اینانا

اینانا () ایزدبانوی سومری عشق، زیبایی، رابطه جنسی، جنگ، عدالت، قدرت سیاسی و باروری بود. اکدی‌ها، بابلی‌ها، و آشوریان او را ایشتار می‌نامیدند. این الهه همچنین با عشتروت فنیقی‌ها و افرودیته یونانی‌ها نیز هویت‌یابی می‌شود. او نمادی از ستاره درخشان صبحگاهی و شامگاهی ناهید نیز بوده‌است. عنوان دیگر او «ملکهٔ آسمان»؛ و ایزدبانوی حامی معبد اینا در اوروک، مرکز آیین دینی او، بود. برجسته‌ترین نمادهایش شیر بابل و ستاره ایشتار بودند.

اینانا/ایشتار
ملکه آسمان ایزدبانوی رابطه جنسی، عشق، جنگ، عدالت و قدرت سیاسی
ایزدبانو ایشتار بر روی مهر امپراتوری اکد، ۲۳۵۰–۲۱۵۰ پیشا دوران مشترک. او مجهز به سلاح بر پشت خود است، خودی شاخدار بر سر دارد، و شیری در بند را زیر پا گذاشته‌است.
مرکز فرهنگی غالب	اوروک؛ اکد (شهر)؛ نینوا
اقامتگاه	بهشت
سیاره	ناهید
نماد	گره نی به شکل قلاب، ستاره ایشتار، شیر، رزت، کبوتر
مرکوب	شیر
اطلاعات شخصی
والدین	رایج‌ترین سنت: ننا و نین‌گال سنت جایگزین احتمالی: آن و مادری ناشناخته در برخی آثار ادبی: احتمالاً انلیل و مادری ناشناخته یا انکی و مادری ناشناخته
خواهر و برادر	اوتو/شمش (برادر دوقلو) در فرورفتن اینانا: ارشکیگال (خواهر بزرگتر) در برخی منابع نوآشوری: ادد (ایزد) (برادر)
همسر	دموزی؛ زابابا؛ بسیاری دیگر (بدون نام)
فرزندان	معمولاً هیچ، ولی به ندرت لولال و/یا شرا و نانایا
همتایان
همتای یونانی	آفرودیت، آتنا
همتای رومی	ونوس، مینروا
همتای کنعانی	عشتروت
همتای عیلامی	پینیکیر
همتای هوری	شاوشکا

اینانا حداقل از زمان دورهٔ اوروک (ح. ۳۱۰۰–۴۰۰۰ پیشا دوران مشترک) در سومر مورد پرستش بود، اما قبل از سارگن اکد آیینش رواج چندانی نداشت. در دورهٔ پس از سارگن، یکی از مشهورترین خدایان در پانتئون سومری شد، و معابدش در سراسر بین‌النهرین گسترش یافت. آیین اینانا/ایشتار، که احتمالاً با مراسم گوناگونی همراه با آمیزش جنسی در ارتباط بوده‌است، توسط گویشوران زبان‌های سامی شرقی (اکدی‌ها، آشوری‌ها، و بابلی‌ها) ادامه یافت که جایگزین سومری‌ها در منطقه شدند. او به خصوص مورد علاقه آشوریان قرار گرفت، که او را در مقامی بالاتر از آشور (ایزد) در پانتئون خود قرار دادند. در تنخ به اینانا/ایشتر اشاره شده‌است. آیین او به رشد ادامه داد، تا قرن اول تا ششم دوران مشترک که با پیدایی مسیحیت، افول تدریجی کرد.

اینانا بیش از هر خدای سومری دیگری در اساطیر ظاهر می‌شود. او همچنین دارای تعداد منحصر به فردی از القاب و نام جایگزین است، و از این لحاظ تنها با نرگال قابل‌مقایسه است. بسیاری از افسانه‌های او شامل تسخیر کردن قلمرو خدایان دیگر است. اعتقاد بر این بوده‌است که او مه (که نمایندهٔ همهٔ نمودهای مثبت و منفی تمدن است) را از انکی (خدای خرد) ربوده‌است.

به واسطهٔ فعالیت‌ها انهدوآنا شاعر و کاهن اعظم شهر اور و دختر سارگن بزرگ اینانا از صورت یک الههٔ گیاهیِ محلیِ سومری به مقام ایشتار و ملکهٔ آسمان و نامدارترین الههٔ بین‌النهرین ترفیع رتبه یافت.

سروده‌های انهدوآنا برای اینانا از باستانی‌ترین قطعات ادبی بشریت است. انهدوآنا از کاهنان بزرگ سومری بوده که سروده‌هایی برای اینانا، بانوی دل بزرگ سروده‌است.

مهرداد بهار، افسانه‌شناس در کتاب «از اسطوره تا تاریخ» دربارهٔ «اینانا» می‌نویسد:

«ایشتر یا اینانا خدای برکت بخشنده‌است. در کوه‌های لرستان روی کنده کاری‌های تیره‌های پیش از آریایی، نگاره‌های ایشتر چونان دارگونه (الهه) مادر و دارگونه جنگ موجود است. ارتش آشور وقتی به جنگ می‌رفت، «ایشتر» در برابر سپاهیان نمودار می‌شد و آن‌ها را به جنگ برمی‌انگیخت.» همچنین در کتاب «اساطیر جهان _ داستان‌ها و حماسه‌ها» دربارهٔ اینانا آمده‌است: «اینانا: نخست دختر آنو و سپس سین؛ الهه بزرگ یا دارگونه مادر و دارگونه مهر و جنگ است»

ریشه‌شناسی

اینانا در حال دریافت پیشکش، گلدان اوروک، ح. ۳۰۰۰–۳۲۰۰ پیشا دوران مشترک.

اینانا و ایشتار در اصل خدایانی جداگانه و بی‌ارتباط با هم بودند، اما در زمان حکومت سارگن اکد با هم برابر گرفته شدند و تبدیل به یک ایزدبانو با دو نام متفاوت شدند. نام اینانا ممکن است که از عبارت سومری nin-an-ak، به معنای «بانوی آسمان» مشتق شده باشد، اما نشان خط میخی برای اینانا (𒈹) لیگاتوری از نشانه‌های بانو (Sumerian: nin ; Cuneiform: 𒊩𒌆 SAL.TUG₂) و آسمان (Sumerian: an; Cuneiform: 𒀭 AN) نیست.

منشأ و توسعه

گلدان اوروک (گلدان وارکا)نمایشگر پیش‌کش‌های نذر شده برای اینانا(۳۰۰۰–۳۲۰۰ پیشا دوران مشترک)

اینانا برای بسیاری از دانشمندان سومر باستان، به دلیل این واقعیت که حوزه قدرت او دارای جنبه‌های متمایز و متضادتر از هر خدای دیگری بود، مشکل ایجاد کرده‌است. دو نظریه عمده در مورد منشأ او ارائه شده‌است. توضیح اول معتقد است که اینانا نتیجه یکپارچگی بین چندین خدای سومری که قبلاً با یکدیگر حوزه‌های کاملاً متفاوتی داشتند، بوده‌است. توضیح دوم حاکی از آن است که اینانا در اصل یک خدای سامی بود که پس از شکل‌گیری کامل پانتئون سومری وارد آن شد و تمام نقش‌هایی را که هنوز به خدایان دیگر واگذار نشده بود بر عهده گرفت.

از همان اوایل دوره اوروک (ح. ۴۰۰۰ تا ح. ۳۱۰۰ پیشا دوران مشترک)، اینانا با شهر اوروک مرتبط بود. در این دوره، نماد تیرک سر حلقه‌ای با اینانا ارتباط نزدیکی داشت. گلدان معروف اوروک (که در انبار اشیای مذهبی دوره اوروک سوم یافت شده‌است) ردیفی از مردان برهنه را نشان می‌دهد که اشیاء مختلف از جمله کاسه، ظروف و سبدهای محصولات کشاورزی و همچنین گوسفند و بز را به پیکر زنانه‌ای پیشکش می‌کنند که رو به روی حاکم ایستاده‌است. زن در مقابل نماد اینانا، دو دسته نیزار پیچ خورده به جای تیرک در، ایستاده‌است، در حالی که شخصیت مرد جعبه و پشته ای از کاسه‌ها را در دست دارد، نشانمیخی متاخر بر اِن به معنای کاهن بزرگ معبد دلالت دارد.

پرستش

گوندولین لیک فرض می‌کند که در دوران پیشا سارگونی، کیش اینانا محدود بود، اگرچه کارشناسان دیگر استدلال می‌کنند که او پیش از این برجسته‌ترین خدای اوروک و تعدادی از مراکز سیاسی دیگر در دوره اوروک بوده‌است. او معابدی در نیپور، لاگاش، شوروپک، زابالم و اور داشت، اما مرکز فرقه اصلی او معبد عانا در اوروک بود، که نام آن به معنای «خانه بهشت» است. (به سومری: e2-anna؛ خط میخی: 𒂍𒀭 E2.AN). برخی تحقیقات فرض می‌کنند که خدای حامی اصلی این شهر در هزاره چهارم پیش از میلاد، An بوده‌است. پس از تقدیم آن به اینانا، به نظر می‌رسد معبد کاهنان الهه را در خود جای داده‌است. در کنار اوروک، زبالم مهم‌ترین مکان اولیه عبادت اینانا بود، زیرا نام شهر معمولاً با علائم MUŠ۳ و UNUG نوشته می‌شد که به ترتیب به معنی «اینانا» و «مقدس» است. ممکن است الهه شهر باشد. زبالم در اصل یک خدای متمایز بود، هرچند که آیینش خیلی زود توسط الهه اوروکی جذب شد. جوآن گودنیک وستنهولز پیشنهاد کرد که الهه‌ای که با نام Nin-UM (خواندن و به معنای نامشخص) شناخته می‌شود، که با ایشتاران در یک سرود در مرتبط است، هویت اصلی اینانا از زبالم است.

در دوره اکدی قدیم، اینانا با ایشتار الهه اکدی که با شهر آگاد مرتبط بود، ادغام شد. سرودی از آن دوره، ایشتار اکدی را «اینانا اولماش» در کنار اینانا از اوروک و زبالم خطاب می‌کند. پرستش ایشتار و همگرایی بین او و اینانا توسط سارگون و جانشینانش تشویق شد،و در نتیجه او به سرعت به یکی از پرستش‌ترین خدایان در پانتئون بین‌النهرین تبدیل شد. در کتیبه‌های سارگون، نارام سین و شارکلی شری ایشتار بیشترین مورد استناد قرار گرفته‌است.

در دوره بابلی قدیم، مراکز اصلی فرقه او، علاوه بر اوروک، زبالم و آگاد، ایلیپ نیز بود. آیین او نیز از اوروک به کیش معرفی شد.

در زمان‌های بعد، در حالی که فرقه او در اوروک به شکوفایی ادامه می‌داد، ایشتار همچنین در پادشاهی آشور بین‌النهرین علیا (شمال عراق امروزی، شمال شرق سوریه و جنوب شرقی ترکیه)، به ویژه در شهرهای نینوا، آشور و اربلا مورد پرستش قرار گرفت. (اربیل امروزی). در زمان پادشاهی آشور آشوربانیپال، ایشتار به مهم‌ترین و مورد احترام‌ترین خدایان در پانتئون آشوری تبدیل شد و حتی از خدای ملی آشور آشور پیشی گرفت. اشیای نذری یافت شده در معبد آشوری اولیه او نشان می‌دهد که او خدایی محبوب در میان زنان بوده‌است.

متون سومری

اسطوره‌های نخستین

لوح اصلی سومری معاشقه اینانا و دموزی

شعر اینانا کشاورز را برمی‌گزیند (ETCSL 4.0.8.3.3) با گفتگوی بازیگوشانهٔ اینانا و برادرش اوتو آغاز می‌شود که به او با پافشاری یادآوری می‌کند زمان ازدواجش فرا رسیده‌است.

پیروزی‌ها و پشتیبانی‌ها

اینانا و انکی (ETCSL t.1.3.1) شعری طولانی به سومری است.

فرورفتن به دنیای زیرین

نسخه اکدی فرورفتن ایشتار به جهان زیرین به دست آمده از کتابخانه آشوربانی‌پال که در حال حاضر در موزه بریتانیا، انگلستان نگهداری می‌شود.

تصویری از ایشتار/اینانا بر گلدان ایشتار که به اوایل هزاره دوم پیشا دوران مشترک برمی‌گردد (بین‌النهرین، تراکوتایی برش‌خورده، به قالب درآمده و تزئینات رنگ‌آمیزی شده از لارسا)

دو نسخهٔ متفاوت از داستان «رفتن اینانا/ایشتر به دنیای زیرین» باقی مانده‌است: یک نسخهٔ سومری که به زمان سلسله سوم اور برمی‌گردد، (ETCSL 1.4.1) و یک نسخهٔ اکدی (اوایل هزارهٔ دوم پیشا دوران مشترک) که آشکارا از آن اقتباس شده‌است. نسخهٔ سومری داستان تقریباً سه برابر نسخهٔ اکدی متاخر است و جزئیات خیلی بیشتری را شامل می‌شود.

نسخهٔ سومری

در دین سومری ایرکالا گودالی تاریک و ترسناک تصور می‌شد که در اعماق زمین قرار دارد؛ زندگی در آن به شکل «سایه‌ای از زندگی بر روی زمین» ترسیم می‌گشت. حاکم آن ایزدبانو ارشکیگال، خواهر اینانا، بود. پیش از رفتن، اینانا از پرستار و خادم خود (نینشوبور) می‌خواهد که اگر پس از سه روز بازنگشت، برای رهایی‌اش به درگاه انلیل، ننا، آن و انکی برود. قوانین جهان زیرین حکم می‌کند که به استثنای پیام‌رسان‌های گماشته شده، هر کس دیگری که وارد آنجا شود ممکن است که هیچگاه نتواند ترکش کند. اینانا برای این عزیمت، خود را آراسته می‌کند: دستار می‌بندد؛ با کلاه‌گیس، گردنبند لاجورد، مهره بر سینه، «لباس پالا» (جامهٔ بانوانه)، ماسکارا (سرمه)، طوقه، انگشتر طلا خود را می‌پیراید، و عصای اندازه‌گیری در دست می‌گیرد. هر یک از جامگان نشانهٔ یک مه است که او دارایش است.

اینانا بر دروازه‌های جهان زیرین می‌کوبد و خواستار ورود می‌شود. «نتی» که نگاهبان دروازه جهان زیرین است از او دلیل آمدنش را می‌پرسد و اینانا پاسخ می‌دهد که مایل است در مراسم خاکسپاری «گوگالانا»، «شوهر خواهر بزرگترم ارشکیگال»، شرکت کند. نتی این موضوع را به ارشکیگال گزارش می‌دهد، که به او می‌گوید: «هر هفت دروازهٔ جهان زیرین را محکم کن. سپس، یک‌به‌یک هر دروازه را کمی بازکن. بگذار اینانا وارد شود. به هنگام ورودش، جامه‌های فاخر او را از تن دربیاور.»(شاید که لباسهای نامناسب اینانا برای مراسم سوگواری، و رفتار متکبرانه‌اش باعث بدگمانی ارشکیگال شده‌است.) در پی دستورهای ارشکیگال، نتی به اینانا می‌گوید که اجازه دارد از دروازهٔ اول بگذرد، ولی باید عصای اندازه‌گیری لاجورد خود را واگذارد. اینانا می‌پرسد چرا، و پاسخ می‌گیرد که: «رسوم جهان زیرین چنین است.» او سر می‌نهد و می‌گذرد. اینانا از هر هفت دروازه می‌گذرد، و در هر کدام بخشی از لباس‌ها یا جواهراتی را که در اول داستان پوشیده، از تن به درمی‌آورد، و در واقع خلع قدرت می‌شود. هنگامی که به درگاه خواهرش می‌رسد، برهنه است:

پس از آن‌که اینانا خم گشت و اجازه داد لباس‌هایش به در آید، آنان را بردند. سپس او خواهرش، ارک-کی-گالا، را از اورنگ بلند کرد، و خود بر جایگاهش نشست. آنوناکی‌ها، هفت داور، علیه او حکم کردند. آن‌ها به او نگاه انداختند - نگاه مرگ. آن‌ها با او سخن گفتند - گفتاری پر از خشم. آن‌ها بر او خروشیدند - خروش بر گناهی سنگین. زنِ پریشان به مرداری تبدیل گشت. و مردار بر چنگکی آویزان گشت.

سه روز و سه شب گذشت؛ «نیشوبور» به پیروی از سفارش‌ها، به معبد انلیل، ننا، آن و انکی رفت و از یک‌به‌یک آن‌ها درخواست کرد که اینانا را رهایی بخشند. سه خدایِ اول نپذیرفتند؛ گفتند سرنوشت اینانا، گناهِ خودِ اوست، مگر انکی، که خیلی نگران است و می‌پذیرد که یاری دهد. او دو پیکر بی‌جنس می‌آفریند، به نام‌های گالا-تورا و کور-جارا، از خاک زیر ناخن‌هایِ دو انگشتش. او به آن‌ها دستور می‌دهد ارشکیگال را آرام کنند و زمانی که از آن دو پرسید چه می‌خواهند، مردار اینانا را بخواهند، که باید بر آن خوراک و آب زندگی بپاشند. زمانی که به نزد ارشکیگال می‌رسند، دردی چون زنِ در حال زایمان دارد. او هر چه بخواهند به آن‌دو می‌دهد، از جمله رودهای حیات‌بخشِ آب و کشتزار غلات، اگر که آرامش کنند؛ ولی آن‌ها همه را رد می‌کنند و تنها مردارِ اینانا را می‌خواهند. گالا-تورا و کور-جارا بر مردار اینانا خوراک و آب زندگی می‌پاشند و او را باز جان می‌بخشند. دیوهایی (گالاها) که ارشکیگال به دنبال اینانا به خارج از جهان زیرین فرستاده، اصرار دارند که باید کس دیگری جایگزین او در جهان زیرین شود.

نسخه اکدی

نسخه اکدی با نزدیک شدن ایشتار به دروازه‌های جهان زیرین و درخواست او از نگاهبان دروازه برای ورود، آغاز می‌شود. نگاهبان دروازه (که در نسخه اکدی نامش گفته نشده) برای آگاه کردن ارشکیگال از آمدن ایشتار می‌شتابد. ارشکیگال به او دستور می‌دهد که به ایشتار اجازه ورود دهد، ولی می‌گوید که «با او طبق آداب باستانی رفتار کن». نگاهبان اجازه ورود به ایشتار می‌دهد، و هر بار یک دروازه را باز می‌کند. ایشتار در هر دروازه مجبور می‌شود تکه‌ای از پوشاکش را به درآورد. زمانی که سرانجام از دروازه هفتم می‌گذرد، برهنه است.

تفسیر

«ملکه شب» (نقش‌برجسته برنی) که گمان می‌رود نمایانگر ایشتار یا خواهر بزرگترش ارشکیگال (ح. قرن نوزدهم یا هجدهم پیشا دوران مشترک)

در قرن بیستم تفسیرهایی از اسطوره بیان شد که از دیدگاهی یونگی، و نه آشورشناسی به آن می‌پرداختند. «دایان ولکشتین» آن را پیوندی بین اینانا و «نیمه تاریک» خودش می‌داند: خواهر-خود دوقلو، ارشکیگال.

جوزف کمبل این اسطوره را داستانِ قدرت روان‌شناسانه فرورفتن در ذهن ناهشیار (ضمیر ناخودآگاه) معنا کرد: فهمِ قدرتِ خود به‌واسطه رویدادی به ظاهر از سر بی‌قدرتی، و پذیرش ویژگی‌های منفی خود.

اسطوره‌های پسین

حماسه گیلگمش

مقالهٔ اصلی: حماسه گیلگمش

در حماسه گیلگمش (به زبان اکدی)، پس از بازگشت گیلگمش و همراهش انکیدو به شهرشان اوروک از شکست دادن غولی به نام هومبابا، ایشتار به او پدیدار می‌شود و از گیلگمش می‌خواهد که همسرش باشد. گیلگمش به او جواب رد می‌دهد و اشاره به آن می‌کند که همه عاشقان قبلی او رنج کشیده‌اند:

بگذار تا داستان عاشقانت را بازگویم برایت. تموز یکی از آنان بود، عاشق جوانی‌ات، به ماتم محکومش کردی، سال پس از سال. سبزقبای رنگارنگ را دوست داشتی، زدی و بالش شکستی … شیر را دوست داشتی، قدرتش شگرف، هفت گودال برایش کندی، و هفت. عاشق نریان بودی، باشکوه در جنگ، به شلاق و مهمیز و تازیانه محکومش کردی.

منابع

• Abdi, Kamyar (2017). "Elamo-Hittitica I: An Elamite Goddess in Hittite Court". Dabir (Digital Archive of Brief Notes & Iran Review). Irvine: Jordan Center for Persian Studies (3). Retrieved 2021-08-10.
• Ackerman, Susan (2006) [1989], Day, Peggy Lynne (ed.), Gender and Difference in Ancient Israel, Minneapolis, Minnesota: Fortress Press, ISBN 978-0-8006-2393-7
• Al-Jallad, Ahmad (2021). "On the origins of the god Ruḍaw and some remarks on the pre-Islamic North Arabian pantheon". Journal of the Royal Asiatic Society. Cambridge University Press (CUP). 31 (3): 559–571. doi:10.1017/s1356186321000043. ISSN 1356-1863. S2CID 233679011.
• Alster, Bendt (2013), "Tammuz(/Dumuzi)", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-10
• Archi, Alfonso (2014). "The Anatolian Fate-Goddesses and their Different Traditions". Diversity and Standardization. München: DE GRUYTER. pp. 1–26. doi:10.1524/9783050057576.1. ISBN 978-3-05-005756-9.
• Asher-Greve, Julia M.; Westenholz, Joan G. (2013). Goddesses in Context: On Divine Powers, Roles, Relationships and Gender in Mesopotamian Textual and Visual Sources (PDF). ISBN 978-3-7278-1738-0.
• Assante, Julia (2003), "From Whores to Hierodules: The Historiographic Invention of Mesopotamian Female Sex Professionals", in Donahue, A. A.; Fullerton, Mark D. (eds.), Ancient Art and Its Historiography, Cambridge, England: Cambridge University Press, pp. 13–47
• Attinger, Pascal (1988), "Inana et Ebih", Zeitschrift für Assyriologie, vol. 3, pp. 164–195
• Ayali-Darshan, Noga (2014). "The Role of Aštabi in the Song of Ullikummi and the Eastern Mediterranean "Failed God" Stories". Journal of Near Eastern Studies. University of Chicago Press. 73 (1): 95–103. doi:10.1086/674665. ISSN 0022-2968. S2CID 163770018.
• Baring, Anne; Cashford, Jules (1991), The Myth of the Goddess: Evolution of an Image, London, England: Penguin Books, ISBN 978-0-14-019292-6
• Beckman, Gary (1998). "Ištar of Nineveh Reconsidered". Journal of Cuneiform Studies. American Schools of Oriental Research. 50: 1–10. doi:10.2307/1360026. ISSN 0022-0256. JSTOR 1360026. S2CID 163362140. Retrieved 2021-07-28.
• Beckman, Gary (1999). "The Goddess Pirinkir and Her Ritual from Ḫattuša (CTH 644)". Ktèma: Civilisations de l'Orient, de la Grèce et de Rome antiques. PERSEE Program. 24 (1): 25–39. doi:10.3406/ktema.1999.2206. hdl:2027.42/77419. ISSN 0221-5896.
• Beckman, Gary (2000). "Goddess Worship—Ancient and Modern". A Wise and Discerning Mind: Essays in Honor of Burke O. Long. Brown Judaic Studies. pp. 11–24. doi:10.2307/j.ctvzgb93t.9. hdl:2027.42/77415. ISBN 978-1-946527-90-5. JSTOR j.ctvzgb93t.9. S2CID 190264355. Retrieved 2021-08-10.
• Beckman, Gary (2002). "Babyloniaca Hethitica: The "babilili-Ritual" from Bogazköy (CTH 718)". Recent Developments in Hittite Archaeology and History. Penn State University Press. doi:10.5325/j.ctv1bxh36t.6.
• Beckman, Gary (2011). "Primordial Obstetrics. "The Song of Emergence" (CTH 344)". Hethitische Literatur: Überlieferungsprozesse, Textstrukturen, Ausdrucksformen und Nachwirken: Akten des Symposiums vom 18. bis 20. Februar 2010 in Bonn. Münster: Ugarit-Verlag. ISBN 978-3-86835-063-0. OCLC 768810899.
• Behrens, H.; Klein, J. (1998), "Ninegalla", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-10
• Bertman, Stephen (2003), Handbook to Life in Ancient Mesopotamia, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-518364-1
• Black, Jeremy; Green, Anthony (1992), Gods, Demons and Symbols of Ancient Mesopotamia: An Illustrated Dictionary, The British Museum Press, ISBN 978-0-7141-1705-8
• Botterweck, G. Johannes; Ringgren, Helmer (1990), Theological Dictionary of the Old Testament, vol. VI, Grand Rapids, Michigan: Wm. B. Eerdmans Publishing Co., ISBN 978-0-8028-2330-4
• Breitenberger, Barbara (2007), Aphrodite and Eros: The Development of Greek Erotic Mythology, New York City, New York and London, England, ISBN 978-0-415-96823-2
• Ao Kurnugu, Terra sem Retorno (به پرتغالی). Translated by Jacyntho Lins Brandão. Curitiba: Kotter Editorial. 2019. p. 208. ISBN 978-65-80103-41-6.
• Brown, Peter Lancaster (1976), Megaliths, Myths and Men: An Introduction to Astro-Archaeology, New York City, New York: Dover Publications, ISBN 978-0-8008-5187-3
• Buckland, Raymond (2001), Wicca for Life: The Way of the Craft -- From Birth to Summerland, New York City, New York: Kensington Publishing Corporation, ISBN 978-0-8065-2455-9
• Budin, Stephanie L. (2010), "Aphrodite Enoplion", in Smith, Amy C.; Pickup, Sadie (eds.), Brill's Companion to Aphrodite, Brill's Companions in Classical Studies (به انگلیسی), Leiden, The Netherlands: Brill Publishers, pp. 85–86, 96, 100, 102–103, 112, 123, 125, ISBN 978-90-474-4450-3
• Burkert, Walter (1982), Structure and History in Greek Mythology and Ritual, University of California Press, ISBN 978-0-520-04770-9
• Burkert, Walter (1985), Greek Religion, Cambridge, Massachusetts: Harvard University Press, ISBN 978-0-674-36281-9
• Caton, Gary P. (May 14, 2012), "Astrology as if the Sky Matters: Venus Retrograde", Mountainastrologer.com, retrieved 2021-08-12
• Chicago, Judy (2007), The Dinner Party: From Creation to Preservation, London, England: Merrell, ISBN 978-1-85894-370-1
• Choksi, M. (2014), "Ancient Mesopotamian Beliefs in the Afterlife", World History Encyclopedia
• Collins, Paul (1994), "The Sumerian Goddess Inanna (3400-2200 BCE)", Papers of from the Institute of Archaeology, vol. 5, UCL
• Cooley, Jeffrey L. (2008), "Inana and Šukaletuda: A Sumerian Astral Myth", KASKAL, 5: 161–172, ISSN 1971-8608
• Cyrino, Monica S. (2010), Aphrodite, Gods and Heroes of the Ancient World, New York City, New York and London, England: Routledge, ISBN 978-0-415-77523-6
• Dalley, Stephanie (1989), Myths from Mesopotamia: Creation, the Flood, Gilgamesh, and Others, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-283589-5
• Day, John (2004), "Does the Old Testament Refer to Sacred Prostitution and Did It Actual Exist in Ancient Israel?", in McCarthy, Carmel; Healey, John F. (eds.), Biblical and Near Eastern Essays: Studies in Honour of Kevin J. Cathcart, Cromwell Press, pp. 2–21, ISBN 978-0-8264-6690-7
• D'Costa, Krystal (31 March 2013), "Beyond Ishtar: The Tradition of Eggs at Easter: Don't believe every meme you encounter.", Scientific American, Nature America, Inc.
• Dobson, Marcia W. D-S. (1992). "Ritual Death, Patriarchal Violence, and Female Relationships in the Hymns to Demeter and Inanna". NWSA Journal. 4 (1): 42–58. JSTOR 4316175.
• Drewnowska-Rymarz, Olga (2008). Mesopotamian goddess Nanāja. Warszawa: Agade. ISBN 978-83-87111-41-0. OCLC 263460607.
• Enheduanna. "The Exaltation of Inanna (Inanna B): Translation". The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature. 2001.
• Fiore, Simon (1965), Voices From the Clay: The Development of Assyro-Babylonian Literature, Norman, University of Oklahoma Press
• Fontenrose, Joseph Eddy (1980) [1959], Python: A Study of Delphic Myth and Its Origins, Berkeley, California, Los Angeles, California, and London, England: The University of California Press, ISBN 978-0-520-04106-6
• Foxvog, D. (1993), "Astral Dumuzi", in Hallo, William W.; Cohen, Mark E.; Snell, Daniel C.; et al. (eds.), The Tablet and the scroll: Near Eastern studies in honor of William W. Hallo (2nd ed.), CDL Press, p. 106, ISBN 978-0-9620013-9-0
• Frantz-Szabó, Gabriella (1983), "Kulitta, Ninatta und", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-08-10
• George, Andrew, ed. (1999), The Epic of Gilgamesh: The Babylonian Epic Poem and Other Texts in Akkadian and Sumerian, Penguin, شابک ‎۰−۱۴−۰۴۴۹۱۹−۱
• George, Andrew R. (2006), "Review: The Sumerian Sacred Marriage in the Light of Comparative Evidence by Pirjo Lapinkivi", Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London, Cambridge University Press, 69 (2): 315–317, doi:10.1017/S0041977X06210140, JSTOR 20182041, S2CID 59020637
• George, Andrew R. (2015). "The Gods Išum and Ḫendursanga: Night Watchmen and Street-lighting in Babylonia". Journal of Near Eastern Studies. University of Chicago Press. 74 (1): 1–8. doi:10.1086/679387. ISSN 0022-2968. S2CID 161546618.
• Grabbe, Lester L. (1997), Can a "History of Israel" Be Written?, The Library of Hebrew Bible/Old Testament Studies, vol. 245, Sheffield, England: Sheffield Academic Press, ISBN 978-0-567-04320-7
• Graz, F. (1984), Eck, W. (ed.), "Women, War, and Warlike Divinities", Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, Bonn, Germany: Dr. Rudolf Habelt GmbH, 55 (55): 245–254, JSTOR 20184039
• Green, Alberto R. W. (2003). The Storm-God in the Ancient Near East. Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-069-9.
• Guirand, Felix (1968), "Assyro-Babylonian Mythology", New Larousse Encyclopedia of Mythology, translated by Aldington; Ames, London, England: Hamlyn, pp. 49–72
• Healey, John (2001). The religion of the Nabataeans: a conspectus. Leiden Boston: Brill. ISBN 90-04-10754-1. OCLC 43185847.
• Hallo, William W. (2010), The World's Oldest Literature: Studies in Sumerian Belles-Lettres, Leiden, The Netherlands: Brill, ISBN 978-90-04-17381-1
• Harris, Rivkah (February 1991), "Inanna-Ishtar as Paradox and a Coincidence of Opposites", History of Religions, 30 (3): 261–278, doi:10.1086/463228, JSTOR 1062957, S2CID 162322517
• Heffron, Yağmur (2016), "Inana/Ištar (goddess)", Ancient Mesopotamian Gods and Goddesses, University of Pennsylvania Museum
• Heimpel, Wolfgang (1998), "Ninsiana", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-08-10
• Henkelman, Wouter F. M. (2008). The other gods who are: studies in Elamite-Iranian acculturation based on the Persepolis fortification texts. Leiden: Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten. ISBN 978-90-6258-414-7.
• Hislop, Alexander (1903) [1853], The Two Babylons: The Papal Worship Proved to Be the Worship of Nimrod and His Wife (Third ed.), S.W. Partridge
• Hoffner, Harry (1998). Hittite myths. Atlanta, GA: Scholars Press. ISBN 978-0-7885-0488-4. OCLC 39455874.
• Jacobsen, Thorkild (1976), The Treasures of Darkness: A History of Mesopotamian Religion, Yale University Press, ISBN 978-0-300-02291-9
• Iossif, Panagiotis; Lorber, Catharine (2007), "Laodikai and the Goddess Nikephoros", L'Antiquité Classique, 76: 63–88, doi:10.3406/antiq.2007.2618, ISSN 0770-2817, JSTOR 41665635
• Karahashi, Fumi (April 2004), "Fighting the Mountain: Some Observations on the Sumerian Myths of Inanna and Ninurta", Journal of Near Eastern Studies, 63 (2): 111–8, doi:10.1086/422302, JSTOR 422302, S2CID 161211611
• Katz, Dina (1996). "How Dumuzi Became Inanna's Victim: On the Formation of "Inanna's Descent"". Acta Sumerologica. Dept. of Linguistics, University of Hiroshima. 18: 93–103.
• Katz, Dina (2015). "Myth and Ritual through Tradition and Innovation". Tradition and Innovation in the Ancient Near East. Penn State University Press. pp. 59–74. doi:10.1515/9781575063584-007. ISBN 978-1-57506-358-4.
• Kilmer, Anne Draffkorn (1971), "How Was Queen Ereshkigal Tricked? A New Interpretation of the Descent of Ishtar", Ugarit-Forschungen, 3: 299–309
• Kleiner, Fred (2005), Gardner's Art Through the Ages, Belmont, California: Thompson Learning, Inc., p. 49, ISBN 978-0-15-505090-7
• Kramer, Samuel Noah (1961), Sumerian Mythology: A Study of Spiritual and Literary Achievement in the Third Millennium B.C. : Revised Edition, Philadelphia, Pennsylvania: University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-1047-7
• Kramer, Samuel Noah (1963), The Sumerians: Their History, Culture, and Character, Chicago, Illinois: University of Chicago Press, ISBN 978-0-226-45238-8
• Kramer, Samuel Noah (October 1966), "Dumuzi's Annual Resurrection: An Important Correction to 'Inanna's Descent'", Bulletin of the American Schools of Oriental Research, 183 (183): 31, doi:10.2307/1356459, JSTOR 1356459, S2CID 163544444
• Kramer, Samuel Noah (28 April 1970), The Sacred Marriage Rite, Bloomington, Indiana: Indiana University Press, ISBN 978-0-253-35035-0
• Kramer, Samuel Noah (1988), History Begins at Sumer: Thirty-Nine Firsts in Recorded History (3rd ed.), University of Pennsylvania Press, ISBN 978-0-8122-1276-1
• Lambert, Wilfred G. (1987), "Lulal/Lātarāk", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-06
• Leick, Gwendolyn (1998) [1991], A Dictionary of Ancient Near Eastern Mythology, New York City, New York: Routledge, ISBN 978-0-415-19811-0
• Leick, Gwendolyn (2013) [1994], Sex and Eroticism in Mesopotamian Literature, New York City, New York: Routledge, ISBN 978-1-134-92074-7
• Lewis, Sian; Llewellyn-Jones, Lloyd (2018), The Culture of Animals in Antiquity: A Sourcebook with Commentaries, New York City, New York and London, England: Routledge, ISBN 978-1-315-20160-3
• Litke, Richard L. (1998). A reconstruction of the Assyro-Babylonian god lists, AN:^dA-nu-umm and AN:Anu šá Ameli (PDF). New Haven: Yale Babylonian Collection. ISBN 978-0-9667495-0-2. OCLC 470337605.
• Lung, Tang (2014), "Marriage of Inanna and Dumuzi", World History Encyclopedia
• Liungman, Carl G. (2004), Symbols: Encyclopedia of Western Signs and Ideograms, Lidingö, Sweden: HME Publishing, ISBN 978-91-972705-0-2
• Maeda, Tohru (1981). ""King of Kish" in Pre-Sarogonic Sumer". Orient. The Society for Near Eastern Studies in Japan. 17: 1–17. doi:10.5356/orient1960.17.1. ISSN 1884-1392.
• Marcovich, Miroslav (1996), "From Ishtar to Aphrodite", Journal of Aesthetic Education, 39 (2): 43–59, doi:10.2307/3333191, JSTOR 3333191
• Mcllhenny, Albert M. (2011), This Is the Sun?: Zeitgeist and Religion (Volume I: Comparative Religion), p. 60, ISBN 978-1-105-33967-7
• Meyer, Michael R. (n.d.), "Venus Morning Star - Venus Evening Star", Astro.com, retrieved 2021-08-12
• Murat, Leyla (2009). "Goddess Išhara". Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi. 45.
• Nemet-Nejat, Karen Rhea (1998), Daily Life in Ancient Mesopotamia, Daily Life, Greenwood, ISBN 978-0-313-29497-6
• Penglase, Charles (1994), Greek Myths and Mesopotamia: Parallels and Influence in the Homeric Hymns and Hesiod, New York City, New York: Routledge, ISBN 978-0-415-15706-3
• Peterson, Jeremiah (2010). "A fragmentary Erotic Sumerian Context Featuring Inana". Aula orientalis: Revista de estudios del Próximo Oriente Antiguo. 28 (2): 253–258. ISSN 0212-5730.
• Piveteau, Jean (1981) [1964], "Man Before History", in Dunan, Marcel; Bowle, John (eds.), The Larousse Encyclopedia of Ancient and Medieval History, New York City, New York: Excaliber Books, ISBN 978-0-89673-083-0
• Potts, Daniel T. (2010). "Appendix 2: Catalogue of Elamite Sources". From the foundations to the crenellations: essays on temple building in the Ancient Near East and Hebrew Bible. Münster: Ugarit-Verlag. ISBN 978-3-86835-031-9. OCLC 618338811.
• Pryke, Louise M. (2017), Ishtar, New York and London: Routledge, ISBN 978-1-138-86073-5
• Puhvel, Jaan (1987), Comparative Mythology, Baltimore, Maryland: Johns Hopkins University Press, ISBN 978-0-8018-3938-2
• Retsö, Jan (2014). The Arabs in antiquity: their history from the Assyrians to the Umayyads. London New York: Routledge Taylor & Francis Group. ISBN 978-0-415-76003-4. OCLC 960211049.
• Roscoe, Will; Murray, Stephen O. (1997), Islamic Homosexualities: Culture, History, and Literature, New York City, New York: New York University Press, ISBN 978-0-8147-7467-0
• Rountree, Kathryn (2017), Rountree, Kathryn (ed.), Cosmopolitanism, Nationalism, and Modern Paganism, Palgrave Studies in New and Alternative Spiritualities, doi:10.1057/978-1-137-56200-5, ISBN 978-1-137-57040-6
• Rubio, Gonzalo (1999), "On the Alleged "Pre-Sumerian Substratum"", Journal of Cuneiform Studies, 51: 1–16, doi:10.2307/1359726, JSTOR 1359726, S2CID 163985956
• "Inana's descent to the nether world: translation", The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature, Faculty of Oriental Studies, University of Oxford, 2001
• Schwemer, Daniel (2007). "The Storm-Gods of the Ancient Near East: Summary, Synthesis, Recent Studies Part I" (PDF). Journal of Ancient Near Eastern Religions. Brill. 7 (2): 121–168. doi:10.1163/156921207783876404. ISSN 1569-2116.
• Smith, Mark S. (2002), The Early History of God: Yahweh and the Other Deities in Ancient Israel (2nd ed.), Wm. B. Eerdmans Publishing Company, ISBN 978-0-8028-3972-5
• Smith, Mark S. (2014). "'Athtart in Late Bronze Age Syrian Texts". Transformation of a goddess: Ishtar--Astarte--Aphrodite. Fribourg Göttingen: Academic Press Vandenhoeck & Ruprecht. ISBN 978-3-7278-1748-9. OCLC 881612038.
• Stol, Martin (1998), "Nanaja", Reallexikon der Assyriologie (به آلمانی), retrieved 2021-08-01
• Streck, Michael P.; Wasserman, Nathan (2013). "More Light on Nanāya" (PDF). Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. Walter de Gruyter GmbH. 102 (2): 183–201. doi:10.1515/za-2012-0010. ISSN 1613-1150. S2CID 163386405.
• Suter, Claudia E. (2014), "Human, Divine, or Both?: The Uruk Vase and the Problem of Ambiguity in Early Mesopotamian Visual Arts", in Feldman, Marian; Brown, Brian (eds.), Approaches to Ancient Near Eastern Art, Berlin, Germany: Walter de Gruyter, pp. 545–568, ISBN 978-1-61451-035-2
• Sweet, R. (1994), "A New Look at the 'Sacred Marriage' in Ancient Mesopotamia", in Robbins, E.; Sandahl, E. (eds.), Corolla Torontonensis: Studies in Honour of Ronald Morton Smith, Toronto, pp. 85–104
• Taracha, Piotr (2009). Religions of Second Millennium Anatolia. Harrassowitz. ISBN 978-3-447-05885-8.
• Thomas, Paul (2007), "Re-Imagining Inanna: The Gendered Reappropriation of the Ancient Goddess in Modern Goddess Worship", The Pomegranate: The International Journal of Pagan Studies, 6: 53–69, doi:10.1558/pome.v6i1.53
• Thompson, Gary D. (2020). "The Development, Heyday, and Demise of Panbabylonism". Westnet. Archived from the original on 1 May 2010. Retrieved 2021-08-10.
• Tinney, Steve (April 2018), Woods, Christopher; Richardson, Seth; Osborne, James; El Shamsy, Ahmed (eds.), ""Dumuzi's Dream" Revisited", Journal of Near Eastern Studies, Chicago, Illinois: The University of Chicago Press, 77 (1): 85–89, doi:10.1086/696146, ISSN 0022-2968, S2CID 165931671
• Tuite, Kevin (20 February 2004), "The meaning of Dæl. Symbolic and spatial associations of the south Caucasian goddess of game animals.", Linguaculture: Studies in the interpenetration of language and culture. Essays to Honor Paul Friedrich (PDF), Montreal, Quebec: University of Montreal
• Van der Mierop, Marc (2007), A History of the Ancient Near East: 3,000–323 BCE, Blackwell, ISBN 978-1-4051-4911-2
• Vanstiphout, H. L. (1984), "Inanna/Ishtar as a Figure of Controversy", Struggles of Gods: Papers of the Groningen Work Group for the Study of the History of Religions, Berlin: Mouton Publishers, 31, ISBN 978-90-279-3460-4
• Vanstiphout, Herman (2003), Epics of Sumerian Kings (PDF), Atlanta, Georgia: Society of Biblical Literature, pp. 49–96, ISBN 978-1-58983-083-7
• Warner, Marina (2016) [1976], Alone of All Her Sex: The Myth and Cult of the Virgin Mary, Oxford, England: Oxford University Press, ISBN 978-0-19-963994-6
• West, M. L. (1997), The East Face of Helicon: West Asiatic Elements in Greek Poetry and Myth, Oxford, England: Clarendon Press, p. 57, ISBN 978-0-19-815221-7
• Westenholz, Joan Goodnick (1997), Legends of the Kings of Akkade: The Texts, pp. 33, 49, ISBN 978-0-931464-85-0
• Weston, Donna; Bennett, Andy (2013), Pop Pagans: Paganism and Popular Music, New York and London: Routledge, ISBN 978-1-84465-647-9
• Wiggermann, Frans A. M. (1988). "An Unrecognized Synonym of Sumerian sukkal, "Vizier"". Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie. Walter de Gruyter GmbH. 78 (2). doi:10.1515/zava.1988.78.2.225. ISSN 0084-5299. S2CID 161099846.
• Wiggermann, Frans A. M. (1997). "Transtigridian Snake Gods". In Finkel, I. L.; Geller, M. J. (eds.). Sumerian Gods and their Representations. ISBN 978-90-56-93005-9.
• Wiggermann, Frans A. M. (1998), "Nackte Göttin A. Philologisch · Naked goddess A. Philological", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-10
• Wiggermann, Frans A. M. (1999), "Nergal A. Philologisch · Nergal A. Philological", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-10
• Wiggermann, Frans A. M. (1999a), "Nin-ĝišzida", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-06
• Wiggermann, Frans A. M. (2001), "Nin-šubur", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-06
• Wiggermann, Frans A. M. (2010), "Sexualität A. In Mesopotamien · Sexuality A. In Mesopotamia", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-06
• Wiggins, Steve (2007). A reassessment of Asherah: with further considerations of the goddess. Piscataway, NJ: Gorgias Press. ISBN 978-1-59333-717-9. OCLC 171049273.
• Wilcke, Claus (1980), "Inanna/Ištar A. Mesopotamien. Philologisch · Inanna/Ištar A. Mesopotamia. Philological", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-10
• Wilhelm, Gernot (1989). The Hurrians. Warminster, England: Aris & Phillips. ISBN 978-0-85668-442-5. OCLC 21036268.
• Wilhelm, Gernot (2014), "Unterwelt, Unterweltsgottheiten C. In Anatolien", Reallexikon der Assyriologie, retrieved 2021-08-10
• Wolkstein, Diane; Kramer, Samuel Noah (1983), Inanna: Queen of Heaven and Earth: Her Stories and Hymns from Sumer, New York City, New York: Harper&Row Publishers, ISBN 978-0-06-090854-6
• Ziolkowski, Theodore (2012), Gilgamesh among Us: Modern Encounters with the Ancient Epic, Ithaca, New York and London, England: Cornell University Press, ISBN 978-0-8014-5035-8
• Zsolnay, Ilona (2009). "DO DIVINE STRUCTURES OF GENDER MIRROR MORTAL STRUCTURES OF GENDER?". In the Wake of Tikva Frymer-Kensky. Gorgias Press. doi:10.31826/9781463219185-010.
• Zsolnay, Ilona (2010). "Ištar, "Goddess of War, Pacifier of Kings": An Analysis of Ištar's Martial Role in the Maledictory Sections of the Assyrian Royal Inscriptions". City Administration in the Ancient Near East: Proceedings of the 53e Rencontre assyriologique internationale. Vol. 2. Winona Lake: Eisenbrauns. ISBN 978-1-57506-168-9. OCLC 759160119.

• بهار، مهرداد، از اسطوره تا تاریخ، تهران، ۱۳۷۶ خ.

برای مطالعه بیشتر

• Black, Jeremy (2004). The Literature of Ancient Sumer. Oxford University Press. ISBN 978-0-19-926311-0.
• "The Electronic Text Corpus of Sumerian Literature". Faculty of Oriental Studies, University of Oxford. 2003.
• Fulco, William J. (1987). "Inanna". In Eliade, Mircea (ed.). The Encyclopedia of Religion. Vol. 7. New York: Macmillan Group. pp. 145–146.
• Halloran, John A. (2009). "Sumerian Lexicon Version 3.0".
• Maier, John R. (2018). Gilgamesh and the Great Goddess of Uruk. Suny Brockport eBooks. ISBN 978-0-9976294-3-9.