Skimmels

De skimmels, soms ek swammen neamd (Latynske namme: Fungi of Eumycota), foarmje yn 'e taksonomyske yndieling fan libbene organismen in ryk, dat yn 'e mande mei de riken fan 'e planten (Plantae), bisten (Animalia), protisten (Protista) en guon lytsere groepen organismen it domein of bopperyk fan 'e eukaryoaten (Eukaryota) foarmet. (De eukaryoaten steane dan wer op ien hichte mei de baktearjes (Bacteria) en de oerbaktearjes (Archaea).) De wittenskiplike stúdzje nei skimmels wurdt mykology neamd; lju dy't har dêroan wije, de mykologen, kinne ferlike wurde mei botanisy en soölogen, dy't har op 'e stúdzje fan planten, resp. bisten talizze.

skimmels
Beskimmele fruchten.
Taksonomy
domein:	eukaryoaten (Eukaryota)
ryk:	skimmels (Fungi)
Linnaeus, 1753 / R.T. Moore, 1980

Omskriuwing

Ta de skimmels hearre net allinne de bekende mikro-organismen dy't op âlde bôle, oerryp fruit en fochtige muorren groeie, mar ek de iensellige gêsten (dy't derfoar soargje dat daai riist en fruchtesop feroaret yn alkoholhâldende drank) en de rjusellige poddestuollen, dy't behoarlik grut wurde kinne. Skimmels plantsje har sawol geslachtlik as ûngeslachtlik fuort. In protte skimmels meitsje saneamde mykotoksinen oan, stoffen dy't giftich foar minsken en bisten binne. Guon fan dy stoffen binne deadlik, wylst oaren (yn beheinde doases) psychotropyske effekten hawwe (lykas yn paddo's). Neffens moderne rûzings soene der oardel oant fiif miljoen skimmelsoarten wêze, mar dêrfan is noch mar 5% yn kaart brocht. Foarhinne waarden skimmels yndield nei har morfology, d.w.s. nei oerienkomsten yn foarm. No't genetyske ûndersyksmetoaden tapast wurde, docht soms lykwols bliken dat de besibskip tusken skimmelsoarten ûnderling hiel oars yninoar sit as dat men earder tocht.

In bjirkeswam (Piptoporus betulinus).

Skimmels ûnderskiede har û.m. planten trochdat se sellen hawwe mei in selwand dy't út in sytoskelet bestiet (d.w.s., dy't de hurde stof sjitine befettet), wylst de selwanden fan planten foarme wurde troch selluloaze. Feitliks binne skimmels, neffens moderne ynsichten dy't fuortkomme út genetysk ûndersyk, eins neier besibbe mei bisten as mei planten. Twa lytse groepen dy't kwa namme en oansjen wol by de skimmels lykje te hearren, de slymswammen (Mycetozoa) en de wetterskimmels (Oomycota), falle lykwols ûnder oare groepen. De slymswammen wurde nammentlik ta de amoebes (Amoebozoa) rekkene, wylst de wetterskimmels yndield binne by de gromalveolaten (Chromalveolata). Yn 'e hjoeddeiske taksonomy wurde dy beide groepen as lytse eukaryoatyske rykjes op harsels beskôge.

Fersprieding en funksjes

Hoewol't skimmels oeral op 'e wrâld foarkomme en minsken der eltse dei mei te krijen hawwe, falt dat net op om't de measte skimmels mikroskopysk lyts fan foarm binne. Boppedat groeie se faak ûnder de grûn of as symbionten op (beskutte) dielen planten, wêrby't se net opfalle. Yn 'e regel wurde se pas opmurken as se in fruchtlichem begjinne te ûntwikkeljen, itsij as "gewoane" skimmels, itsij as poddestuollen. Skimmels ferfolje in essinsjele rol yn it ôfbrekken fan organysk materiaal en binne sadwaande tige wichtich foar de sirkulaasje fan fiedingsstoffen yn 'e natoer. Fierders wurde se al sûnt minskewitten brûkt foar it fergêstjen fan daaiprodukten en alkohoalyske dranken, en sûnt de 1940-er jierren wurde se ek ynset foar de produksje fan antybiotika, lykas penisiline. Koartby is men dêrnjonken begûn om ferskate (soms mykotoksyske) enzimen, dy't oanmakke wurde troch skimmels, te brûken foar yndustriële doelen en foar it meitsjen fan skjinmakmiddels en biologyske pestisiden. Oan 'e oare kant taaste skimmels faak gebouwen en oare materialen fan minsklike makkelei oan en kin it ferlies fan ien of mear rispingen troch skimmelsykten as de ryspest jammerdearlike gefolgen hawwe foar minsklike itensfoarrieden en regionale ekonomyen.

Klassifikaasje fan skimmels

Miggeswammen (Amanita muscaria).

ryk skimmels (Fungi of Eumycota) stamme blastokladia-eftigen (Blastocladiomycota) klasse blastokladia's (Blastocladiomycetes) stamme ynsekteferdylgereftigen (Entomophthoromycota) klasse ynsekteferdylgers (Entomophthoromycetes) klasse keningskerlskimmels (Basidiobolomycetes) klasse neosygitesskimmels (Neozygitomycetes) stamme Kickx' skimmeleftigen (Kickxellomycota) klasse bistefroastskimmels (Zoopagomycetes) klasse Kickx' skimmels (Kickxellomycetes) stamme mukoreftigen (Mucoromycota) klasse mortierella's (Mortierellomycetes) klasse mukors of mukorskimmels (Mucoromycetes) stamme olpidiumeftigen (Olpidiomycota) klasse olpidia (Olpidiomycetes) stamme potsjeskimmeleftigen (Chytridiomycota) klasse hyaloarafidia's (Hyaloraphidiomycetes) klasse inkelteisterige skimmels (Monoblepharidomycetes) klasse potsjeskimmels (Chytridiomycetes) klasse swypskimmels (Neocallimastigomycetes) rangleas tuskentakson symbioatyske skimmels (Symbiomycota) stamme glomuseftigen (Glomeromycota) klasse glomusskimmels (Glomeromycetes) ûnderryk dikaryonskimmels (Dikarya) stamme parasytwoarteligen (Entorrhizomycota) klasse parasytwoartelskimmels (Entorrhizomycetes) stamme pûdsjeswammen (Ascomycota) stamme tafrina-eftigen (Taphrinomycotina) klasse neolekta's (Neolectomycetes) boppeklasse spjaltsûkerskimmeleftigen (Schizosaccharomyceta) klasse âldwoartelskimmels (Archaeorhizomycetes) klasse longskimmels (Pneumocystidomycetes) klasse spjaltsûkerskimmels (Schizosaccharomycetes) klasse tafrina's (Taphrinomycetes) rangleas tuskentakson sûkerskimmels (Saccharomyceta) ûnderstamme sûkerskimmels (Saccharomycotina) klasse sûkerskimmels (Saccharomycetes) ûnderstamme bekerswammen (Pezizomycotina) klasse bekerswammen (Pezizomycetes) klasse orbilia's (Orbiliomycetes) boppeklasse glysterswameftigen (Leotiomyceta) tuskenklasse dotideä-eftigen (Dothideomyceta) klasse artonia's (Arthoniomycetes) klasse dotideä's (Dothideomycetes) klasse eurotia's (Eurotiomycetes) klasse kollemopsidia's (Collemopsidiomycetes) klasse koniosyba's (Coniocybomycetes) klasse lekanoara's (Lecanoromycetes) klasse lichinia's (Lichinomycetes) tuskenklasse pitskimmeleftigen (Sordariomyceta) klasse grûntongen (Geoglossomycetes) klasse laboulbenia's (Laboulbeniomycetes) klasse glysterswammen (Leotiomycetes) klasse pitskimmels (Sordariomycetes) klasse ksylonia's (Xylonomycetes) stamme stâltsjeswammen (Basidiomycota) ûnderstamme rjochtstâltsjeswammen (Orthomycotina) boppeklasse brâneftigen (Ustilaginomycotina) klasse brânen of brânskimmels (Ustilaginomycetes) klasse eksobasidia (Exobasidiomycetes) klasse malassezia's (Malasseziomycetes) klasse moniliellia's (Monilielliomycetes) boppeklasse plaatsjesswammen (Agaricomycotina) klasse barteletia's (Bartheletiomycetes) klasse dripswammen (Dacrymycetes) klasse plaatsjesswammen (Agaricomycetes) klasse trilswammen (Tremellomycetes) klasse wallemia's (Wallemiomycetes) boppeklasse roasteftigen (Pucciniomycotina) klasse agarikostilba (Agaricostilbomycetes) klasse atraktiella's (Atractiellomycetes) klasse klassikula's (Classiculomycetes) klasse kryptomykokolaksen (Cryptomycocolacomycetes) klasse mikrobotrya (Microbotryomycetes) klasse miksia's (Mixiomycetes) klasse roasten of roastskimmels (Pucciniomycetes, foarh. Urediniomycetes) klasse systobasidia's (Cystobasidiomycetes) klasse tritirachia (Tritirachiomycetes)

Boarnen, noaten en referinsjes

Boarnen, noaten en/as referinsjes:

Foar boarnen en oare literatuer, sjoch ûnder: References, op dizze side. Commons Wikimedia Commons  Ofbylden dy't by dit ûnderwerp hearre, binne te finen yn de kategory Fungi fan Wikimedia Commons.