An Aragóin

An Aragóin
Aragón (es)
Bratach Armas
Aintiún	Himno de Aragón (21 Aibreán 1989)
Suíomh
41° N, 1° O
Stát ceannasach	an Spáinn
Príomhchathair	Cathair Zaragoza
Daonra
Iomlán	1,324,397 (2019)
• Dlús	27.75 hab./km²
Teanga oifigiúil	an Spáinnis an Aragóinis an Chatalóinis
Tíreolaíocht
Achar dromchla	47,719 km²
Pointe is airde	Aneto (en) (3,404 m)
Ar theorainn le	an Chatalóin Castilla-La Mancha Castilla y León La Rioja Comhphobal Valencia Navarra Nouvelle-Aquitaine (2016–) An Ocsatáin (2016–)
Sonraí stairiúla
Leanann sé/sí	Captaincy General of Aragon (en) agus Ríocht na hAragóine
Éarlamh	Naomh Seoirse agus Our Lady of the Pillar (en)
Eagraíocht pholaitiúil
Comhlacht feidhmiúcháin	Gobierno de Aragon (en)
Comhlacht reachtach	Aragonese Corts (en)
• President of the Government of Aragon (en)	Jorge Azcón (2023–)
Aitheantóir tuairisciúil
Lonnaithe i gcrios ama	UTC+01:00 UTC+02:00
Cód ISO 3166-2	ES-AR
Cód NUTS	ES24
Eile
Suíomh gréasáin	aragon.es

Is comhphobal féinrialaitheach í an Aragóin atá suite in oirthuaisceart na Spáinne. Go hoifigiúil glaotar Comunidad Autónoma de Aragón air. Tá achar 47,719 km² (18,424 mí²) aige le daonra de 1,277,471 (2006).

Tá teorainneacha aige leis An Fhrainc ó thuaidh, taobh thiar den Chatalóin, tá Comhphobal Valencia ó dheas agus tá sé taobh soir de an Chaistíl agus León, an Chaistíl-La Mancha, La Rioja, agus Navarra. Is iad Zaragoza, Huesca, agus Teruel na cúigí atá sa réigiún. Sruthann an abhainn Ebro tríd an réigiún, agus tá sléibhte ó thuaidh; le gleann álainn torthúil, ach áfach, giota beag aimrid ó dheas. Is í Zaragoza an phríomhchathair.

Freisin, chomh maith leis an trí chúige, tá an Aragóin fhoroinnithe i 33 comarcas nó contaetha.

Teanga

Teangacha san Aragóin

Mar bharr ar labhairt na Spáinnise ag an daonra iomlán, tá bunteanga Aragóinis, a labhraítear fós i ngleann áirithe sna Sléibhte Piréiní. Labhraítear Catalóinis i gcontaetha áirithe atá in aice leis an gCatalóin. Glaotar La Franja ar an réigiún beag seo.

Stair

Ba chontae feodach é an Aragóin, Jaca, roimh bhunadh ríocht na hAragóine. Aontaíodh an ríocht seo le Pamplona (níos déanaí Navarra) sa bhliain 925.

Tar éis bás Rí Sancho, roinneadh an ríocht idir a mhic. I dtús báíre ainmníodh Ramiro I mar rí na hAragóine; i ndiaidh bás a dheartháir, Gonzalo, ainmníodh é mar Rí de Sobrarbe agus Ribagorza. D'fhás an ríocht nua go tapaidh, agus tógadh san áireamh Navarra. Ghabh an ríocht seo Zaragoza sa bhliain 1118. Scoilte ón ríocht Navarra, athbhúnaíodh Ríocht na hAragóine sa bhliain 1035 agus mhair sé mar ríocht scartha go dtí gur phós Rí Ferdinand an Caitiliceach, Éilís na Caistíle Na Monarcaí Caitliceacha sa bhliain 1479 i Valladolid ag bunú Ríocht na Spáinne.

Bhí Aragóin mar an t-ainm ar an gCorón na hAragóine freisin toisc gur pósadh cunta ó Bharcelona (Ramon Berenguer IV) le Banríon na hAragóine (Petronila ó Aragóin), lena mhac a fuair mar oidhreacht talamh na beirte acu. Bhí Ríthe na hAragóine i gceannas ar an dúiche, ní hamhain den réigiún Aragóin ach freisin an Chatalóin, agus níos déanaí na hOileáin Bhailéaracha, Valencia, an tSicil, an tSairdín agus an Nápail.

Tírdhreach

Tá dlús daonra na hAragóin beag go leor agus dá bharr tá a lán talamh folamh sa réigiún. Tá cónaí ag leath an réigiún i Zaragoza.

Tá gleanna iontach iargúlta agus sléibhte iontach ard sna Piréiní. Tá roinnt deacracht bealach a fháil isteach iontu agus dá bharr tá a áille choimthe acu. Níos mó ó thuaidh tá na gleanna lán se eaglais bailte agus radharcanna iontach. Sa deisceart tá an Teruel a bhfuil beagnach dódheanta, iarracht dul ann, agus ata iontach álainn.

Tá cosaint ó UNESCO ag roinnt de na séadchomharthaí den Teruel agus Zaragoza mar chuid den tionscnamh Suíomh Dúchais Ailtireacht Mudéjar na hAragóine.

Daonra agus Aonaid Riaracháin na hAragóine

Tá thart ar leath de dhaonra na hAragóine ina gcónaí i bpríomhchathair Zaragoza. Is í Huesca an t-aon chathair eile sa réigiún le daonra níos mó ná 50,000 daoine.

Seo iad a leanas liosta na cathracha is mó sa réigiún ó thaobh daonra de:

Cathracha agus Bailte san Aragóin de réir daonra (2016)

Uimhir	Cathair	Cúige	Daonra	Zaragoza Huesca Teruel Calatayud
1	Zaragoza	Zaragoza	661,108
2	Huesca	Huesca	52,282
3	Teruel	Teruel	35,564
4	Calatayud	Zaragoza	20,191
5	Utebo	Zaragoza	18,466
6	Monzón	Huesca	17,237
7	Barbastro	Huesca	16,961
8	Ejea de los Caballeros	Zaragoza	16,541
9	Alcañiz	Teruel	16,043
10	Fraga	Huesca	14,925

Tá níos mó ná 70%, de dhaonra an réigiúin ina gcónaí i gCúige Zaragoza agus 17% ina gcónaí i gCúige Huesca, agus 11% ina gcónaí i gcúige Teruel. Tá an réigiúin mar an dara réigiúin is lú ó thaobh dlús daonra de (i ndiaidh an Chaistíl-La Mancha): sé sin 26.8/cm². Tá na áiteanna is airde ó thaobh daonra de bruach na habhann Ebro, go háirithe thart ar Zaragoza, agus i gcnoic Piréineach agus na háiteanna is lú ó thaobh dlús daonra ar ndóigh ná sna Sléibhte Piréineach agus i ndeisceart Cúige Teruel.

Níl ach ceithre cathracha le níos mó ná 20,000 daoine iontu; sé sin Zaragoza le thart ar 70,000, Huesca ag 50,000, Teruel ag 35000, agus Calatayud 20,000.

Mar sin tá an Aragóin roinnte i dtrí cúige, ainmnithe dona bpríomhchathair: Huesca, Zaragoza agus Teruel. Tá na cúige roinnte i 33 contaetha agus tá 732 bardais sa réigiún.

Léarscáil contaetha na hAragóine.

AN ARAGÓIN
	Cúige		Contaetha	Bardais
		Cúige Huesca Daonra 227,609	Contaetha Huesca Alto Gállego, Bajo Cinca, Cinca Medio, Hoya de Huesca, La Jacetania, La Litera, Los Monegros, La Ribagorza, Sobrarbe y Somontano de Barbastro.	Huesca 52,296 Tá 202 bardais i gCúige Huesca.
		Cúige Teruel Daonra 143,728	Contaetha Teruel Bajo Martín, Jiloca, Cuencas Mineras, Andorra-Sierra de Arcos, Bajo Aragón, Comhphobal Teruel, Maestrazgo, Sierra de Albarracín, Gúdar-Javalambre y Matarraña.	Teruel 35,841 Tá 236 bardais i gCúige Teurel.
		Cúige Zaragoza Daonra 978,130	Contaetha Zaragoza Aranda, Bajo Aragón-Caspe, Campo de Belchite, Campo de Borja, Campo de Cariñena, Campo de Daroca, Cinco Villas, Comhphobal Calatayud, Ribera Alta del Ebro, Ribera Baja del Ebro, Tarazona y el Moncayo, Valdejalón y Contae Zaragoza.	Zaragoza 679,624 Tá 292 bardais i gCúige Zaragoza.