Mulleres rapadas no franquismo

O rapado das cabezas foi unha forma de represión dirixida especificamente ás mulleres na guerra civil española. Sucedía cando un territorio pasaba ao bando sublevado, tras o golpe de estado de 1936 efectuado contra o Goberno da Segunda República española, e a inmediata posguerra. Era un castigo específico dentro da represión xeral e sistemática dirixida contra a poboación civil considerada desafecta ás forzas sublevadas.

Feitos

Cunha represión xeneralizada buscábase sementar o terror para sentar as bases do futuro réxime. No caso das mulleres queríase, ademais, facelas volver aos seus roles tradicionais tras a liberdade vivida na Segunda República e a guerra civil. Por iso as mulleres, tras seren detidas, eran golpeadas e rapábaselles a cabeza, mesmo as cellas, para despois seren paseadas polas rúas da súa localidade. Así se conseguía diferencialas do resto de poboación, aínda que non fosen encerradas. Con todo, moitas quedaban a disposición do goberno.

Era, ante todo, un acto simbólico, xa que eran desposuídas da súa feminidade. Ademais, en ocasións, colgáronlles carteis nos que se lía «Rapadas por putas» e facíanlles desfilar tras a banda de música nas festas locais. Eran vestidas con pezas que agudizaban máis a súa perda de dignidade e, eran comúns, tras seren rapadas, as violacións e abusos sexuais.

O castigo era acompañado co consumo de aceite de rícino que mesmo provocou mortes, como consta en Andalucía. Nalgunhas vilas as súas cabeleiras eran colgadas nas árbores para que servise de burla non só a elas senón tamén ás súas parellas. En ocasións o aceite era mesturado con gasolina, nunha dose oficial de medio litro por muller. Tras o rapado, a inevitable defecación polo aceite e o paseo ante a veciñanza, era habitual obrigar ás vítimas a fregaren igrexas e cuarteis nesas condicións humillantes.

Eran privadas de algo tan marcadamente feminino como o seu pelo porque os seus verdugos tiñan a idea de que rexeitaran os límites do seu xénero ao defenderen as súas ideas republicanas, socialistas, marxistas ou anarquistas, entre outras. Isto non se quería na nova España que quería o franquismo. Con todo, non hai constancia de que houbese ordes concretas, senón que o adoitaban realizar forzas paramilitares, falanxistas, requetés ou gardas civís. O resto da poboación non podía negarse a presenciar esa humillación pública, concibida como un espectáculo, xa que podía ser denunciada e castigada.

Consérvase documentación sumarial e informes de conduta sobre moitas das procesadas, realizados polo comandante de posto da Garda Civil, polo xefe local da Falanxe e polo alcalde. Neles son cualificadas como «perigosas, extremistas, de baixos instintos, deslinguadas, camorristas, ateas, arrimadas, altivas, arrabaldeiras, incitadoras dos homes, negadoras de Deus e de dubidosa moral pública e privada». As accións polas que eran detidas eran, entre outras, incitar aos homes a cometeren crimes e actos vandálicos, tirarse á rúa, tomar parte de manifestacións, facer ostentación pública das súas ideas e vestir de miliciano. Castigábase que transgredisen os límites da súa feminidade, aínda que na maioría das ocasións no apartado que se debía encher de «Ocupación» figure «Os seus labores».

O rapado non foi exclusivo de España, xa que tamén se deu na Italia de Mussolini e en Francia tras acabar a Segunda Guerra Mundial. Alí realizouse contra as mulleres acusadas de colaboracionismo coas forzas nazis de ocupación.

Na represión das folgas mineiras dos anos 60 en Asturias volveuse rapar ás mulleres como represión. Anita Sirgo e Tina Pérez foron algunhas delas.

Propagación e recordo

A vergoña, o trauma e o medo que causaron estas represións sexistas acalou durante moito tempo a maioría das vítimas. Consérvanse poucas fotografías destas mulleres pero testifican que este castigo foi realizado por toda España, entre outros, en Montilla, Marín, Málaga, Oropesa, Euskadi, Andalucía. Badaxoz foi unha das provincias españolas onde esta humillación pública deuse de forma sistemática. En Euskadi, onde moitas mulleres desafiaban a autoridade das forzas sublevadas cos seus costumes, tradicións e o uso do éuscaro, deixábanlles «un pequeno guecho de pelo ao que le anoaban un lazo vermello e amarelo coas cores da bandeira monárquica». Tamén hai testemuños na Comunidade Valenciana.

Espectáculos e filmografía

Documentais

• En 2011 estreouse o documental Gerrako garrak Oñatin do colectivo Gogoratu Guran Taldea. Recrea, entre outros sucesos, a dez mulleres que tras seren rapadas foron obrigadas a ir ás manifestacións a prol do bando vencedor.
• Guillena 1937 (2013), dirixido por Mariano Agudo, documenta a apertura da fosa onde foron enterradas 17 mulleres de Guillena tras a súa detención, tortura e morte. Un dos castigos foi o rapado das súas cabezas e a humillación pública.
• En 2022 estreouse o documental Sacar a la luz dirixido por Art al Quadrat e María Dolores Martín-Fontecha Martín Consuegra. Nel vense os testemuños de mulleres represaliadas, dos seus fillos e fillas, dos familiares aos que lles chegou a súa memoria e os investigadores que axudan a contextualizar o narrado.

Ficción

• A curta Pelonas (2003), de Ramón de Fontecha e Laly Zambrano, narra o encontro entre Lola (interpretada por María Galiana), unha muller que foi pelada por uns falanxistas en 1939 por ser filla dun roxo, e Elena (Victoria Cirujano), unha moza que decide rapar o pelo para dar un xiro á súa vida.

• De tu ventana a la mía (2011), de Paula Ortiz, recrea a vida de tres mulleres que viven en mundos afastados entre si pero unidas por unha experiencia vital similar. Inés (Maribel Verdú) sofre o castigo por axudar a un amigo republicano.

Mostras

• En 2018 o Museu Valencià de la Il·lustració i de la Modernitat (MuVIM) de Valencia mostrou o traballo do colectivo Art al Quadrat, composto polas irmás Gema e Mónica del Rey Jordá, Memoria de las rapadas, en que se reflexiona sobre este castigo especialmente dirixido ás mulleres.

Teatro

• En 2017 estreouse a obra Las peladas (Soledad de ausencia) escrita e dirixida por David Roldán-Oru, no que se fai unha denuncia destes feitos.

Véxase tamén

Outros artigos

• Represión franquista
• Mulleres na guerra civil española
• Vítimas da guerra civil española
• As 17 Rosas de Guillena
• Violencia de xénero e violacións na España franquista e a transición democrática

Ligazóns externas

• Mapa realizado por Art al Quadrat das mulleres rapadas