An Asarbaiseáinis

An Asarbaiseáinis

Azərbaycan dili
Cineál	teanga nádúrtha, macraitheanga agus teanga bheo
Úsáid
Cainteoirí dúchais	23,000,000 (2007)
Á labhairt	Kvemo Kartli (en) agus Derbent
Dúchasach do	an Asarbaiseáin, West Azerbaijan Province (en) , East Azerbaijan Province (en) , Ardabil Province (en) , Zanjan Province (en) , Qazvin Province (en) , Cúige Tehran, Hamadan Province (en) , Qom Province (en) , Markazi Province (en) , Kurdistan Province (en) , Gilan Province (en) , Tabasaransky District (en) , Derbentsky District (en) , Rutulsky District (en) , Kars, Iğdır, Ardahan, Kvemo Kartli (en) , Kakheti (en) , Samtskhe–Javakheti (en) agus Tbilisi
Stáit	an Asarbaiseáin, an Iaráin, an Iaráic, an tSeoirsia, an Rúis, an Afganastáin, an Úcráin, an Tuirc, an Chasacstáin, an Airméin, an Tuircméanastáin, an Úisbéiceastáin, an Chirgeastáin, an tSiria, an Ghearmáin agus Stáit Aontaithe Mheiriceá
Aicmiú teangeolaíoch
teangacha Tuircice Common Turkic (en) Oghuz (en)
Tréithe
Córas scríbhneoireachta	aibítir Laidineach, aibítir na Peirsise, Aibítir Choireallach agus aibítir Arabach
Cóid
ISO 639-1	az
ISO 639-2	aze
ISO 639-3	aze
Glottolog	azer1255
Ethnologue	aze
ASCL	4302
IETF	az

Teanga Tuircice is ea an Asarbaiseáinis a labhraítear i bPoblacht iar-Shóivéadach na hAsarbaiseáine, in iarthuaisceart na hIaráine agus i dtíortha eile, go háirithe sa tSeoirsia. Tá sí an-chosúil leis an Tuircis, agus is iomaí Turcach a deir nach bhfuil ann ach canúint de chuid na teanga sin. Tá i bhfad níos mó focal ón bPeirsis in úsáid ag na hAsarbaiseánaigh, agus i bPoblacht na hAsarbaiseáine, cloistear cuid mhór focal Rúisise i gcónaí, i ndiaidh bhlianta fada an fhorlámhais Shóivéadaigh.

B'iad na litreacha Arabacha a bhíodh in úsáid ag na hAsarbaiseánaigh leis an teanga a bhreacadh síos, ar dtús. Nuair a tháinig na Boilséivigh i gceannas ar an Rúis, áfach, chomhairligh siad an aibítir Laidineach a chur i bhfeidhm ar theangacha Tuirceacha an Aontais Shóivéadaigh. Sin é mar a rinneadh ar dtús, is é sin, ó thús na bhfichidí ar aghaidh. Bhí sé beartaithe san am seo an aibítir Laidineach a chur i bhfeidhm ar an Rúisis féin, nó theastaigh ó na Boilséivigh an tír ar fad a oscailt don Iartharachas. Nuair a chuir Stalin deireadh leis an oscailteacht seo, áfach, caitheadh na litreacha Iartharacha féin i dtraipisí, agus chrom na hAsarbaiseánaigh ar leagan den aibítir Choireallach a úsáid sna tríochaidí.

Nuair a tháinig deireadh leis an Aontas Sóivéadach, chinn na hAsarbaiseánaigh ar an aibítir Laidineach a chur in úsáid ina dteanga arís. An leagan a úsáideann siad, tá sé an-chosúil le haibítir na Tuircise, nó seasann an litir Ç do "ch" an Bhéarla, agus an C do "j" an Bhéarla. Thairis sin, déantar idirdhealú idir I gan phonc agus İ le ponc. Fuaimnítear an chéad cheann acu cosúil le "ao" na Gaeilge, agus is gnáth-"í" an ceann eile. Is é an litir Ə an ceann is aistí sa teanga, agus í ag seasamh don fhuaim a chuirtear in iúl le [æ] in aibítir idirnáisiúnta na bhfuaimeanna, is é sin, an t-"a" tosaigh. Mar sin, ní hionann Ə na hAsarbaiseáinise agus [ə] na dteangeolaithe, a sheasann don "ghuta chúnta" dhoiléir.

San Iaráin, ní dhéantar mórán saothrú liteartha ar chanúint áitiúil na hAsarbaiseáinise, ach má scríobhtar í, is é an leagan Peirseach den aibítir Arabach a chuirfear i bhfeidhm uirthi, ar ndóigh. Teanga labhartha atá ann go bunúsach, áfach, agus is í an Pheirsis an teanga scríofa is fearr le haos léinn an chúige, fiú más í an Asarbaiseáinis atá ó dhúchas acu.

Tá an Asarbaiseáinis ag seacht milliún duine san Asarbaiseáin féin. Is deacair a rá, cé mhéad a labhraíonn í san Iaráin, ach is gnách glacadh leis go bhfuil sí ag tríocha milliún duine ar fad sa dá thír. Níl sé furasta a rá cé acu canúint Asarbaiseáinise nó teanga ar leith í canúint na treibhe fáin Qashqa'í san Iaráin, mar shampla.

Aibítir na hAsarbaiseáinise

A a

B b

C c - cosúil le "j" an Bhéarla

Ç ç - cosúil le "ch" an Bhéarla

D d

E e

Ə ə - cosúil leis an "a" san fhocal Béarla hat, nó le "á" Ghaeilge Uladh

F f

G g

Ğ ğ - cosúil leis an dóigh a bhfuaimnítear an "gh/dh" leathan i dtús an fhocail sa Ghaeilge. San Asarbaiseáinis, áfach, ní chloistear an fhuaim seo riamh i dtús an fhocail. Úsáidtear an litir seo sa Tuircis chomh maith, ach is litir bhalbh í sa teanga chaighdeánach, ansin.

H h

X x - cosúil le "ach!" na Gearmáinise, nó leis an "ch" leathan sa Ghaeilge.

I ı - cosúil le "ao" na Gaeilge

İ i - "í" den ghnáthchineál

J j - cosúil le "j" na Fraincise, nó an dóigh a bhfuaimnítear an "s" san fhocal Béarla "measure"

K k - fuaimnítear an K an-chaol san Asarbaiseáinis, agus i gcanúintí na hIaráine, bíonn sé chomh caol is go n-éiríonn sé cosúil le "ch" an Bhéarla

Q q - is mar "g" leathan is minicí a fhuaimnítear an ceann seo, ach i bhfocail éagsúla, bíonn sé cosúil leis an "k" leathan nó leis an "x".

L l

M m

N n

O o

Ö ö - cosúil leis an nGearmáinis

P p

R r

S s

Ş ş - "s" caol, nó cosúil le "sh" an Bhéarla

T t

U u

Ü ü - cosúil leis an nGearmáinis

V v

Y y - cosúil leis an mBéarla.

An cúpla focal

bəli - sea

yox - ní hea

yaxşı - go maith

pis - go dona

sağ olun - go raibh maith agat

başa düşmürəm - ní thuigim

zəhmət olmazsa, aramla danışın - ná bí ag labhairt chomh gasta sin, le do thoil

salam - Dia dhuit

xudahafiz - slán

Léigh freisin

AWDE, Nicholas agus Famil Ismailov: Azerbaijani. Azerbaijani-English English-Azerbaijani Dictionary & Phrasebook. Sraith Caucasus World, Curzon Press, Surrey 1999

MAMEDOV, Seville: Hippocrene Concise Dictionary - English-Azerbaijani, Azerbaijani-English. Nua-Eabhrac 2005