Emmet Daltún
  | |
| Beathaisnéis | |
|---|---|
| Breith | 4 Márta 1898 |
| Bás | 4 Márta 1978 80 bliana d'aois |
| Siocair bháis | Galar |
| Áit adhlactha | Reilig Ghlas Naíon |
| Gníomhaíocht | |
| Gairm | léiritheoir scannáin |
| Gairm mhíleata | |
| Géillsine | Saorstát Éireann |
| Brainse míleata | Arm na Breataine |
| Céim mhíleata | oifigeach coitianta |
| Coinbhleacht | An Chéad Chogadh Domhanda |
Gradam a fuarthas | |
 | |
Ba Maorghinearál in Arm Shaorstát Éireann agus léiritheoir scannáin é Emmet Daltún, nó Major-General James Emmet Dalton as Béarla (4 Márta 1898 – 4 Márta 1978).
Tá sé cáiliúil as an bpáirt a thóg sé sa Chogadh Cathartha (inar éirigh leis an Saorstát) a lean cogadh faoi neamhspleáchas (inar ghlac sá páirt freisin). Níos déanaí bhí sé ina chónaí i Sasana. Chuir sé Ardmore Studios ar bun i mBré, i gContae Chill Mhantáin, sa bhliain 1958. Fuair sé bás i dteach a iníne i mBaile Átha Cliath.
Luathshaol
[cuir in eagar | athraigh foinse]Rugadh James Emmet Dalton do James F. agus Katharine L. Dalton, athair Éireannach-Meiriceánach agus máthair Éireannach, i Fall River, Massachusetts, an 4 Márta 1898, ach bhog a chlann ar ais go hÉirinn nuair a bhí sé dhá bhliain d’aois. D’fhás sé aníos i gcúlra Caitliceach meánaicmeach I nDroim Conrach i dTuaisceart Bhaile Átha Cliath agus bhí cónaí air ag uimh. 8 Bóthar Naomh Colm Cille Uachtarach. Chuir na Bráithre Críostaí oideachas air I Scoil Uí Chonaill i Sráid Richmond Thuaidh.[1] Chuaigh sé isteach sa mhílíste náisiúnaíoch, Óglaigh na hÉireann, i 1913 agus an bhliain dár gcionn, cé nach raibh sé ach cúig bliana déag, bhí baint aige le smuigleáil arm go hÉirinn.[2][3]
Seirbhís mhíleata
[cuir in eagar | athraigh foinse]An Chéad Chogadh Domhanda
[cuir in eagar | athraigh foinse]Chuaigh Daltún isteach in Arm na Breataine i 1915 ar feadh ré an Chogaidh Mhóir. Ní raibh a chinneadh chomh neamhghnách sin i measc Óglaigh na hÉireann, mar chuaigh níos mó ná 20,000 de na Saorálaithe Náisiúnta isteach in "Arm Nua" na Breataine ar áiteamh ceannaire na Náisiúnaithe John Redmond. Níor aontaigh athair Daltún, áfach, le cinneadh a mhic. Chuaigh Emmet Daltún isteach sa 7ú cathlán de na Royal Dublin Fusiliers mar 2ú Leifteanant sealadach.[1][4][5] Faoi 1916 bhí sé ceangailte leis an 9ú Cathlán, RDF, 16ú Rannán (Éireannach) faoin Maorghinearál William Hickie, ina raibh go leor earcach náisiúnach Éireannach.
Le linn Chath an Somme i Meán Fómhair 1916, bhí Daltún páirteach i gcomhrac fuilteach le linn Chath Ginchy, inar maraíodh nó gortaíodh os cionn 4,000 Éireannach.[4] I measc na dtaismeach bhí Tom Kettle, iar-Fheisire Parlaiminte náisiúnach agus cara d’athair Dalton agus do Emmet féin. Bronnadh an Chrois Mhíleata ar Daltún as a ghaisce sa chath.[6][7] Ina dhiaidh sin aistríodh é go dtí an 6ú Cathlán, Reisimint Laighean, agus seoladh chuig Salonika, agus go dtí an Phalaistín ina dhiaidh sin, áit a raibh sé ina cheannasaí cuideachta agus ansin rinne sé maoirseacht ar scoil snípéirí in El Arish.[4] I 1918 athlonnaíodh Daltún arís chun na Fraince, agus i mí Iúil tugadh ardú céime dó mar Chaptaen, ag fónamh mar theagascóir.[4][8]
Cogadh Saoirse na hÉireann
[cuir in eagar | athraigh foinse]Ar dhíshlógadh in Aibreán 1919, d’fhill Daltún ar ais go hÉirinn.[4] Ansin, nuair a fuair sé amach go ndeachaigh a dheartháir níos óige Charlie isteach san IRA, lean Dalton féin a chulaith. Rinne Daltún trácht ina dhiaidh sin ar an contrárthacht dhealraitheach a bhí ag troid le Arm na Breataine agus ina choinne trína rá gur throid sé ar son na hÉireann leis na Breataine agus gur throid sé ar son na hÉireann ina gcoinne.[9]
Tháinig Daltún chun bheith ina chomhghleacaí dlúth le Mícheál Ó Coileáin agus d’ardaigh sé go gasta chun bheith ina Stiúrthóir Faisnéise ar an IRA - agus bhí baint aige leis an "Scuad", an t-aonad feallmharú atá lonnaithe i mBaile Átha Cliath. An 14 Bealtaine 1921, stiúraigh Daltún oibríocht le Paddy Daly a cheap Daltún agus Ó Coileáin. Dearadh é chun Gin. Sean McEoin a tharrtháil ó Phríosún Mountjoy ag baint úsáide as carr armúrtha Briotanach a ndearnadh fuadach air agus dhá cheann de shean éide Arm na Breataine Daltún.[4]
Cogadh Cathartha na hÉireann
[cuir in eagar | athraigh foinse]D’aontaigh Daltún le Ó Coileáin agus é ag glacadh leis an gConradh Angla-Éireannach i 1922 agus bhí sé ar cheann de na chéad oifigigh - Maorghinearál - san Arm Náisiúnta nua a bhunaigh Rialtas Sealadach na hÉireann i Saorstát na hÉireann. Chuir cuid mhór den IRA i gcoinne an Chonartha agus tháinig an Cogadh Cathartha idir faicsin pro agus frithchonartha sa deireadh. Bhí Daltún i gceannas ar trúpaí a rinne ionsaí ar na Ceithre Chúirt i gCath Bhaile Átha Cliath a chuir tús leis an gcogadh i mí an Mheithimh 1922.
Chuir cuid mhór den IRA i gcoinne an Chonartha agus tháinig an Cogadh Cathartha as an gcoinbhleacht idir na faicsin pro agus frithchonartha.
Bhí Daltún i gceannas ar trúpaí a rinne ionsaí ar Na Ceithre Chúirteanna i gCath Bhaile Átha Cliath a chuir tús leis an gcogadh i mí an Mheithimh 1922. D'ordaigh Ó Coileáin do Daltún, mar oifigeach idirchaidrimh mhíleata leis na Breataine le linn an tsosa, smacht a fháil ar an dá ghunna 18 punt. ó na Breataine a cuireadh oiliúint orthu ar na foirgnimh. Tháinig Daltún chun bheith ina cheannasaí ar Arm an tSaorstáit faoi threoir Mulcahy. Bhí sé ina cheannasaí ar ionsaitheacha Shaorstát na hÉireann idir Iúil agus Lúnasa 1922 a scaoil na trodaithe Frith-Chonartha ó bhailte na Mumhan. Mhol Daltún ionsaithe ar ghrinneall na farraige chun na suíomhanna Frithchonartha a thógáil ón gcúl agus bhí sé i gceannas ar thuirlingt chabhlaigh amháin den sórt sin a thug cathair Chorcaí go luath i mí Lúnasa.[2] In ainneoin dílseachta daingean don Arm Náisiúnta, bhí sé criticiúil ar mhainneachtain an tSaorstáit a bhua a leanúint, ag ligean don IRA Frithchonartha athghrúpáil ag atosú an chogaíocht eadarnaíoch a tosaíodh i 1919.[10]
Ar 22 Lúnasa 1922, chuaigh sé in éineacht le Mícheál Ó Coileáin ar camchuairt i gconmhaí timpeall tuaithe thiar Chorcaí. Luadh an conbhua in aice le Béal na Bláth. Chuir Daltún comhairle air tiomáint ar aghaidh, ach d’áitigh Ó Coileáin, nach raibh mórán taithí comhraic aige, stad chun troid.[11][12] Maraíodh Ó Coileáin sa chomhrac dóiteáin.
Phós Daltún go gairid ina dhiaidh sin (an 9 Deireadh Fómhair 1922 le Alice Shannon) in Óstán Imperial Chorcaí.[4] Faoi Nollaig 1922 bhí sé tar éis éirí as a cheannas san Arm. Chuir sé i gcoinne marú príosúnach poblachtach a léirigh na céimeanna deireanacha den Chogadh Cathartha. Tar éis dó a bheith ag obair go gairid mar chléireach Seanad na hÉireann, d’fhág sé an post seo ag obair i dtionscal na scannán.
Tionscal na scannán
[cuir in eagar | athraigh foinse]Le daichead bliain ina dhiaidh sin, d’oibrigh Daltún in Éirinn agus i Meiriceá i léiriúchán scannán. I 1958 bhunaigh sé "Irish Ardmore Studios" i mBré. Chuidigh a chuideachta le scannáin a dhéanamh mar The Blue Max, The Spy Who Came in from the Cold agus The Lion in Winter, a ndearnadh scannánú orthu go léir in Éirinn.[13] Is í an t-aisteoir Éireannach Audrey Dalton a iníon.[14]
Bás
[cuir in eagar | athraigh foinse]D’éag Emmet Daltún i dteach a iníne Nuala i mBaile Átha Cliath i 1978 ar a 80ú breithlá. Ní fhaca sé riamh an scannán a rinne Cathal O’Shannon de RTÉ ar a shaol. Le linn dóibh an scannán a dhéanamh thug siad cuairt ar na láithreacha catha sa Fhrainc (lena n-áirítear Ginchy agus Guillemont ar abhainn an Somme), Campa Kilworth i gCorcaigh, Béal na mBláth, agus áiteanna eile nár thug Daltún cuairt orthu ó na blianta roimhe sin. Ba mhian leis go ndéanfaí é a adhlacadh chomh gar agus is féidir dá chara Mícheál Ó Coileáin i Reilig Ghlas Naíon i mBaile Átha Cliath agus adhlacadh é i Márta 1978 tar éis sochraide míleata.[14] Níor fhreastail aon cheann de na hairí nó Teachtanna Dála rialtais Fhianna Fail a bhí i gceannas.[4]
Tagairtí
[cuir in eagar | athraigh foinse]- ↑ 1.0 1.1 Emmet Dalton Remembers. RTE Television, 1978
- ↑ 2.0 2.1 https://www.google.com/books/edition/The_Irish_Civil_War_1922_23/2m6ICwAAQBAJ?hl=en&gbpv=1
- ↑ Peter Cottrell, The Irish Civil War, p. 60
- ↑ 4.0 4.1 4.2 4.3 4.4 4.5 4.6 4.7 Sean Boyne (2016). "Emmet Dalton: Somme Soldier, Irish General, Film Pioneer". Merrion Press.
- ↑ https://www.thegazette.co.uk/London/issue/29432/supplement/421
- ↑ https://www.thegazette.co.uk/London/issue/29793/supplement/10179
- ↑ Neil Richardson, "A Coward If I Return, A Hero If I Fall: Stories of Irishmen in World War I", (Dublin 2010), p.333.
- ↑ Cottrell p. 60–61
- ↑ Cottrell p. 60–61
- ↑ Cottrell p. 63
- ↑ Charles Townshend, "The Republic: The Fight For Independence" (Dublin 2013/14)
- ↑ Richardson, p.333.
- ↑ Cottrell p. 63
- ↑ 14.0 14.1 https://www.irishtimes.com/culture/books/emmet-dalton-a-revolutionary-with-a-second-act-1.2017481