Edukira joan

Judea (erromatar probintzia)

Koordenatuak: 32°30′N 34°54′E / 32.5°N 34.9°E / 32.5; 34.9
Wikipedia, Entziklopedia askea
Judea (erromatar probintzia)
 Erromatar Inperioa
Administrazioa
Izen ofizialaIudaea
Garai historikoa Erromatar Inperioa
HiriburuaZesarea Maritima
GobernuburuaCoponius (en) Itzuli
Deuseztapen data135
Geografia
Koordenatuak32°30′N 34°54′E / 32.5°N 34.9°E / 32.5; 34.9
MugakideakEgipto
Demografia
Hizkuntza ofizialalatin

Judaea (latinez: Iudaea); antzinako grezieraz: Ἰουδαία) K.o. 6 eta 132 bitarteko probintzia erromatarra izan zen, eta Judea, Samaria eta Idumea Ekialde Hurbileko Sortaldeko eskualdeak hartu zituen, Judeako Asmondarren eta Herodiar erresumetako antzinako eskualdeen gainean hedatuz. Judea izena Burdin Aroko Judeako Erreinutik eratorria izan zen.

K.a. 63. urtean Erromako Errepublikak Judea konkistatu zuenetik, honek basailu-sistema erdiautonomo bat mantendu zuen. Probintzia erromatarrean sartzea Augusto lehen enperadore erromatarrak bultzatu zuen, Herodes Arkelaoren gobernu txarraren aurkako herriaren deia jaso ondoren. Zuzeneko gobernua hasi zenean, Publio Sulpizio Kiriniok, Siria erromatarreko gobernadoreak, eratutako errolda ofizialak tentsioak eragin zituen eta Judas Galileakoa judu matxinatuak altxarazi zituen. Eskualdeko beste gertaera garrantzitsu batzuk Jesusen gurutziltzatzea (K.o. 30-33) (kristautasunaren hasiera) eta 37an Kaligula enperadoreak Jerusalemgo bigarren tenplu juduan bere buruaren estatua eraikitzea agindu zuela izan ziren.

Erromatar Gobernuaren haserrea gero eta handiagoa zen, eta, horren ondorioz, Lehen judu-erromatar gerra sortu zen 66-73 urteetan, eta, azken batean, Jerusalemgo setioa eta tenpluaren suntsiketarekin (70) Bigarren Tenpluaren aldia amaitu zen.[1] K.o. 132. urtean, Judea probintziak Galilearekin bat egin zuen Siria-Palestina izeneko probintzia zabalduan.

Aurrekariak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
Ponpeio Jerusalemgo Tenpluan, Jean Fouqueten eskutik

Erromak K.a. 63an egin zuen lehen agerraldia, Hirugarren Gerra Mitriatikoa amaitu ondoren. Ponpeiok Mitridates VI.a Pontokoa garaitu zuen, Jerusalem suntsitu eta Siria probintzia ezarri zuen. Erromatar hegemoniaren baieztapenak eta erromatarren eragin politiko eta kulturalaren areagotzeak amaiera eman zioten aldi helenistikoari Judean.

Ponpeiok Hirkano II.a asmondar printzea jarri zuen etnarka eta apaiz nagusi gisa, baina ez errege gisa. Urte batzuk geroago, Julio Zesarrek Antipater Idumeakoa izendatu zuen, Antipas izenez ere ezaguna, lehen procurator edo fiskal erromatar[2]. Antipaterren semea, Herodes, Juduen errege izendatu zuen Erromako Senatuak K.a. 40an[3], baina ez zuen kontrol militarrik izan K.a. 37 arte. Bere erregealdian Asmondar familiaren azken ordezkariak kendu ziren eta Zesarea Maritimako portu handia eraiki zen.[4]

Judea erromatar probintzia gisa

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herodes Arkelaoren matxinatzea eta kargugabetzea

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Herodes I.a Handia K.a. 4 urtean hil ondoren, Judeako Herodiar Erresuma herodiar tetrarkia bilakatu zen, Herodesen semeek eta arrebak elkarrekin batera gobernatua: Herodes Arkelao (Judea, Samaria eta Idumea gobernatu zituen), Herodes Filipo II.a (Batanea, Trakonitide eta Hauran gobernatu zituen), Herodes Antipas (Galilea eta Perea gobernatu zituen) eta Salome I.a (Jamnia edo Yavne izan zuen buru labur-labur)[5].

Matxinada bat lehertu zen Judean K.a. 4. urtean, Arkelaoen gaitasunik ezagatik; Siriako legatuak, Publio Kintilio Varok, errebolta bortizki zapaldu zuen, Jerusalem okupatu eta 2.000 errebolta judu matxinatu gurutziltzatu zituen[6][7].

Judea behar bezala gobernatzeko gai ez zenez, Augusto enperadoreak kargutik kendu zuen Arkelao K.o. 6an. Judea, Samaria eta Idumea, berriz, Erromako administrazio zuzenaren mende geratu ziren[8]. Herodes Antipas, Galileako eta Pereako agintari K.a. 4.tik, Kaligula enperadoreak kaleratu zuen K.o. 39an. Herodesen beste semeak, Herodes Filipok, aitaren erresumaren ipar-ekialdean gobernatu zuen.[9]

Prefektupean (6-41)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Judea probintzian ez ziren sartzen, hasiera batean, Galilea, Gaulanitis (gaurko Golan), Perea eta Dekapolis. Haren diru-sarrerak garrantzi txikikoak ziren erromatar altxorrarentzat, baina Egiptorako, zereal lur emankorretarako, lurreko eta kostaldeko ibilbideak kontrolatzen zituen, eta Partiar Inperioaren aurkako indargetzailea zen. Hiriburua Jerusalemetik Zesarea Maritimara eraman zuten[10].

Augustok Publio Sulpizio Kirinio izendatu zuen Siriako legatu kargurako, eta Siria eta Judeako errolda fiskala egin zuen 6an, Judas Galileakoaren matxinada eragin zuena; Kiriniok berehala zapaldu zuen matxinada[11].

Judea ez zen probintzia senatoriala[12], ez probintzia inperiala[13], baizik eta "Siriako satelitea"[14], prefektu batek gobernatzen zuen, zaldizkoen mailako zaldunak (Egipto erromatarrean bezalakoa), ez senatarien mailako kontsul edo pretor batek. Kiriniok Koponio izendatu zuen Judeako lehen prefektu[15].

Hala ere, probintzian bizi ziren juduek independentzia-moduren bat izan zuten, eta arau-hausleak beren legeen arabera epaitu ahal izan zituzten, kapital-delituak barne, gutxi gorabehera 28 urtera arte[16]. Judea, erromatar inperio goiztiarrean, bost administrazio-barrutitan banatu zuten, eta erdiguneak Jerusalem, Gadara, Amathus[17], Jeriko eta Seforisen izan zituen[18].

Pontzio Pilatos erromatar prefektuak 30–33 urteetan Jesus Nazeretekoa gurutziltzatu zuen sedizioaren akusaziopean, kristautasunaren jaiotza ekarri zuen egintza[19][20][21].

36. urtean, beste errebolta mesianiko bat lehertu zen Gerizim menditik hurbil, samariar baten zuzendaritzapean, eta berehala zapaldu zuen Pilatok; samariarrak kexu ziren Pilatok egindako basakeriagatik Erromak Sirian zuen legatuari, Luzio Vitelio Veterisi; Pilatos bere postutik kendu eta Erromara bidali zuen, eta Martzelo prefektuak ordezkatu zuen[22].

37. urtean, Kaligula enperadoreak bere buruaren estatua bat egitea agindu zuen Jerusalemgo tenplu juduan[23], monoteismo juduarekin talka egiten zuen ekimena[24]. Siriako Legatua, Publio Petronio, gerra zibilaren beldur zen agindua gauzatu bazen, eta ia urtebete atzeratu zuen haren ezarpena[25]. Herodes Agripa erregeak azkenean Kaligula konbentzitu zuen agindua alderantzikatzeko[26]. Gero, Kaligulak bigarren agindu bat eman zuen estatua Jerusalemgo Tenpluan eraiki zedin, baina estatua Jerusalemera iritsi baino lehen hil zuten, eta haren ondorengo Klaudiok agindua baliogabetu zuen[26]. "Kaligularen garaiko krisia" izan zen Erromaren eta juduen arteko lehen haustura[27].

Autonomia Herodes Agriparen pean (41-44)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

41-44 bitartean, Judeak bere autonomia nominala berreskuratu zuen, Klaudio enperadoreak Herodes Agripa Juduen errege egin zuenean , hein batean, dinastia herodiarra berrezarriz, baina ez dago zantzurik Judeak erromatar probintzia izateari utzi zionik, ez zuelako prefekturik. Klaudiok erabaki zuen, inperio osoan, fiskalak, enperadorearen agente pertsonal izan zirenak eta sarritan zerga eta finantzetako ministro probintzial gisa zerbitzatu izan zutenak, estatu-agintea zuten magistratu agintari izendatu zituen bakea mantentzeko. Baliteke Judeako fiskala gobernu inperialaren estatusera igotzea, Siriako legatu inperiala juduei ez baitzitzaien atsegin[28].

Prokuradorearen menpe (44–66)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

44. urtean, Agripa hil ondoren, probintzia Erromaren kontrol zuzenera itzuli zen, Agriparen lurralde pertsonalak ziren Galilea eta Perea gehituz, prokuradore baten menpe. Hala ere, Agriparen semea, Herodes Agripa II.a, Juduen errege izendatu zuten 48an. Herodiar dinastiako zazpigarrena eta azkena izan zen.

Gosete handi bat izan zen Jerusalemen, segur aski 44 eta 48 artean[29].

66-70 urteen artean, Lehen Judu-Erromatar gerrak jarraitzen du.

Legatu baten menpe (70–132)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

70etik 132ra, Judeako matxinadak legioak agintzeko gai zen erromatar legatu bat eskatzen zuen. Agripa II.ak Inperioarekiko leialtasunari eutsi zionez, Erresumari ere eutsi zion hil arte, 93/94 edo 100. urtean.

Judeako Judu-Erromatar gerrak bi etapa, seguruenik hiru, izan zituen:

  • 66–70: Lehen judu-erromatar gerra, Jerusalemgo setioan gertatua, Herodesen tenplua suntsitu eta Masadako setioarekin amaitu zen 73-74an (ikus Josefo). Gerra baino lehen, Judea hirugarren kategoriako probintzia erromatarra zen, hau da, zaldun-mailako prokuradore baten ardurapean eta Siriako gobernadorearen kontrol orokorraren pean. Gerraren ondoren, erromatar probintzia independente bihurtu zen, Judea izen ofizialarekin, eta pretoriar mailako gobernadore baten pean, eta, beraz, bigarren kategoriara igo zen (handik gutxira, 120 bat urtera, Judea probintzia kontsularra bihurtu zen, hau da, kontsulatu-mailako gobernadore batekin)[30].
  • 115–117: Kitosen Gerra (Bigarren judu-erromatar Gerra); Judearen rola eztabaidatzen da, batez ere juduen diasporak egin baitzuen lan, eta ez dago Judeak matxinadan parte hartzearen iturri guztiz fidagarririk, eta ez dago modu arkeologikorik ezberdintzeko 117ko suntsitze-mailak, Bar Kokhbaren matxinadatik (Hirugarren judu-erromatarren gerra) hamarkada eta erdi beranduagora arte.
  • 132: Judea probintzia Galilearekin elkartu zen Siria Palestina izeneko probintzia osatuz[31][32][33]. Bar Kokhbaren matxinadako juduen porrotaren ondorioz, Jerusalem suntsitu egin zuten. Handik urte batzuetara, beste kolonia bat sortu zen, Aelia Capitolina izenekoa. Judeari izen berria ematearen helburuaren ikuspegi akademiko bat juduen herria lurretik banantzea zen[34], baina beste azalpen batzuk ere proposatu dira[35], eta teoria alternatibo bat da berreizendatzea matxinadaren aurrekari eta lastergarri izan zela[36]. Izen berriak ez zuen eragotzi juduek euren herriari idazkietan "Yehudah" (hebraieraz: יהודה)[37][38] edo "Israelgo lurraldea " (hebraieraz: ארץ ישראל) gisa izendatzea[39].

Hiru probintziatan banatuta (135)

[aldatu | aldatu iturburu kodea]

Dioklezianoren garaian (284–305), eskualdea hiru probintziatan banatu zen[40]:

Erreferentziak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
  1. ↑ Westwood, Ursula. (2017-04-01). «A History of the Jewish War, AD 66–74» Journal of Jewish Studies 68 (1): 189–193.  doi:10.18647/3311/jjs-2017. ISSN 0022-2097..
  2. ↑ «The Family of Herod the Great - Grace Notes» www2.gracenotes.info (Noiz kontsultatua: 2023-11-02).
  3. ↑ Jewish War 1.14.4: Mark Antony "... then resolved to get him made king of the Jews ... told them that it was for their advantage in the Parthian war that Herod should be king; so they all gave their votes for it. And when the senate was separated, Antony and Caesar went out, with Herod between them; while the consul and the rest of the magistrates went before them, to offer sacrifices [to the Roman gods], and to lay the decree in the Capitol. Antony also made a feast for Herod on the first day of his reign."
  4. ↑ "Founded in the years 22–10 or 9 B.C. by Herod the Great, close to the ruins of a small Phoenician naval station named Strato's Tower (Stratonos Pyrgos, Turns Stratonis), which flourished during the 3d to 1st c. B.C. This small harbor was situated on the N part of the site. Herod dedicated the new town and its port (limen Sebastos) to Caesar Augustus. During the Early Roman period Caesarea was the seat of the Roman procurators of the province of Judea. Vespasian, proclaimed emperor at Caesarea, raised it to the rank of Colonia Prima Flavia Augusta, and later Alexander Severus raised it to the rank of Metropolis Provinciae Syriae Palestinae." A. Negev, "CAESAREA MARITIMA Palestine, Israel" in: Richard Stillwell et al. (eds.), The Princeton Encyclopedia of Classical Sites (1976).
  5. ↑ Josephus, De Bello Judaico (Wars of the Jews) 2.6.3; Antiquities 17.11.4 (17.317).
  6. ↑ Josephus, The Jewish War, Book 2, Chapter 56
  7. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews, Book 17, Chapters 271-272
  8. ↑ (Ingelesez) Malamat, Abraham. (1976). A History of the Jewish People. Harvard University Press ISBN 978-0-674-39731-6. (Noiz kontsultatua: 2023-11-14).
  9. ↑ Josephus, Antiquities 17.188–189, War 1.664.
  10. ↑ A History of the Jewish People, H. H. Ben-Sasson editor, 1976, 247 or.: "When Judea was converted into a Roman province [in 6 CE, page 246], Jerusalem ceased to be the administrative capital of the country. The Romans moved the governmental residence and military headquarters to Caesarea. The centre of government was thus removed from Jerusalem, and the administration became increasingly based on inhabitants of the Hellenistic cities (Sebaste, Caesarea and others)."
  11. ↑ «Josephus, Antiquities Book XVIII» earlyjewishwritings.com (Noiz kontsultatua: 2023-11-23).
  12. ↑ Probintzia senatoriala Printzealdiko erromatar probintzia zen, non erromatar senatuak gobernadorea izendatzeko eskubidea baitzuen (proconsul). Probintzia horiek Erromatar Inperioko kanpo-mugetatik urrun zeuden, eta ez zen oso erraza haietan matxinadak gertatzea, eta, beraz, oso legio gutxi zituzten.
  13. ↑ Probintzia inperiala erromatar probintzia da, bere gobernadorea enperadoreak bakarrik eta zuzenean izendatzen zuena. Probintzia horiek, oro har, inperioaren mugetan zeuden, garrantzi estrategiko eta militarrak zituzten segurtasunerako edo ezegonkorrak ziren sozialki (gerran edo inperioaren aurka matxinatzeko joerarekin).
  14. ↑ H. H. Ben-Sasson, A History of the Jewish Peoples, page 247–248: "Consequently, the province of Judea may be regarded as a satellite of Syria, although, in view of the measure of independence left to its governor in domestic affairs, it would be wrong to say that in the Julio-Claudian era Judea was legally part of the province of Syria."
  15. ↑ Josephus, Antiquities 17.355 & 18.1–2;
  16. ↑ Babylonian Talmud, Avodah Zarah 8b; ibid, Sanhedrin 41a; ibid, Shabbat 15a; Jerusalem Talmud, Sanhedrin 1:1 (1b)
  17. ↑ Amathonte, Amathous edo Amatha gotorlekua izan zen; Flavio Joseforen (I. mendea) arabera Jordan ibaitik haratagoko gotorlekurik garrantzitsuena.
  18. ↑ Gabba, Emilio (2008). "The social, economic and political history of Palestine 63 bce – ce 70". In William David Davies; Louis Finkelstein; William Horbury (eds.). The Cambridge History of Judaism: The early Roman period. Cambridge University Press. p. 98. ISBN 978-0-521-24377-3.
  19. ↑ Josephus, Antiquities of the Jews, Book 18, Chapter 3, Paragraph 3
  20. ↑ Tazito, Analak eta Historiak II, 15, 44
  21. ↑ Eddy, Paul Rhodes; Boyd, Gregory A. (2007). The Jesus Legend: A Case for the Historical Reliability of the Synoptic Jesus Tradition. Baker Academic. p. 172. ISBN 978-0-8010-3114-4. ...if there is any fact of Jesus' life that has been established by a broad consensus, it is the fact of Jesus' crucifixion.
  22. ↑ Flavio Josefo, Antigualtasun juduak, 18, 4, 1-2
  23. ↑ Filon Alexandriakoa, Gaioren enbaxadan, XXX, 203.
  24. ↑ Filon Alexandriakoa, Gaioren enbaxadan, XVI, 115
  25. ↑ Filon Alexandriakoa, Gaioren enbaxadan, XXXI, 213.
  26. ↑ a b Filon Alexandriakoa, Gaioren enbaxadan, XVIII, 8, 1
  27. ↑ H. H. Ben-Sasson, A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, ISBN 0-674-39731-2, The Crisis Under Gaius Caligula, 254–256: "The reign of Gaius Caligula (37–41) witnessed the first open break between the Jews and the Julio-Claudian empire. Until then – if one accepts Sejanus' heyday and the trouble caused by the census after Archelaus' banishment – there was usually an atmosphere of understanding between the Jews and the empire ... These relations deteriorated seriously during Caligula's reign, and, though after his death the peace was outwardly re-established, considerable bitterness remained on both sides. ... Caligula ordered that a golden statue of himself be set up in the Temple in Jerusalem. ... Only Caligula's death, at the hands of Roman conspirators (41), prevented the outbreak of a Jewish–Roman war that might well have spread to the entire East."
  28. ↑ Tazito, Analak eta Historiak II,12, 60
  29. ↑ «New Testament Parallels to the Works of Josephus - Page Two» www.josephus.org (Noiz kontsultatua: 2023-11-24).
  30. ↑ Schäfer, Peter (2 September 2003). The History of the Jews in the Greco-Roman World: The Jews of Palestine from Alexander the Great to the Arab Conquest. Routledge. 131 or. ISBN 1-134-40316-X. [From 74 to 123 CE] The consequences of the first great war of the Jews against Rome were extremely far-reaching and their significance for the future history of Judaism can hardly be overestimated. The immediate political consequences were drastic. As has already been mentioned, before the war Judaea was a Roman province of the third category, that is, under the administration of a procurator of equestrian rank and under the overall control of the governor of Syria. After the war it became an independent Roman province with the official name of Judaea and under the administration of a governor of praetorian rank, and was therefore moved up into the second category (it was only later, in about 120 CE, that Judaea became a consular province, that is, with a governor of consular rank). This new status of the province also implies that a standing legion, the legio X Fretensis, was stationed in Judaea. The headquarters of the 10th legion was the totally destroyed Jerusalem; the governor resided with parts of the 10th legion in Caesarea (Maritima), which Vespasian had converted into a Roman colony.
  31. ↑ (Ingelesez) Clouser, Gordon. (2011). Jesus, Joshua, Yeshua of Nazareth Revised and Expanded. iUniverse ISBN 978-1-4620-6121-1. (Noiz kontsultatua: 2023-11-25).
  32. ↑ (Ingelesez) Spolsky, Bernard. (2014-03-27). The Languages of the Jews: A Sociolinguistic History. Cambridge University Press ISBN 978-1-107-05544-5. (Noiz kontsultatua: 2023-11-25).
  33. ↑ (Ingelesez) Brand, Chad; Mitchell, Eric; Staff, Holman Reference Editorial. (2015-11). Holman Illustrated Bible Dictionary. B&H Publishing Group ISBN 978-0-8054-9935-3. (Noiz kontsultatua: 2023-11-25).
  34. ↑ H.H. Ben-Sasson, A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, ISBN 0-674-39731-2, 334 or.: "In an effort to wipe out all memory of the bond between the Jews and the land, Hadrian changed the name of the province from Iudaea to Syria-Palestina, a name that became common in non-Jewish literature."
  35. ↑ Jacobson 2001, p. 44–45:"Hadrian officially renamed Judea Syria Palaestina after his Roman armies suppressed the Bar-Kokhba Revolt (the Second Jewish Revolt) in 135 C.E.; this is commonly viewed as a move intended to sever the connection of the Jews to their historical homeland. However, that Jewish writers such as Philo, in particular, and Josephus, who flourished while Judea was still formally in existence, used the name Palestine for the Land of Israel in their Greek works, suggests that this interpretation of history is mistaken. Hadrian's choice of Syria Palaestina may be more correctly seen as a rationalization of the name of the new province, in accordance with its area being far larger than geographical Judea. Indeed, Syria Palaestina had an ancient pedigree that was intimately linked with the area of greater Israel."
  36. ↑ Ronald Syme suggested the name change preceded the revolt; he writes "Hadrian was in those parts in 129 and 130. He abolished the name of Jerusalem, refounding the place as a colony, Aelia Capitolina. That helped to provoke the rebellion. The supersession of the ethnical term by the geographical may also reflect Hadrian's decided opinions about Jews."  (90 or.)
  37. ↑ The Mishnah (ed. Herbert Danby), Oxford University Press: Oxford 1933, s.v. Tractate Shebiit 9:2; compiled by Rabbi Judah the Prince in 189 CE.
  38. ↑ Feldman, Louis H.. (1990). «Some Observations on the Name of Palestine» Hebrew Union College Annual 61: 1–23. ISSN 0360-9049. (Noiz kontsultatua: 2023-11-25).
  39. ↑ Danby, Herbert. (1933). The Mishnah. Oxford University Press (Noiz kontsultatua: 2023-11-25).
  40. ↑ H. H. Ben-Sasson, A History of the Jewish People, Harvard University Press, 1976, ISBN 0-674-39731-2, 351 or.

Kanpo estekak

[aldatu | aldatu iturburu kodea]
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Judea_(erromatar_probintzia)&oldid=9887021"(e)tik eskuratuta