Liberalisma

"Vote liberal: The gates are mine to open".

Liberalisma ella frælsistevna er ein politisk hugsjón, har týdningarmest er at leggja dent á frælsi og møguleikar hins einstaka, veikan stat og lágan skatt. Liberalisma verður mett at vera ráðandi politiska hugsjón í Vesturheiminum. Harafturat eru javnrættindi týdningarmikil liður í liberalismu, t.e. øll skulu hava somu rættindi og somu møguleikar. Allir borgarar og øll vinna skulu hava fullan rætt til at virka innanfyri somu galdandi lógarkarmar. Týdningarmikið við liberalismu er eisini, at tey, sum arbeiða, skulu fáa pengar, meðan tey, sum ikki arbeiða, meira ella minni ongar pengar skulu fáa. Í fronsku kollveltingini vóru loysanarorðini ’’frælsi, javnaður og brøðralag’’. Liberalisman setur frælsi í hásæti. Í 1789 kom mannarættindayvirlýsingin, sum í 17 greinum vísir á grundleggjandi menniskjarættindi. Í 19. øld vóru mong hugtikin av liberalismu. Øll skuldu hava sama rætt at siga sína hugsan bæði í skrift og talu. Liberalistisku sjónarmiðini ávirkaðu eisini fíggjarstøðu landanna. Greiðastu mótsetningar til liberalismu eru sosialisma, kommunisma og marxisma. Meðan statirnir eru tann grundleggjandi eindin í merkantilismu og kommunismu, er einstaklingurin grundleggjandi eindin í liberalismu.

Hugsanir í liberalismu kunnu í stóran mun knýtast til hugsanir Johns Lockes (1632- 1704) og Adams Smiths (1723-1790). Smith vildi vera við, at tann einstaki er sjálvsøkin, men at tað er ein fyrimunir fyri samfelagið sum heild. Adam Smith helt, at um øll í einum landi gera tað, sum loysir seg best fyri tey sjálvi, so er hetta eisini gott fyri heildina. Smith skrivaði í 1776 bókina The Wealth of Nations. Hetta verk var ætlað sum ein atfinning at verandi merkantilistisku skipan. Um hetta mund vóru nógvar avmarkingar fyri búskaparligum virksemi galdandi. Merkantilistiska skipanin hevði lagt upp til, at stjórnir skuldu leggja seg út í búskaparligar stýringar av vinnulívi við tí endamáli at veksa um útflutning og avmarka innflutning. Á henda hátt fóru lond at standa seg betur í kappingini mótvegis øðrum londum, og hetta hevði týdning fyri ríkidømi í einstaka landinum. Smith hevði eina aðra fatan. Hann grundgav fyri fríhandli og bert avmarkaðari uppílegging frá politiskari síðu.

Tað, at marknaðurin skal vera fríur, merkir ikki, at øll kunnu gera, sum tey vilja. Ein fortreyt fyri liberalismu er, at statirnir tryggja frælsi hins einstaka. Frælsi skal ikki nýtast til at snýta onnur, og er tað soleiðis, at vit á einum øki í samfelagnum fáa eina monopolfyritøku, so skal hon annaðhvørt upploysast í fleiri smærri fyritøkur. Tær strongu kappingarlógirnar, sum eru galdandi í Vesturheiminum, eru júst gjørdar við tí fyri eyga at tryggja ein sterka kapping. Hetta er liberalistiskur vinnupolitikkur. Sjálvur hornasteinurin í einum liberalum búskapi er privatur ognarrættur. Tá ið tilfeingið er á privatum hondum, er størri vilji at gagnnýta tilfeingið effektivt. Adam Smith var av tí áskoðan, at fríur handil er av størsta týdningi, og at staturin ikki eigur at leggja seg út í marknaðin, tí at marknaðurin er sjálvregulerandi. Hann doypti hesa mekanismuna ósjónliga hondin (enskt: The invisible hand).

Aftaná Seinna heimsbardaga tók av álvara eitt liberalistiskt rák seg upp í heimsbúskapinum. Endamálið var m.a. at menna heimshandilin við tí grundgeving, at handil er drívmegin aftanfyri vøkstur og búskaparligari menning. Tað finnast nógv ymiskt sjónarmið innan liberalismu. Tað er tey, sum leggja dent á búskaparliga javnstøðu og leggja seg upp ímóti sosialliberalistiskum sjónarmiðum, meðan onnur halda, at frælsi hins einstaka er týdningarmeiri enn sosialt rættvísi.

Klassisk liberalisma leggur dent á einstaklingin, ognarrættin, atomismu, laissez-faire kapitalismu (búskaparlig liberalisma ella kapitalisma). Tann modernaða liberalisman hevur positivari áskoðan á stjórnina. Góðkenning av ávísari redistributión og laissez-faire kapitalisman vrakað. Í USA eru demokratar tað, sum amerikanarar kalla «liberalir» (vinstrahallir). Á tí høgrahallu síðuni í Evropa finnast fleiri rætningar, eitt nú sosialliberalisma, liberalisma og klassisk liberalisma.