذربایٚجؤن ٚ جي، نسا را ايران ٚ جي یأ نسا-خۊرتؤو ٚ را-ني تۊرکمنستؤن ٚ جي.
اي دریا 1,200 کيلؤمتر کلسا جي تا نسا ايمتداد دأره یأ اين ٚ مۊتوسط ٚ لختئکي 320 کيلؤمتر هيسه. هيته-ني اين ٚ سطح 27 متر اٚزا دریا'ن ٚ سطح ٚ جي جيتتر نيأ. اين ٚ پيلاترين وؤرۊدي رۊخؤنه‌ني اۊرۊپا ٚ طويل‌ترين رۊخؤنه، وؤلگا هيسه گه دریا ٚ کمجل ٚ کلسا ٚ را دکلنه یأ رۊسيه ٚ کلسا جي سربس گيره. کاسپئن ٚ دریا دۊته پۊرجل ٚ حؤضه-ني دأره گه افقي تفاوؤتؤن-ه شۊري یأ دما یأ اکؤلؤجي مئن مۊنجر-أبۊنه. دریا ٚ قعر اين-ي نسایي بينه مئن 1,025 متر-ه رسنه گه زمي دۊوؤمي طبيعي غیراۊقیانؤسي پۊرجل ٚ دؤنه بایکال ٚ دریاچه (1,180 متر) پسي محسۊب بۊنه. باکۊ (آذربایجؤن ٚ نيشتنگا) بأني مٚخاچ‌قلأ (داغستؤن ٚ نيشتنگا) اي دریا ٚ مۊهمترين بندري شأرؤن محسۊب بۊنن.
کاسپئن ٚ دریا پۊر پۊر ٚ جانوري گۊنه‌أن ٚ زيويشر محسۊب بۊنه گه ايسه اۊشؤن ٚ خلئن ٚ زيوش خطر دکته. دمغأکه تتريج سددؤني گه اي دریا وۊرۊدئن ٚ رای ٚ مئن چاؤده نأن بأني جهاني گرمش ٚ دؤني پيش‌ويني بؤبؤ نأ گه ميلادي ۲۱ ٚ قرن ٚ مئن اي دریا ملأزي‌شا مساحتي خۊ شئه خأنه چيکأدأن.[۷][۸][۹]
وۊرۊدئن
دچينواچينطويلترين رۊخؤنه‌أني گه کاسپئن ٚ دریا' منتهي بۊنن:
- وؤلگا 3,531 کيلؤمتر
- اۊرال 2,428 کيلؤمتر
- کۊرا 1,515 کيلؤمتر
- اٚسپي‌رۊ 670 کيلؤمتر
- تئرٚک 623 کيلؤمتر
درىا نام
دچينواچيندرىا نام دۊنىا سامانانˇ مئن
دچينواچينپۊر پۊر ٚ زوؤنؤن اي دریا ٚ ديمه‌أن گۊتنکس دأرن گه اۊشؤن-ي پۊرگۊتنکس‌ترينؤن رۊسي، قزاقي، تۊرکٚمني، گيلٚکي، تالشي یأ آذربایٚجؤن ٚ تۊرکي هيسن. رۊسي یأ قزاقي مئن اي دریا' کاسپين دؤخؤنن. گيلٚکي مئن پيله دریا نؤم ٚ جئم شناس هيسه هيته-ني مازندرؤن ٚ مئن اۊن-ه مازرۊن ٚ دریۊ دؤخؤنن. تۊرکي مئن خزر أ تۊرکٚمني مئنأني هزر دؤخؤندن بۊنه.
دئبأخي زوؤنؤن ٚ مئن-ني گه اي دریا ٚ دؤر ٚ بر دنئن رایج‌ترين نؤم کاسپين هيسه. اٚلبت اعراب اۊن ٚ معرب ٚ جي یأني قزویٚن ايستفاده کۊنن. خلي تۊرکي زوؤنؤن أ فارسي مئن-أن خزر ٚ نؤمي مشهۊره.
أ درىا نام ويشتر کشورانˇ مئن هۊ کاسپي درىا (caspian sea) ایسه ؤ ايرانˇ مئن اۊنˇ نام خزر ثبت بۊبؤسته کي گۊتن أ نام، أ درىا ره دۊرۊس نيه ؤ اۊنˇ أصلي نام کاسپي درىا ايسه، چؤن أ درىا قديمي ؤ أصلي ساکنان، کاسپیان بؤن. خزران ایته وحشي ؤ مۊهاجر قؤم ؤ ايته جه تۊرکانˇ طاىفه‌ئان بؤن کي چينˇ کلسيا ؤ مغۊلستانˇ بيابانˇ جه، کاسپي درىا ور ؤ قفقازˇ کلسيا-یه کۊچمال بۊگۊده بؤن ؤ هميشک ايرانئن ؤ گيلانئنˇ أمرأ دۊشمن بؤن. آخرپسي ني رۊسان اۊشان-أ قلمرؤ-یه فترکستد ؤ ويران-ه گۊدد ؤ اۊشان قؤم ني مؤنقرض-أ بؤسته.[۱۰]
آفريكانسˇ زوانˇ مئن "كاسپيس"، عربي سامانانˇ مئن ىا عربي زوانˇ مئن بحر قزوين (قزوين، کاسپينˇ عربي بۊبؤسته ايسه)، كاتالانˇ زوانˇ مئن "كاسپيا"، دانماركي زوان "كاسپيسكه"، آلماني "كاسپيشز"، اينگيليسيˇ مئن "كاسپين"، اسپرانتؤ مئن "كاسپيو"، ايسپانيايی "كاسپيو"، اِستي زوان "كاسپيا"، فرانسوي "كاسپين"، پنجابي "كسپيئن"، پرتقالي "كاسپيو"، روماني "كاسپيكا"، قزاقي "كاسپين"، سومالي"كاسپين/قزوين"، اؤردۊ "بحيره قزوين". [۲]
متۊن ٚ مئن
دچينواچينفردؤسي شاهنامه مئن هرجا کي أ درىا نام بأمؤ اۊنˇ نام (دریای گیلان) ذکر بۊبؤسته ؤ أن نشان دهه کي دوارسته‌أنه مئن أ درىا نام گیلان بۊ و أ لقب أمرأ دۊخانده بؤستي.
شۊري
دچينواچيناۊ جيگايي کي تازه اؤ اۊ درىاچه دۊرۊن أىه، درىاچه اؤ کمتر شۊره تا باخي جيگایان. مثلا کاسپيئنˇ کلسيا واوينؤنˇ مئن، اؤ تازه‌تر ايسه ؤ کمتر شۊره. امّا ايرانˇ نزديکي، شۊري پۊره ؤ اؤِ تازگي کم.
کاسپي درىا بندري ؤ مۊهم شأران
دچينواچينمۊهترين بندري شأرؤني گه اي دریا ور نأن رۊسيه مئن ماخاچ‌قلأ، آذربایجؤن ٚ مئن باکۊ، قزاقستؤن ٚ مئن آکتاو (یا آقتاو)، ايران ٚ مئن اٚنزٚلي یأ تۊرکمستؤن ٚ مئن تۊرکمنباشي هيسه.
- آستارا، آذربایجؤن ٚ جؤمۊري
- آکتاو، قزاقستؤن
- آستارا، ايران
- اٚنزلي، ايران
- باکو، آذربايجؤن
- بابلسر، ايران
- تۊرکٚمنباشي، تۊرکمنستؤن
- تنکابؤن، ايران
- دربند، رۊسيه
- چالۊس، ايران
- رۊدٚسر، ايران
- سختٚسر، ايران
- فري‌کنار، ايران
- کاسپييسک، رۊسيه
- لنکران، آذربايجؤن
- مٚخاچ‌قلأ، رۊسيه
- مأمۊدآباد، ايران
- نؤشأر، ايران
- نۊر، ايران
مئن‌پوشته‌أن (جزيره‌أن)
دچينواچيندئبار
دچينواچينتخمين بزه بۊبؤ کي کاسپي دريا، ۳۰ ميليون سال عومر بۊگۊده دأنه ؤ ۵.۵ ميليون سال پيش، اي درىا خۊشکي دؤراکۊده ؤ بۊبؤسته درىاچه.
هۊتؤ غار (بهشهرˇ نزديکی) مئن کشفياتی به دس بومؤ کي نشان دهه کي أن درىا دؤر ؤ بر، ۷۵۰۰۰ سال پيش آدم زيوش گودي.[۳]
جۊغرأفي
دچينواچيناين ٚ جۊغرافي عرض ۳۷ درجه تا ۴۷ (کلسایي) هيسه.
أشأنم بیدينيد
دچينواچينجیرنویس
دچينواچين- Names of Caspian Sea
- درىا نام دۊنىا سامانانˇ مئن [https://web.archive.org/web/20181008115712/http://parssea.org/?p=2106]
- ↑ [۱]
- ↑ Lake Profile: Caspian Sea. LakeNet.
- ↑ Large Lakes of the World. Factmonster.com.
- ↑ https://doi.org/10.1016%2Fj.euras.2010.10.009
- ↑ https://www.economist.com/the-economist-explains/2018/08/16/is-the-caspian-a-sea-or-a-lake
- ↑ http://en.kremlin.ru/supplement/5328
- ↑ https://doi.org/10.1038%2Fs43247-020-00075-6
- ↑ https://theconversation.com/the-caspian-sea-is-set-to-fall-by-9-metres-or-more-this-century-an-ecocide-is-imminent-152229
- ↑ https://www.nature.com/articles/377673a0
- ↑ محسنی، محمدرضا ۱۳۸۹: «پان‌ترکیسم، ایران و آذربایجان»، انتشارات سمرقند، ص ۱۰۳