خاتم‌کاری

خاتم‌کاری ایرانی بر روی انواع ظروف

خاتم‌کاری از هنرهای ظریفه و صنایع دستی ایران است که سابقه و ریشه‌ای کهن دارد.

تاریخچهٔ خاتم‌کاری

دربارهٔ مخترع و مبتکر خاتم بین خاتم‌سازان و هنرمندان روایات گوناگونی وجود دارد ولی آنچه قابل ذکر است آن است که به درستی معلوم نیست اولین بار خاتم‌سازی را چه کسی ابداع کرده‌است. اما روایتهای زیادی خاستگاه خاتم کاری را شیراز می‌دانند زیرا قدیمی‌ترین آثار خاتم کاری در این شهر دیده شده و استفاده از هنر خاتم کاری مربوط به منبر مسجد عتیق شیراز با قدمت بیش از ۱۰۰ سال است. در دائرةالمعارف فارسی آمده‌است: «زمان آغاز این هنر دانسته نیست، و آنچه دربارهٔ آن گفته می‌شود با افسانه همراه است. برخی از استادان خاتم‌ساز هنوز بر این عقیده‌اند که هنر خاتم‌سازی معجزه ابراهیم پیغمبر است» شواهد بسیاری موجود است که شهر شیراز به عنوان خاستگاه خاتم کاری ایران پایتخت خاتم کاری ایران می‌دانند. هرچند که در دوران صفویه این هنر به اصفهان منتقل شد و در اصفهان به عنوان پیشه به تولید انبوه رسید.

صنعتگران مصری این روش را مانند بسیاری از هنرها و پیشه‌های دیگر از قبطی‌ها اقتباس کرده‌اند، چندین قطعه و لوحه که روی آن‌ها با چوب و استخوان موزائیک‌کاری شده‌است در عین الصیره نزدیک قاهره دراوایل دوره اسلام به دست آمده و اغلب آن‌ها درموزه صنایع اسلامی قاهره ویا موزه برلین وجود دارد که یکی از عالی‌ترین نمونه‌های این صنعت درموزه متروپولیتن است.

ازدیگر آثار و نمونه‌های تاریخی در این هنر:

• منبر خاتم کاری در مسجد جامع عتیق شیراز دارای قدمت بیش از هزار سال.
• سقف ایوان اصلی مسجد جامع عتیق شیراز مربوط به سده هشتم هجری (سده چهاردهم میلادی)
• درهای خاتم قصر رؤیایی تیمور گرکانی به نام دلگشا در سمرقند و درهای آرامگاه وی در سال۸۰۷ هجری(۱۴۰۵میلادی)
• درهای چوب گردو و روکش استخوان و دیگر چوب‌ها ساخته شده توسط هنرمندی بنام حبیب‌الله در سال ۹۹۹هجری(۱۵۹۱میلادی) که درموزه برلین نگهداری می‌شود.
• درهای مزین به اشکال هندسی گل و بته، از شهر بخارا که درموزه ویکتوریا آلبرت موجود است.
• منبر چوبی مسجد لنبان اصفهان بااشکال هندسی و اجزای نقره‌ای مربوط به سال ۱۱۱۴هجری(۱۷۰۲میلادی)
• درب‌های تالار اینه کاخ گلستان
• تعداد دو درب خاتم کاری شده توسط خاتم سازان شیراز در موزه دوران اسلامی تهران.
• تعدادی درب دو لنگه خاتم کاری شده در موزه حضرت عبدالعظیم شهر ری که قدیمی‌ترین ان مربوط به دوره ال بویه تا اواخر قاجار است.

اوج شکوفایی و تکامل این هنر در دوران صفویه بود، در این دوران از شیراز وسایر نقاط ایران هنرمندان به اصفهان، پایتخت آن زمان دعوت شده و هنرمندان ضمن فعالیت در رشته‌های خاتم‌کاری، منبت‌کاری، کاشی‌کاری و گره‌چینی، به ساختن ساختمان‌های حکومتی و بارگاه‌ها و اماکن مقدس تشویق و ترغیب شدند. بعدها در زمان قاجاریه به علت عدم توجه به هنرها این هنر نیز همانند سایر هنرها از درجه اعتبار و اهمیت افتاد و استادان و هنرمندان این رشته در این دوران در بدترین و سخت‌ترین شرایط زندگی می‌کردند.

در سال ۱۳۰۷ اوایل دوران پهلوی مدرسه صنایع مستظرفه به کوشش استاد محمد غفاری (کمال الملک) تأسیس و این هنرستان رونق و توسعه‌ای به هنرهای دستی کشور بخشید و پس از آن کارگاه‌های خاتم‌سازی و چند کارگاه دیگر در وزارت فرهنگ و هنر سابق تشکیل شد.

• آثار به‌جامانده، ۷۲ نفر از هنرمندان شیراز (به سرپرستی محمدحسین صنیع خاتم ملقب به امین الصنایع همراه برادر خود محمد صنیع خاتم ملقب به صنیع دیوان)، اتاق هفت در هفت متری خاتم‌کاری شده با تمامی وسایل موجود در آن، در کاخ مرمر به مدت چهار سال
• تالار خاتم مجلس شورای ملی با ۴۰۰ متر مربع خاتم‌کاری که به سر پرستی (استاد علی نعمت) توسط پنجاه نفر طی ده سال انجام شد.
• متأسفانه در سال‌های اخیر سمت و سوی طرح‌ها تغییر یافته و با حذف طرح‌های اصیل توجه کمتری به سنت‌گرایی معطوف بوده

• از استادان بنام خاتم کاری در شیراز و ایران را می‌توان به (استاد محمد حسین صنیع خاتم ملقب به امین الصنایع) و دو برادر دیگرش
• (استاد محمد صنیع خاتم ملقب به صنیع دیوان )
• (استاد محمد کریم صنیع خاتم )
• (استاد محمود صنیع خاتم ) فرزند محمد حسین
• (استاد محسن صنیع خاتم ) فرزند محمود
• (استادمحمد ملک محمدی) ازشاگردان محمد حسین صنیع خاتم
• (استاد محمد خلیل گلریز خاتمی)
• (استاد غلامحسین گلریز خاتمی)
• (استاد سید حسین شفقت شیرازی)که یکی از برجسته ترین شاگردان استاد محمد صنیع حاتم که تاثیر بسیاری در به سرنجام رساندن اتاق خاتم کاخ مرمر داشت
• در اینجا نام تعدادی از خاتم سازان که بیشترین همکاری در ساخت اتاق کاخ مرمر را داشتند به تناسب تقدم و تاخر در این صنعت نام برده می شود . سید حسین شفقت شیرازی. محمود گرامی. محمدخرمی. احمدمسکوکی. ابوالقاسم جلوه. امیرگرامی. اسماعیل شیروانی. مرتضی قانع زاده. علی سلیمی. اکبر طلوع. رضا هزیر. رضا اخباری. اصغر طاهرپور. حسین قهرمانی. ماشائالله صنیع خاتم . محمود صنیع خاتم .محمد حسین صنیع خاتم .علی اصغر صنیع خاتم .علی گلریزخاتمی. حسین گلریزخاتمی. جلیل گلریز خاتمی. محمدمشکل گشا. حسین زیانی. حسین ستایش. کریم جواهری. قنبر علی گلریزخاتمی. علی نعمت . علی اصغر ستایش. نصرالله محمدی. عباس شهید پور. کریم شاکر پور. ابوالقاسم ملک محمدی. سید ابوالحسن قریشی. علی مسکوکی . سردار خداخواست. مصطفی کعبه پرست. اکبر جوانمردی. محمد وطن دوست. ماشائالله ابخیز. محمد باقر حکیم اللهی. علی بابویه. محمد بابویه. فرج وثوقی. حاج مرتضی صادقی. علیرضا حقیقت.

خاتم‌کاری در ادبیات

در اشعار شاعران قبل از سده نهم هرجا نامی از خاتم برده شده به معنی و مفهوم انگشتری بوده و تنها یک بیت از اشعار مفید بلخی شاعر قرن یازده به معنای هنر خاتم‌سازی آمده‌است:

صد نقش بر استخوانم افکند ز داغ

گویا که لب لعل تو خاتم بند است

آشنایی با هنر خاتم‌سازی

خاتم‌سازی، هنری است که هنرمند صنعتگر با بهره‌گیری از ذوق، سلیقه و علم نقوش هندسی و با استفاده از چوب و استخوان و فلز به خلق لایه‌های زیبایی می‌پردازد که زینت بخش سطوح بسیاری از اشیا می‌شود. این هنر زیبا و اصیل که‌زاده تفکر خلاقانه هنرمندان شیرازی است از سابقه‌ای بیش از هزار سال برخوردار است و منبر خاتم مسجد عتیق شیراز مهر تائیدی بر این ادعا است.

هرچند خاتم‌سازی در بسیاری از کشورها و مناطق تولید رواج دارد ولی خاتم شیراز به‌مدد ویژگی‌های خاص خود از چنان شهرتی برخوردار است که نام خاتم و شیراز با هم عجین شده‌اند هنری که در آن چوب‌های رنگی، استخوان و مفتول‌های فلزی به‌گونه‌ای زیبا و با نظم همچون قطعات موزائیک در کنار یکدیگر قرار می‌گیرند و با ایجاد طرح‌های دل‌انگیز سطوح چوبی اشیا را زینت می‌بخشند.

تعریف خاتم

خاتم ترکیبی است از چند ضلعی‌های منظم با تعداد اضلاع متفاوت که با استفاده از مواد اولیه گوناگون در رنگ‌های مختلف تشکیل می‌شود. پنج، شش، هفت، هشت یا ده ضلعی است.

خاتم از هنرهای دستی دقیق و پرکار است که تولید و ساخت آن احتیاج به دقت و حوصله زیاد دارد. چند ضلعی‌هایی که در خاتم‌سازی به کار می‌آید

در لغت‌نامه دهخدا خاتم‌ساز چنین معنی شده‌است: «آنکه پاره‌های استخوان را در چوب با نقش و نگار بنشاند. خاتم‌سازی عمل خاتم‌ساز را گویند.»

در دائرةالمعارف فارسی دربارهٔ خاتم‌کاری و خاتم‌سازی آمده‌است: «هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیک، با مثلث‌های کوچک. طرح‌های گوناگون خاتم همواره به صورت اشکال منظم هندسی بوده‌است. این اشکال هندسی را با قراردادن مثلث‌های کوچک در کنار هم نقش‌بندی می‌کنند. مثلث‌ها را از انواع چوب، فلز و استخوان می‌سازند. هرچه مثلث‌ها ریزتر و ظریف‌تر باشند، خاتم مرغوب‌تر است. در یک طرح خاتم، برای ساختن کوچک‌ترین واحد هندسی، حداقل سه مثلث و برای بزرگ‌ترین آن، حداکثر چهارصد مثلث به کار می‌رود.»

قدیمی‌ترین آثار هنری خاتم‌کاری شده باقی‌مانده:

1. صندوق مرقد موسی کاظم و محمد تقی در کاظمین مربوط به دوران شاه اسماعیل صفوی در سال ۹۰۶هجری قمری ساخته شده توسط محمد جمعه.
2. صندوق مرقد حسن عسکری در سامره و صندوق مرقد علی نقی مربوط به همان دوره است.
3. صندوق خاتم ضریح نرگس خاتون مادر مهدی که در همان دوره ساخته و نصب شده.
4. اثر بسیار زیبا و نفیس درب ورودی مدرسه چهارباغ اصفهان چندین بار توسط استادان این هنر ترمیم و مرمت شده‌است.
5. درب خاتم امامزاده شاه‌رضا در قمشه (شهرضا) مربوط به زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی.
6. صندوق خاتم مرقد علی پسر ابی طالب ساخته شده در زمان کریم خان زند و نصب آن در زمان لطفعلی خان زند
7. صندوق خاتم مرقد حسین پسر علی و ابوالفضل در کربلا
8. صندوق مقبره زینب در شام

مواد اولیه در ساخت خاتم

(دستگاه مخصوص برای بریدن مصالح چوبی انواع چوب) (آبنوس- فوفل- گردو- بقم- عناب-نارنج- کهکم-کبوده)

انواع استخوان (استخوان و عاج فیل- استخوان شتر- استخوان اسب)

مفتول‌های فلزی (برنج -آلومینیوم و بعضاً نقره)

صدف- نخ پرک - سریشم - لاک

وسایل و ابزار کار در هنر خاتم‌سازی

ابزار عمومی شامل چکش - اره-اره فلکه -دریل و مته - دستگاه دینام - انواع قیچی ورق بر-و…

ابزار اصلی و مخصوص شامل انواع اره‌ها- عنوان سوهان - انواع رنده - پرس - تیره‌دار یا خط‌کش قفل - مقار- انواع تنگ ها- چسب‌های مخصوص و…

مراحل تولید خاتم

خاتم‌کاری بر روی جعبه‌ای چوبی

ابتدا انواع چوب‌ها و استخوان‌ها را در رنگ‌های مختلف تهیه کرده و با ابزار مخصوص خود به طول ۳۰ سانتیمتر و قطر ۱تا ۵/۲میلی‌متر می‌برند و از آن‌ها مثلث‌هایی تهیه می‌شود که پس از سوهان‌کاری تمام اضلاع آن به حالت دلخواه و مطابق با طرح درآمده و برای تکمیل طرح نیاز به مفتول‌های سیمی به صورت مثلث بوده که برای آماده‌سازی آن‌ها نیز مراحل مختلفی طی می‌شود سپس برای درست کردن خاتم ابتدا طرح اشکالی که مورد نظر است را به وسیله استادکار کشیده و این مثلث‌ها ی چوبی، استخوانی و فلزی با دستان بامهارت و استادانه هنرمند در کنار هم به وسیله سریشم قرار داده و چسبانده می‌شوند و به وسیله نخ محکم می‌گردند که از این کار اصطلاحاً «پره» درست می‌شود، بعد از چند ساعت نخ‌ها باز شده و اضلاع طرح سوهان‌کاری شده و چهار عدد از پره‌های ساخته شده را در کنار هم قرار می‌دهند و مجدداً با چسب به هم چسبانده می‌شوند که حاصل آن «توگلو» به دست می‌آید. مرحلهٔ بع دی که به «گل پیچی» مشهور است، به وسیله سیم مفتولی گردی که آن را به صورت شش ضلعی منظم آماده می‌شود و به آن «شمسه» می‌گویند در اطراف هر ضلع شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می‌شود و با نخ محکم می‌شود و حاصل آن طرح ستاره‌ای است، این طرح‌ها آنقدر تکرار می‌شوند تا بر اساس طرح مورد نیاز درآمده و سپس در زیر فشار و پرس قرار گرفته و با چند مرحله برش‌کاری و چسبانده لایه‌های بسیار نازک چوب دراطراف آن طرح اولیه یک خاتم به وجود می‌آید که تمامی این مراحل از ابتدا تا بدین جا بیش از ۴۰۰ مرحله کاری را شامل می‌شود.

خاتم‌ها بر اساس طرح، رنگ، شکل و ابعاد محل مورد استفاده بر روی سطح کار به‌وسیله چسب مخصوص چسبانده شده و با ایجاد طرح‌های گوناگون و قرینه‌سازی تمامی سطح طرح به وسیله خاتم مزین می‌گردد که پس از برخی ترمیم‌ها، سوهان، سمباده و بتونه‌کاری و نهایتاً ساییدن و صاف کردن سطح خاتم، کار برای روغن‌کاری و جلابخشی به وسیله مواد مخصوص مانند سیلر و کیلرو پولیستر آماده می‌شود.

مرغوبیت یک خاتم خوب به ریز نقشی و منظم بودن طرح بستگی دارد که همهٔ این‌ها در مهارت استادکار در تهیهٔ مواد اولیه و نحوه کاربرد آن و حوصله و دقت بسیار زیاد خلاصه می‌شود.

خصوصیات یک خاتم و محصول مرغوب وهنری

1. صاف بودن سطح کار و خالی نبودن هیچ جای خاتم.
2. یکنواخت بودن رنگ و مصالح به کار رفته در ساخت خاتم
3. عدم تغییر در رنگ و شکل
4. ترمیم‌کاری‌ها و بتونه‌کاری‌ها در سطح کار مشخص نباشند.
5. قرینه بودن تمامی گل‌ها و اشکال در سطح کار و زوایا و اضلاع
6. دقیق و مهندسی بودن اساس و ساختمان طرح که تمامی ابعاد با هم همسان، قرینه و یک اندازه باشند که البته اگر شاسی طرح دقیق نباشد بهترین خاتم نیز بر روی آن نما و جلوه‌ای ندارد و کل طرح را از بین می‌برد به همین جهت است که یک هنرمند خاتم‌ساز باید یک نجار چیره‌دست هم باشد.
7. رنگ‌کاری و روکش دادن محصول بایستی ماهرانه و بدون خدشه و هر عیبی باشد.
8. نقش‌ها و مثلث‌ها هر چه ریزتر باشند کیفیت و ارزش کار بیشتر است.

مهم‌ترین مراکز خاتم‌سازی در ایران، اصفهان و شیراز و تهران هستند که البته اکثر خاتم‌سازان در تهران اصفهانی یا شیرازی هستند.

لازم است توجه شود که کلیهٔ محصولات خاتم‌کاری شده بایستی دور از حرارت، رطوبت و نور مستقیم خورشید نگهداری و از تمیز کردن آن‌ها با پارچهٔ مرطوب و از به کار بردن هر گونه جلاسنج بر روی سطوح خاتم اجتناب شود.

منابع

• طهوری، دلشاد (۱۳۶۵). هنر خاتم‌سازی در ایران. سروش. ص. شماره قرمز: ۱۴۰۵.