Wikipedia

Lingua persa

lingua indoeuropea falada en Irán
(Redirección desde «Lingua iraniana»)

O persa ou parsi[11] (فارسی, fārsī) é unha lingua irania occidental, pertencente á rama das linguas iranias da subdivisión das linguas indoiranias da familia indoeuropea. O persa é unha lingua pluricéntrica falada e usada oficialmente en Irán, Afganistán e Taxiquistán en tres variedades estandarizadas mutuamente intelixibles, chamadas persa iraniano (coñecida oficialmente como persa),[12][13][14] persa dari (coñecida oficialmente como dari dende 1964)[15] e persa taxico (coñecida oficialmente como taxico dende 1999).[16][17] Tamén é falada nativamente na variedade taxica por unha poboación significativa dentro de Uzbekistán,[18][19][20] así como noutras rexións cunha historia dentro da esfera cultural do Grande Irán. Escríbese oficialmente dentro de Irán e Afganistán co alfabeto persa, unha derivación da escritura árabe, e dentro de Taxiquistán co alfabeto taxico, unha derivación do alfabeto cirílico.

Persa
فارسی / Fārsī
Pronuncia:/fɒrˈsi/
Falado en: Irán[1]
Afganistán[1] (como dari)
Taxiquistán[1] (como taxico)
Uzbekistán (como taxico) [2]
Iraq[3]
Turkmenistán[4]
Rusia[5][6]
Acerbaixán[7]
Rexións: Asia occidental meridional
Total de falantes: 81 000 000 (2022)
Xunto cos falantes como segunda lingua: 130 millóns[7]
Familia: Indoeuropea
 Indoiranias
  Iranias
   Iranias occidentais
    Iranias occidentais setentrionais
     Persa
Escrita: Escrita perso-arábiga. O taxico utiliza o alfabeto cirílico
Status oficial
Lingua oficial de: Irán (como persa)[8]
Afganistán (como dari)
Taxiquistán (como taxico)
Rusia Rusia (en Daguestán como tati)[9]
Regulado por: Academia da Lingua e Literatura Persa (Irán)
Academia de Ciencias de Afganistán (Afganistán)
Instituto Rudaki de Lingua e Literatura (Taxiquistán)
Códigos de lingua
ISO 639-1: fa
ISO 639-2: per (B), fas (T)
ISO 639-3: fas
SIL: prs
Mapa
Status

O persa está clasificado como "en estado seguro" polo Libro Vermello das Linguas Ameazadas da UNESCO[10]

O persa moderno é unha continuación do persa medio, unha lingua oficial durante o Imperio Sasánida (224–651), que á súa vez é unha continuación do persa antigo, que foi usado durante o Imperio Aqueménida (550–330 BCE).[21][22] Orixinouse na provincia da Fars (rexión de Persia) no suroeste de Irán.[23] A súa gramática é semellante á de moitas linguas europeas.[24]

Ao longo da historia, o persa foi considerado prestixioso por varios imperios centrados en Asia Occidental, Asia Central e Asia Meridional.[25] O persa antigo está testemuñado no antigo cuneiforme persa en inscricións de entre os séculos VI e IV a.C. O persa medio está testemuñado en alfabeto arameo (pahlavi e maniqueo) nas inscricións do zoroastrismo e do maniqueísmo entre os séculos III e X. A nova literatura persa rexistrouse por primeira vez no século IX, despois da conquista musulmá de Persia, adoptando dende entón a escritura persoárabe.[26]

O persa foi a primeira lingua en romper o monopolio do árabe na escritura do mundo musulmán, sendo a poesía persa unha tradición en moitas cortes orientais.[25] Como afirmou o erudito británico David G. Hogarth, "Nunca un cativo capturou ao seu captor dunha maneira máis rápida e sutil que o árabe por Persia".[27] Foi usado oficialmente como lingua da burocracia incluso por falantes non nativos, como os otománs en Anatolia,[28] os mogois no sur de Asia e os paxtos en Afganistán. Influíu nas linguas faladas nas rexións veciñas e mesmo máis aló, incluíndo outras linguas iranias, as linguas turcas, o armenio, o xeorxiano e as linguas indoarias. Tamén exerceu certa influencia no árabe,[29] ao tempo que tomou prestado moito vocabulario durante a Idade Media.[21][24][30][31][32][33]

Hai aproximadamente 110 millóns de falantes de persa en todo o mundo, incluíndo persas, luris, taxicos, hazaras, azarís iranianos, kurdos de Irán, baluchis, tats e aimaqs. O termo persófono tamén se pode usar para referirse a un falante de persa.[34][35]

Clasificación

editar

O persa é membro do grupo iranio occidental das linguas iranias, que constitúen unha rama das linguas indoeuropeas na súa subdivisión indoirania. As propias linguas iranias occidentais divídense en dous subgrupos: as linguas iranias do suroeste, das que o persa é a máis falada, e as linguas iranias do noroeste, das que o kurdo e o baluchi son ​​as máis faladas.[36]

Ortografía

editar

Aínda que utiliza o mesmo alfabeto árabe que a lingua árabe, o persa engade 4 letras, e cambia a forma doutras 2. As 4 letras adicionais no persa son:

Son Forma Nome en Unicode
/p/ پ Peh
/ʧ/ (ch) چ Tcheh
/ʒ/ (zh) ژ Jeh
/ɡ/ گ Gaf

As letras con forma diferente son:

son letra árabe orixinal letra persa modificada nome
/k/ ك ک Kaf
/j/ y /i:/, ou raramente /a:/ ي / ى ی Ye

As marcas diacríticas que se utilizan no alfabeto árabe ou harakat, úsanse tamén para o persa, aínda que algunhas delas teñen distinta pronunciación. Por exemplo, en árabe Damma pronúnciase como /u/, mentres que en persa se pronuncia coma /o/.

O alfabeto persa tamén engade a noción de pseudo-espazo ao alfabeto árabe, chamado Zero Width Non-Joiner (ZWNJ) co estándar Unicode. Actúa coma un espazo que desconecta dúas letras adxacentes que, doutra banda, estarían xuntas, pero non ten unha extensión visual.

Outra característica remarcable é que moitas palabras persas con raíz de procedencia árabe se escriben de distinta forma que a palabra árabe da que proceden. Alef con Hamza debaixo (إ) sempre cambia a Alef (ا), Te Marbuta (ة) normalmente, pero non sempre, cambia a Te (ت) ou He (ه), e as palabras que utilizan varias hamzas escríbense con outro tipo de hamza (coma مسؤول que se converte en مسئول).

Outras linguas coma o paxtó ou o urdú asimilaron esas nocións e, en ocasións, estendéronas con novas letras ou signos de puntuación.

Fonoloxía

editar

O contraste funcional entre vogais parece radicar entre as longas {/i:/, /u:/, /ɑ:/} e as curtas {/e/, /o/, /æ/}. Polo tanto, parece posible representar as vogais coma segue {/i:/, /u:/, /a:/} y {/i/, /u/, /a/}. Tamén nótese que /tʃ/ e /dʒ/ son africadas, non oclusivas. O siguinte cadro é unha adaptación de Structural Sketch of Persian Arquivado 16 de maio de 2008 en Wayback Machine.. Pode que el lector necesite caracteres do A.F.I. para ver caracteres fonéticos.

Vogais
 
anteriores
posteriores
 pechadas
i:
u:
 medias
e
o
 abertas
æ
ɑ:

Consoantes

editar
Consoantes
 
labial

alveolares
palatais

velares

glotais

 xordas oclusivas
p
t
tʃ
k
ʔ
 sonoras oclusivas
b
d
dʒ
g
 
 xordas fricativas
f
s
ʃ
x
h
 sonoras fricativas
v
z
ʒ
ɣ
  
 nasais
m
n
     
 líquidas  
l, r
     
 semivogais    
j
   
Fonema son (en IPA) letra Romanización Exemplo(s)
/p/ [p] پ p پارسی
/b/ [b] ب b بانو
/t/ [t] ت , ط t توران
/d/ [d] د d دنيا
/k/ [k] ک k كشور
/g/ [g] گ g گروه
/ʔ/ [ʔ] ء , ع ' , Ø معنا، جزء
/tʃ/ [tʃ] چ ch, č, c چوب
/dʒ/ [dʒ] ج j, ǰ جوان
/f/ [f] ف f فارسی
/v/ [v] و v ويژه
/s/ [s] س , ص, ث s سايه
/z/ [z] ز , ذ , ض , ظ z آزاد
/ʃ/ [ʃ] ش sh, š شاه
/ʒ/ [ʒ] ژ zh, ž پژوهش
/x/ [x] خ kh, x خانواده
/ɣ/ [ɣ] غ , ق gh, q, ġ باغ
/ɣ/ [ɢ] غ , ق q, gh قلم
/h/ [h] ه , ح h حال
/m/ [m] م m نام
/n/ [n] ن n نان
/l/ [l] ل l لب
/ɾ/ [ɾ] ر r ايران
/ɾ/ [r] ر r رستوران
/j/ [j] ی y يا

Exemplos

editar
Tradución Palabra Pronunciación estándar
terra خاک khâk
ceo آسمان âseman
arroz برنج berenj
auga آب âb
fogo آتش âtash
home مرد mard
muller زن zan
xantar, comer خوردن khordan
beber نوشیدن noushidan
grande بزرگ bozorg
pequeno كوچک kuchak
noite شب shab
día روز ruz
ti تو to
meu ام -am

Notas

editar
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Samadi, Habibeh; Nick Perkins (2012). Martin Ball; David Crystal; Paul Fletcher, eds. Assessing Grammar: The Languages of Lars. Multilingual Matters. p. 169. ISBN 978-1-84769-637-3. 
  2. ↑ Foltz, Richard (1996). "The Tajiks of Uzbekistan". Central Asian Survey 15 (2): 213–216. doi:10.1080/02634939608400946. 
  3. ↑ "IRAQ". Encyclopædia Iranica. Arquivado dende o orixinal o 17 de novembro de 2014. Consultado o 7 de novembro de 2014. 
  4. ↑ Akiner, Shirin (1986). Islamic Peoples of the Soviet Union. Londres: Routledge. p. 362. ISBN 0-7103-0188-X. 
  5. ↑ Pilkington, Hilary; Yemelianova, Galina (2004). Islam in Post-Soviet Russia. Taylor & Francis. p. 27. ISBN 978-0-203-21769-6. Arquivado dende o orixinal o 24 de xuño de 2016. Consultado o 20 de xuño de 2015. Among other indigenous peoples of Iranian origin were the Tats, the Talishes, and the Kurds. 
  6. ↑ Mastyugina, Tatiana; Perepelkin, Lev (1996). An Ethnic History of Russia: Pre-Revolutionary Times to the Present. Greenwood Publishing Group. p. 80. ISBN 978-0-313-29315-3. Arquivado dende o orixinal o 29 de xullo de 2016. Consultado o 20 de xuño de 2015. The Iranian Peoples (Ossetians, Tajiks, Tats, Mountain Judaists) 
  7. ↑ 7,0 7,1 Windfuhr, Gernot: The Iranian Languages, Routledge 2009, p. 418.
  8. ↑ Constitución da República Islámica de Irán: Capítulo II, artigo 15: "A lingua e a escritura oficiais de Irán, a lingua franca do seu pobo, é o persa. Os documentos oficiais, a correspondencia e os textos, así como os libros de texto, deben estar nesta lingua. Porén, ademais do persa, está permitido o uso de linguas rexionais e tribais na prensa e os medios de comunicación de masas, así como para o ensino da súa literatura nas escolas.
  9. ↑ Constitución da República de Daguestán: Capítulo I, artigo 11: "As linguas estatais da República de Daguestán son o ruso e as linguas dos pobos de Daguestán".
  10. ↑ Moseley, Christopher e Nicolas, Alexandre. "Atlas of the world's languages in danger". unesdoc.unesco.org. Consultado o 11 de xullo de 2022. 
  11. ↑ Dicionario da Real Academia Galega
  12. ↑ "Persian, Iranian". Ethnologue. Arquivado dende o orixinal o 5 de xaneiro de 2022. Consultado o 25 de febreiro de 2021. 
  13. ↑ "639 Identifier Documentation: fas". Sil.org. Arquivado dende o orixinal o 16 de febreiro de 2022. Consultado o 25 de febreiro de 2021. 
  14. ↑ "The Constitution of the Islamic Republic of Iran". Islamic Parliament of Iran. Arquivado dende o orixinal o 27 de outubro de 2016. Consultado o 18 de xaneiro de 2022. 
  15. ↑ Olesen, Asta (1995). Islam and Politics in Afghanistan 3. Psychology Press. p. 205. There began a general promotion of the Pashto language at the expense of Farsi – previously dominant in the educational and administrative system (...) — and the term 'Dari' for the Afghan version of Farsi came into common use, being officially adopted in 1958. 
  16. ↑ Siddikzoda, S. "Tajik Language: Farsi or not Farsi?" in Media Insight Central Asia #27, August 2002.
  17. ↑ Baker, Mona (2001). Routledge Encyclopedia of Translation Studies. Psychology Press. p. 518. ISBN 978-0-415-25517-2. Arquivado dende o orixinal o 2 de outubro de 2022. Consultado o 20 de xuño de 2015. Todo isto afectou ás actividades de tradución en persa, minando seriamente o carácter internacional da lingua. O problema viuse agravado nos tempos modernos por varios factores, entre eles a recolocación do persa de Asia Central, rebautizado como taxico pola Unión Soviética, xunto coas linguas uzbeca e rusa, así como a aparición dun movemento de reforma lingüística en Irán que non prestou atención ás consecuencias dos seus pronunciamentos e actuacións para o conxunto da lingua. 
  18. ↑ Foltz, Richard (1996). "The Tajiks of Uzbekistan". Central Asian Survey 15 (2): 213–216. doi:10.1080/02634939608400946. 
  19. ↑ Jonson, Lena (2006). Tajikistan in the new Central Asia. p. 108. 
  20. ↑ Cordell, Karl (1998). Ethnicity and Democratisation in the New Europe. Routledge. p. 201. ISBN 0415173124. En consecuencia, o número de cidadáns que se consideran taxicos é difícil de determinar. Os taxicos dentro e fóra da república, os académicos da Universidade Estatal de Samarcanda (SamGU) e os comentaristas internacionais suxiren que pode haber entre seis e sete millóns de taxicos en Uzbekistán, que constitúen o 30 por cento dos vinte e dous millóns de habitantes da república, no canto da cifra oficial do 4,7 por cento (Foltz 1996:213; Carlisle 1995:88). 
  21. ↑ 21,0 21,1 Lazard 1975: "A lingua coñecida como novo persa, que normalmente se chama neste período (primeiros tempos islámicos) co nome de dari ou farsi-dari, pódese clasificar lingüísticamente como unha continuación do persa medio, a lingua relixiosa e literaria oficial do Irán sasánida, en si unha continuación do persa antigo, a lingua dos aqueménidas. A diferenza doutras linguas e dialectos, antigos e modernos, do grupo iranio como o avestano, parto, soghdian, kurdo, baluchi, paxto, etc., o persa antigo, o persa medio e o novo persa representan unha mesma lingua en tres estados da súa historia. Tivo a súa orixe en Fars (o verdadeiro país persa dende o punto de vista histórico) e distínguese por trazos dialécticos, aínda facilmente recoñecibles do dialecto imperante no noroeste e leste de Irán."
  22. ↑ Ammon, Ulrich; Dittmar, Norbert; Mattheier, Klaus J.; Trudgill, Peter (2006). Sociolinguistics: An International Handbook of the Science of Language and Society 3 (2nd ed.). Walter de Gruyter. p. 1912. A lingua pahlavi (tamén coñecida como persa medio) foi a lingua oficial de Irán durante a dinastía sasánida (do século III ao VII d.C.). O pahlavi é a continuación directa do antigo persa, e utilizouse como lingua oficial escrita do país. Porén, despois da conquista musulmá e do colapso dos sasánidas, o árabe converteuse na lingua dominante do país e o pahlavi perdeu a súa importancia, e foi substituído gradualmente polo dari, unha variedade de persa medio, con considerables elementos de préstamo do árabe e do parto. (Moshref 2001). 
  23. ↑ Skjærvø, Prods Oktor (2006). "Iran, vi. Iranian languages and scripts". Encyclopædia Iranica XIII. pp. 344–377. Arquivado dende o orixinal o 23 de abril de 2020. Consultado o 10 de xullo de 2019. (...) Persian, the language originally spoken in the province of Fārs, which is descended from Old Persian, the language of the Achaemenid empire (6th–4th centuries B.C.E.), and Middle Persian, the language of the Sasanian empire (3rd–7th centuries C.E.). 
  24. ↑ 24,0 24,1 Davis, Richard (2006). "Persian". En Meri, Josef W.; Bacharach, Jere L. Medieval Islamic Civilization. Taylor & Francis. pp. 602–603. Do mesmo xeito, o vocabulario central do persa continuou derivando de Pahlavi, pero os elementos léxicos árabes predominaban para temas máis abstractos ou abstrusos e substituían a miúdo os seus equivalentes persas no discurso educado. (...) A gramática do novo persa é semellante á de moitas linguas europeas contemporáneas. 
  25. ↑ 25,0 25,1 de Bruijn, J.T.P. (14 de decembro de 2015). "Persian literature". Encyclopædia Britannica. Arquivado dende o orixinal o 10 de xuño de 2019. Consultado o 10 de xullo de 2019. 
  26. ↑ Skjærvø, Prods Oktor. "Iran vi. Iranian languages and scripts (2) Documentation". Encyclopædia Iranica XIII. pp. 348–366. Arquivado dende o orixinal o 17 de novembro de 2016. Consultado o 30 de decembro de 2012. 
  27. ↑ Hogarth, David (1922). Arabia. Oxford: Clarendon Press. p. 63. 
  28. ↑ Egger, Vernon O. (16 de setembro de 2016). A History of the Muslim World since 1260: The Making of a Global Community. ISBN 9781315511078. Arquivado dende o orixinal o 2 de outubro de 2022. Consultado o 12 de xuño de 2020. 
  29. ↑ Holes, Clive (2001). Dialect, Culture, and Society in Eastern Arabia: Glossary. BRILL. p. XXX. ISBN 90-04-10763-0. Arquivado dende o orixinal o 17 de novembro de 2016. Consultado o 4 de setembro de 2013. 
  30. ↑ Lazard, Gilbert (1971). "Pahlavi, Pârsi, dari: Les langues d'Iran d'apès Ibn al-Muqaffa". En Frye, R.N. Iran and Islam. In Memory of the late Vladimir Minorsky. Edinburgh University Press. 
  31. ↑ Namazi, Nushin (24 de novembro de 2008). "Persian Loan Words in Arabic". Arquivado dende o orixinal o 20 de maio de 2011. Consultado o 1 de xuño de 2009. 
  32. ↑ Classe, Olive (2000). Encyclopedia of literary translation into English. Taylor & Francis. p. 1057. ISBN 1-884964-36-2. Arquivado dende o orixinal o 10 de marzo de 2021. Consultado o 28 de setembro de 2020. Since the Arab conquest of the country in 7th century AD, many loan words have entered the language (which from this time has been written with a slightly modified version of the Arabic script) and the literature has been heavily influenced by the conventions of Arabic literature. 
  33. ↑ Lambton, Ann K. S. (1953). Persian grammar. Cambridge University Press. The Arabic words incorporated into the Persian language have become Persianized. 
  34. ↑ Perry 2005, p. 284.
  35. ↑ Green, Nile (2012). Making Space: Sufis and Settlers in Early Modern India. Oxford University Press. pp. 12–13. ISBN 9780199088751. Arquivado dende o orixinal o 13 de febreiro de 2020. Consultado o 10 de xullo de 2019. 
  36. ↑ Windfuhr, Gernot (1987). Comrie, Berard, ed. The World's Major Languages. Oxford: Oxford University Press. pp. 523–546. ISBN 978-0-19-506511-4. 

Véxase tamén

editar

Outros artigos

editar

Bibliografía

editar
Obras citadas
Bibliografía adicional
Traído desde «https://gl.wikipedia.org/w/index.php?title=Lingua_persa&oldid=6741102»