گویش بوشهری

گویش بوشهری \bušehri\، مجموعه‌ای از گویش‌ها از گروه زبان های ایرانی جنوب غربی، گروهی که به طور کلی شامل برخی زبان‌ها و گویش‌های لری، اچمی و فارسی میشود که تقریباً در سرتاسر استان بوشهر و بخش‌هایی از مناطق غربی استان فارس مانند بخش‌هایی از شهرستان لامرد، کنارتخته، خشت و... رایج است.

مجموعه گویش‌های بوشهری
زبان بومی در	ایران استان بوشهر
منطقه	(غرب استان بوشهر)
تبار	زبان‌های هندواروپایی زبان‌های هندوایرانی زبان‌های ایرانی زبان‌های ایرانی غربی زبان‌های ایرانی جنوب غربی مجموعه گویش‌های بوشهری
سامانه نوشتاری	فارسی
کدهای زبان
ایزو ۳–۶۳۹	–
گلاتولوگ	bush1252

این گویش‌ها با لهجه‌هایش شباهت‌های زیادی با گویش‌های گرمسیری، و نیز زبان‌های لری (لری جنوبی) و لهجه کازرونی دارد. این گویش‌ها عبارتند از گویش بوشهری مرکزی در شهرستان بوشهر، گویش تنگسیری در شهرستان تنگستان، گویش دشتی در شهرستانهای دشتی و دیر گویش بردستانی در منطقهٔ بردستان دیر، گویش آبدانی در منطقهٔ آبدان دیر، گویش دشتستانی در شهرستان دشتستان، گویش های لری در شهرستان‌های شمالی شهرستان دیلم، شهرستان گناوه و شهرستان دشتستان، گویش نزدیک به فارسی در شهرستان کنگان و خصوصا شهرستان جم است. گویشهادر روستاها بیشتر از شهرها متنوع هستند.

در بحرین و در کویت، این گویش ها و زبان ها به عنوان عجمی شناخته می‌شود. همچنین بیگانگان آن را به فارسی کویتی یا فارسی بحرینی می شناسند. جامعه عجم بحرین و عجم کویت که از مهاجران ایرانی‌تبار هستند، این گویش را به عنوان زبان مادری حفظ کرده‌اند. با وجود تأثیراتی که از زبان عربی در این کشورها گرفته، این گویش ها یا همان عجمی همچنان به عنوان بخشی از هویت زبانی و فرهنگی این جوامع شناخته می‌شود.

در گویش بوشهری مرکزی، استفاده از عبارت‌های انگلیسی رایج است علت آن هم حضور تقریباً ۱۸۰ ساله انگلیسی‌ها از ۱۷۶۳م در این منطقه بوده است. برای مثال بوشهری‌ها در توصیف چیزی می‌گویند «نه خوبه» (not good) یا نِخِشِه (not delicious)؛ یعنی ابتدا از not و سپس صفت استفاده می‌کنند.

گویش‌های استان

گویش در استان بوشهر به دو بخش تقسیم شمالی و جنوبی تقسیم می‌شود.

• گویش جنوبی شامل گویش شهرستانهای تنگستان، دشتی، کنگان، عسلویه، جم و دیر می‌باشد.
• گویش شمالی شامل گویش شهرستانهای دیلم، گناوه، دشتستان می‌باشد.
• خود شهر بوشهر هم گویشی مخصوص و همسو با گویش تنگستان دارد که آن را گویش بوشهری مرکزی یا به اختصار بوشهری می گویند.

بطور کلی گویشهای رایج در استان بوشهر به دو شاخه اصلی تقسیم

می شود که شاخه جنوبی یا میزبان از نوع محلی شده زبان رایج در جنوب استان

فارس است که زیرشاخه های زیادی در شهرستان های استان بوشهر دارد و شاخه شمالی با گویش لری که در مناطق شمالی این استان رایج است.

— سیدعبدالعزیر بلادی، زبان شناس و استاد دانشگاه های بوشهر[۱]

وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گویش استان بوشهر را این چنین ذکر می‌کند؛ گویش موجود در استان بوشهر در یک تقسیم‌بندی کلان به سه ناحیه جغرافیایی تقسیم می‌شود. در شمال استان و حد فاصل مناطقی مثل دیلم، گناوه و دشتستان، زبان و گویش رایج لُری یا لهجه ی بعضاً محلی است. در ناحیهٔ دشتی و بخش‌هایی از تنگستان زبان و گویش آمیخته ای از پهلوی جنوبی و لُری است. از حد فاصل دشتی تا انتهای شرقی استان اغلب به نوعی گویش عربی محلی آمیخته به فارسی و بعضاً به فارسی سخن می گویند. البته در ناحیه جم به فارسی سلیس دری تکلم می‌شود. گویش فارسی رایج در شبه جزیره‌ بوشهر ساختار خاصی دارد که آمیخته ای از پهلوی جنوبی و فارسی دری با وام گیری پاره ای واژگان و اصطلاحات عربی و برخی واژگان اروپایی، بخصوص انگلیسی است.

در ناحیه جم به گویش جمی(گویش جم و ریز)، لری جنوبی و لری بختیاری تکلم می‌شود.

مردم شهرستان‌های گناوه و دیلم و دشتستان به زبان لری جنوبی سخن می‌گویند.دانشنامه ایرانیکا وجود زبان لری در شمال بوشهر را تأیید می‌کند خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران گویش شمال استان بوشهر را لری ذکر می‌کند.

یشتر مردم استان بوشهر به زبان فارسی و با گويش محلی بوشهری تكلم می كنند. لهجه ها در روستا ها بيشتر از شهرها تنوع دارد. برخی از اهالی جزيره شيف و بنادر كنگان و عسلويه نيز به زبان عربی صحبت می كنند. فارسی در منطقه بوشهر با گويشهای بردستانی، گویش دشتی، گویش تنگستانی و گویش کازرونی و گویش اچمی گفتگو می شود. مردم سواحل خليج فارس و جزاير آن به گویشی صحبت می کنند که رگه هایی از گويش ها و زبان های شبانكاره ای، بلوچی، كردی، تركمنی و برخی واژه هاي انگليسی، هلندی، پرتقالی، هندی و عربی را داراست ولی استخوان بندی و ريشه آن فارسی است. مردم شهرستان های شمالی استان مانند دیلم ، گناوه و دشتستان عمدتا به گویش لری و مردم شهرستان های جنوبی مانند جم و قسمت هایی از کنگان و دیر نیز به فارسی لهجه دار صحبت می کنند.

ویژگی‌های دستوری

از نظر صرفی و دستوری با فارسی معیار چندان تفاوتی ندارد. نشانهٔ تعریف و یا معرفه در برخی لهجه‌ها در اسامی پسوند "کو" (ku) و در صفات پسوند "او" (u) می‌باشد، مشابه سایر گویش های لری جنوبی . برای نمونه:

فارسی معیار	فارسی بوشهری
بیا غذایت را بخور	بیو غذاتو بخور
آن کتاب را بخوان	او کتابو بُخون
کتاب را بده	کتاب کو بده ketab kue bedeh
دفتر را بیاور	دفتر کو بیار daftare kue biyar
خودکار	خودکارکو
میز	میزکو

به آخر صفات بجای ” کو ” ، ” او ” بکار می‌رود:

فارسی معیار	فارسی بوشهری
دراز	درازو
نرم	نرمو
بلند	بلندو
قشنگ	قشنگو

نشانهٔ جمع: در گویش بوشهری (آ) و در لهجه‌های شمالی (ال) ” al” مورد استفاده است.

فارسی معیار	فارسی بوشهری	لری خرم آبادی	لری جنوبی	بوشهری شمالی
سنگ ها	سنگا	بردیا (علامت جمع "یا" با تلفظ خفیف "ی" که در فارسی وجود ندارد)	بردل	بردل bardal
خودکارها	خودکارا	خودکاریا	خودکارل	خودکارل khudkaral
درختها	درختا	داریا	دارل	درختل/دارل deraytal

برای استمرار در افعال بجای استفاده از داشتن از پیشوندهای "هاسی" (hasey) یا "هی" (hey) استفاده می‌شود که و هاسی در کازرون و دشتستان نیز بکار می‌رود. در مناطق شمالی استان هاسی به "ایسی" تبدیل می‌گردد. در شهر بوشهر کلمه "هاسی" به کار نمی‌رود اما روستاهای اطراف استفاده می‌شود و تفاوت این لهجه‌ها با فاصله گرفتن از بوشهر بیشتر می‌شود و شهر بوشهر مرکز آن‌ها نیست.

استفاده از "هی" در افغانستان نیز مرسوم است. در گویش لری بالاگریوه‌ای، زمان حال استمراری با استفاده از تکواژ "ها" (hɑ) که برگرفته از فعل "hɑ se" (خواستن) است، ساخته می شود و برای ساخت گذشته استمراری از تکواژ "he" استفاده می شود.

فارسی معیار	فارسی بوشهری
دارد می‌نویسد	هاسی/هی می‌نویسد
داشت می‌رفت	هاسی/هی می رف

برای منفی کردن مانند فارسی معیار از نه استفاده می‌شود که در افعال ترکیبی یا اسنادی این نشانه منفی ساز پیش از مسند قرار می‌گیرد:

فارسی معیار	فارسی بوشهری
من بلد نیستَم	مو/مُ نه بلدُم mo na baladom
من غریب نیستم	مُ نه غریبُُم mo ne gheribom
نمی‌دونَم	نمی‌فَهمُم
ما اهل تهران نیستیم	ما نه مال تهرونیم ma na mâl tehrunim

حرف میانجی عموماً صامت (ن) است که در در افعال اسنادی برای سوم شخص نیز کاربرد دارد؛ مثلاً برای مفهوم (هوا گرم است) آنچه را که در تهران می‌گویند "هوا گرمِه" (havâ garm'e) یا در اصفهان می‌گویند "هوا گرمِس" (heva garmes) در بوشهر می‌گویند "هوا گرمِن" (havâ garmen). این حالت در لهجهٔ کازرونی و گویش‌های بندری نیز وجود دارد.

فارسی معیار	فارسی تهرانی	فارسی بوشهری	فارسی اصفهانی
هوا گرم است	هوا گرمِه	هوا گرمِن	هوا گرمِس
خیلی قشنگ است	خیلی قشنگِه	خیلی قشنگِن	خیلی قشنگِس
این کی است؟	این کیِه؟	این کیِن؟	این کیِس؟

تمام واوها به "ای" (I) تبدیل می‌شود:

فارسی معیار	فارسی بوشهری
بود	بید bid
دود	دید did
تنور	تنیر tenir

در گویش بوشهری، گویش دشتستانی و گویشهای شبیه و اطراف حالت التزامی شرط محقق نشده همتای «بروم» در زمان حال، در زمان گذشته به صورت «برفتم» و با پیشوند «بِ» (be) به کار می‌رود. در لهجه تهرانی بیشتر از پیشوند «می» و ساخت ماضی استمراری استفاده می‌شود:

• چه برفتُم حسینیه و چه تو خانه بُمُندُم صِدِی سنج و دمام و نوحه‌خوانی می‌فهمیدُم

آواها و واژگان نمونه

این لهجه‌ها و گویش‌ها مانند هرگویش دیگری دارای خزینهٔ واژگان خاص خود می‌باشد. در برخی موارد لهجه‌های مختلف این استان واژگان با مصادر و اصطلاحات خاص خود را دارند. به ویژه در منطقه‌ای مانند استان بوشهر که بواسطهٔ زندگی ساحلی و تجارت و دریانوردی و حضور اقوام مهاجر گوناگون کلمات متعددی را از زبانهای دیگر (مانند اچمی و لری) نیز قرض گرفته است. در بسیاری از گویش‌های آن کلمات پارسی میانه دیده می‌شوند؛ مثلاً تهل (تلخ) یا پهل (پل) یا اشناو (شنا). برای نمونه:

اسم (Noun)

فارسی معیار	فارسی ایرانی/تهرانی	فارسی بوشهری	لری جنوبی	یادداشت
نام	اسم	نام (nām)		اسم: عربی است نام: اندو-اروپایی (مانند "name" انگلیسی یا "nama" در فارسی و انگلیسی قدیم)
بود	بود	بید	بی/بید
زانو		زونی	زونی
خواب	خواب	خُو	خُو
کوچه		کیچه	کیچه
مادر	ننه	ننه/دی	دی/دا	اندو-اروپایی
لیوان	لیوان	گیلاس (gelass)	گیلاس	گیلاس: انگلیسی "گلاس" (glass)
گربه	گربه	گولی	گُلو
آینه	آینه	اُینه	اِینَه
آب	آب	اُو	اُو
پدر	بابا	بوآ (buâ)	بوو
برادر	دادا	کُکا (kokâ)	ککا
دایی	عمو	خالو یا دویی (xâlu)	خالو
غذا	غذا	خوراک (xorak)	خوراک	غذا: از عربی "غذاء"
صبحانه	صبحانه	ناشتا	ناشتا	صبحانه: از عربی "صبح" ناشتا: از اچمی یا لری
ناهار	ناهار	چاش/چاشت	چاس/چاشت	ناهار: از عربی "نهار" چاش/چاشت: از اچمی یا لری
شام	شام	شوم	شوم
دهان	دهان	کَپ (kap)	کپ/چیل	کَپ: از اچمی
دماغ	دماغ	پوز (puz)	پوز/ نُفت/پت	پوز: از اچمی
شکم	شکم	کُم (kom)	کُم
زبان		زوان (zovân) یا زبون (zabon)	زوان/زوون
مو	مو	مین	مین
پسر	پسر	پُسر (posar)	کُر
آفتاب	آفتاب	افتو (aftow)	اَفتو
وقت	وقت	تایم (tâym)	مجال/بُر	وقت: از عربی "وقت" تایم: انگلیسی "تایم" (time) در لری، بُر نیکونوم یعنی وقت نمی کنم در لری، اوسُ که یا اوسَ که یعنی وقتی که یا آن موقعی که
شب	شب	شُو (show)	شُو
فردا	فردا	صوا (soba)	صوا یا صبا
عصر	عصر	پسین (pesin)		پسین:گرفته شده از لری مشترک در اچمی.
دیروز	دیروز	دیگروز (digroz)	دیگ
پارسال	پارسال	پار (pâr)	پار
باران	باران	بارو (bâru)	بارو
دریا	دریا	دِریا (deryâ)	دِریا
ازدواج	ازدواج	شی (šuy)	شی
پافشاری کودکان		جانگیرک (janegirak)
آبکش	آبکش	مشقل (mašqal)
خاک	خاک	خهک (xahk)	خُل/خَک
دهان	دهان	چیل (chil)	چیل/کپ
گشاد	گشاد	فچ (fetch)	فراخ

فعل (Verb)

فارسی معیار	فارسی ایرانی/تهرانی	فارسی بوشهری	یادداشت
بود	بود	بید
فوت کردن		فیت کردن
تماشا کردن	نگاه کردن	سَی کردن/نگاه کردن	"سَی کن" در گویش بوشهری ممکن است نسخه‌ای تغییر یافته از کلمه انگلیسی "See" باشد.
تماشا کن	ببین/نگاه کن	سَی کُن/نگاه کن
زیر آبی رفتن	زیر آبی رفتن	غوص کردن (ghows kerdan)
حرکت کردن	حرکت کردن	رُوکردن
حمام کردن	حمام کردن	شنو (shenuw)
ایستادن	ایستادن	ویسیدن (veysidan)
وایستاد	وایستاد	وایسک (vaysak)
پریدن، نشستن		تنگیدن (tengidan)

صفت (Adjective)

فارسی معیار	فارسی ایرانی/تهرانی	فارسی بوشهری
بزرگ	بزرگ	گُت/بزرگ
خوب	خوب	خوب/خَش/خوش

ضمیر (Pronoun)

فارسی معیار	فارسی ایرانی/تهرانی	فارسی بوشهری
من	من	مُو
تو	تو	تو
او	او	او

حرف اضافه (Preposition)

فارسی معیار	فارسی ایرانی/تهرانی	فارسی بوشهری	یادداشت
برای	واسه	سِی/برای	سِی - احتمالا از لری آمده، در بحرین و کویت هم رایج است
به	به	سه/به
در	تو/در	تو/در

حرف ربط (Conjunction)

فارسی معیار	فارسی ایرانی/تهرانی	فارسی بوشهری
و (va)	و (va)	و (va)
یا (ya)	یا (ya)	یا (ya)
اما (ama)	ولی (vali)	اما (ama)

راهنمای آوا نویسی

در این نوشتار از نمادهای زیر برای آوانویسی استفاده شده است

â = تلفظ حرف آ در واژهٔ آبادان

a = تلفظ حرف ا در واژه احمد

ٍe = تلفظ حرف ا در واژه ابراهیم

C = چ

i = تلفظ حروف ای در واژه ایران

š = ش

Q = غ یا ق

O = تلفظ حرف ا در واژهٔ امید

U = تلفظ حرف و در واژهٔ کوچه

X = خ

Ž = ژ

شعری به گویش بوشهری

بخون خالو بخون دردُم گرونن		تو صحرای دلُم باد خزونن
چه خوش بید بال خیس باد بر رو		حصیر مدح و خو توی رهرو
چه خوش بید وقت واگشتن ز جیلم		تنور و بوی نون وسوز گرزم
پسین تنگی که شو می‌بست پرده		غبار گله غم می‌برد از ده
شوا تو شانشین مهمون میومه		درنگه شروه نودون میومه
درازی شو و طرفی دل‌انگیز		صدای دیر وقت مرغ شو خیز
میون کوچه شو سنگین گذرداشت		ولات از ابر جاجیمی به سر داشت
صدای زنگل لالا میومه		صدای میل خلخالا میومه
حنابندان ماشو یاد داری		سیاه‌مستی جاشو یاد داری
بخون خالو بخون شو بی و شومی		جوونی و بهار ناتمومی

ترانه‌ها

ترانه‌هایی که به گویش بوشهری خوانده شدند:

• جونی جونُم - لیلا فروهر.
• هله مالی - رستاک.
• هله ما هله یوسا.
• شعر یادُم ره (شعر یادَم رفت) - سیریا.
• میز دوتایی - سیریا.
• گلو بند - عرفان طهماسبی.
• مترسک - عرفان طهماسبی.
• نجلا - عرفان طهماسبی.
• اووفی - ماجد یالان.

جستارهای وابسته

• فارسی
• استان بوشهر