Frías
Frías Burgosko (Gaztelan eta Leon, Espainia) ipar-ekialdeko udalerri bat da. Burebako eskualdean (Merindadeak) dago, eta izen bereko udalerriko hiriburu da.
| Frías | |||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Espainiako udalerria | |||||||||||
 | |||||||||||
| Administrazioa | |||||||||||
| Estatu burujabe |  Espainia | ||||||||||
| Autonomia |  Gaztela eta Leon | ||||||||||
| Probintzia |  Burgosko probintzia | ||||||||||
| Alkatea | Luis Arranz Lopez (en)  | ||||||||||
| Izen ofiziala | Frías | ||||||||||
| Posta kodea | 09211 | ||||||||||
| INEk ezarritako kodea | 09134 | ||||||||||
| Herriburua | Frías city (en) | ||||||||||
| Geografia | |||||||||||
| Koordenatuak | 42°45′41″N 3°17′39″W / 42.761388888889°N 3.2941666666667°W | ||||||||||
 | |||||||||||
 | |||||||||||
| Azalera | 29,37 km² | ||||||||||
| Altuera | 555 m | ||||||||||
| Mugakideak | Oña, Cillaperlata, Valle de Tobalina eta Partido de la Sierra en Tobalina | ||||||||||
| Demografia | |||||||||||
| Biztanleria | 267 (2023) 0 (2022) | ||||||||||
| |||||||||||
| Dentsitatea | 9 bizt/km² | ||||||||||
| Informazio gehigarria | |||||||||||
| Ordu eremua | UTC+01:00 | ||||||||||
| Matrikula | BU | ||||||||||
| ciudaddefrias.com | |||||||||||
Cerro La Muela goragune harkaiztsuan kokatu zen, Ebro ibaitik gertu. Bertan, ibaia zeharkatzeko enklabe estrategikoa eraiki zen erromatar garaian, baina batez ere Erdi Aroan. Horren bitartez kantabriar kostaldea eta meseta elkartzen ziren, Frias Hiriaren oparotasunari eta haren monumentu multzoari leku eginez.
Erdi Aroko hiri-estruktura dauka, gailurrera heltzean Velascotarren gaztelua eta San Vicenteko eliza egonik. Eraikinak bata besteari atxikirik daude, eta hori da herrian nagusitzen den eraikitze sistema. Etxe-eguterak toba izaten du, egurrezko egiturarekin batera. Frias da hiri titulua izanik biztanleria gutxien daukan Espainiako udalerria [1]
2008an 279 biztanle zituen.
Kokagunea
aldatuBurgos hiriburutik 80 kilometrora dago ipar-ekialdean, Ebro ibaiaren ertzean, 29,37 km2 -ko udal barrutia izanik.[2]
Historia
aldatuFrias Ebro ibaia zeharkatzeko kokaleku estrategikoan dago, aspalditik erabilia izan dena, gutxienez erromatarren garaitik. Lehenengo erreferentzia historikoa k.o. 867 urtekoa da, zehazki musulmanak menderatu eta gero lur hauek birpopulatzen ari zirenean. XI. mendean, Sancho García kondeak, “Foru oneko” ezizenaz ezaguna, hiria bereganatu zuen. Bera hil ondoren, Frias Iruñea-Naiara erreinuan sartu zen (Nafarroako erreinuaren aurrekoa), Antso III.a Garzeitz Nagusiaren erregealdian.
1202an, Alfontso VIII.a erregeak Logroñoko forua aitortu zion ongizate eta independentzia gehiago izan zitzan, biztanleriaren garapen ekonomikoa sustatuz. Gainera, juduen auzoa ere izan zuen. Ondoren, Gaztela pean egotera pasatu zen eta haren eragina Tobalinako Haranean barna hedatu zuen. XIV. mendean zubi gainean dorre bat eraiki zen, zubisaria eraginkorki kobratzeko asmoz.
1435ean, Joan II. erregeak hiribilduari hiri titulua eman zion, Espainiako biztanleria txikiena zeukan hiria izanik. Horren helburua zen Pedro Fernández de Velasco Haroko kondeari Peñafielen truke aldatzea. Hala ere, Friasko biztanleriak uko egin zion Haroko Kondea Jauntzat hartzeari. Gertaera horrek liskarrak sortu zituen, eta plaza luzaroan setiatu ostean, herritarrek amore eman behar izan zuten, Jaun berriaren arauak onartuz.
1492an Errege-erregina Katolikoek Friasko dukerria sortu zuten, eta Velascotarrei eman zieten.
Demografia
aldatu2010eko urtarrilaren 1ean udalerriko biztanleria 275 hiritarrena zen, 147 gizonezko eta 128 emakumezko.[3]
| 1900 | 1910 | 1920 | 1930 | 1940 | 1950 | 1960 | 1970 | 1980 | 1990 | 2000 | 2009 |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1.120 | 1.116 | 1.059 | 1.004 | 973 | 864 | 725 | 486 | 335 | 331 | 257 | 275 |
Hona hemen udalerriko herriak:
| Herria | Biztanleria (2000) | Biztanleria (2010)[4] |
|---|---|---|
| Frías (Burgos) | 234 | 218 |
| Quintanaseca | 11 | 29 |
| Tobera | 31 | 28 |
Politika
aldatuFriasen sozialismoa nagusitu da demokraziako urte gehienetan zehar. Hala ere, bertako alkatea 2007tik 2011ra, Luis Arranz popularra izan da. 2007an PP eta IU arteko hitzarmenari esker, eta 2011an gehiengo absolutua eskuratu zuelako. 2015 ostean, José Luis Gómez (sozialista) da alkatea.
2015ko hauteskundeen emaitzak
aldatuOndarea
aldatuErdi Aroko hirigunea Multzo Historiko izendatua dago eta hiri-estruktura eta eraikuntza berezitasunak gorde ditu.
Etxe esekiak
aldatu
Zurez eta tobaz egindako etxeak moldatu behar izan dira “La Muela” izeneko haitz handiak uzten dien eremu mugatura. Haitz horren gainean hiriko goiko aldea ezartzen da, halabeharrez, etxeak haitzaren ertzetan eraikiak izan dira, amildegiarekin bat eginez.
Eremu mugatuko lekua izanik, Friasko goiko partearen hirigintza eta arkitektura lur horretara egokitu behar izan dira. Horrek etxea gora zein behera eraikitzea dakar, tobazko harrian induskatuz, bi solairu baino gehiagoko etxeak eraikiz.
Eraikin hauek osatzen dituzte haitzetik gora doazen karrikak, Velascotarren gaztelura eta San Vicente elizara heldu arte. Hiribildua harresi batek inguratzen du, bere osotasunean ez bada ere. Horren baitan hiru ate zeuden, eta horietatik bi geratzen dira. Postigoko atea eta Medinakoa.
Kuartel Etxea eta Salazartarren Jauregia
aldatuGazteluko sarreran dago eta ate gainean Salazar sendiaren hamahiru izarrak dituen ezkutua dago, kanpoaldetik San Frantziskoren kordela daukala. Eta Alfontso VIII.a plazan kokatzen da. Jauregi honen baitan Frias Hiriko Turismo Bulegoa dago.
Erromatar harbidea
aldatuFríastik erromatar harbide garrantzitsua pasatzen da, Gaztelako mesetaren eta Iberiar Penintsularen arteko komunikazio bide zena. Harbideak Ebro ibaia zeharkatzen zuen, Friasko zubi erromanikoa dagoen lekutik 500 metro beherago, gero iparralderantz Puron errekako haitzartean eta Urduñako mendatean zehar jarraitzeko. Fríastik ere irteten zen Errioxaraino zihoan erromatar harbidea. Honako ibilbidea du: calle La Canaleja, calle de Rueda, calle de Ronda, calle Rincón de Soto eta calle Calzada.
Erdi Aroko Zubia
aldatuZubia jatorri erromanikokoa izanik —erromatar jatorrikoa izatea ere ezin da baztertu—, 143 metroko luzera eta 9 arku ditu. Beranduago, XIV. mendean defentsarako dorre bereizgarria eraiki zitzaion erdialdean, saietera eta almenekin. Bertatik igarotzeko zubisaria ordaindu behar zen. Horrez gain, Salero Etorbidea eta Zubiko Andra Mari Etorbidea elkartzen ditu.
Friasko Dukeen Gaztelua edo Velascotarrena
aldatu
Fríasko gaztelua, ofizialki Fríasko dukeen gaztelua (gaztelania: Castillo de los Duques de Frías) edo Velascotarren gaztelua Burgosko probintziako Frías herrian kokaturiko gaztelua da. Gaztelua La Muela muinoaren tontorrean eraikia dago eta haren inguruan herrixka garatu zen. Bertatik Tobalina harana eta Ebroko pasabidea kontrolatzen zituzten, Iberiar goi-lautada eta Bizkaiko Golkoaren erlaitza lotzen dituen bide nagusia bertatik pasa delako.
Lanak XII. mendean hasi arren, XIII., XV. eta XVI. mendeetan zaharberritu zuten. Harri-hormak oso sendoak dira eta ondo mantenduta daude, inguruan San Vicente eliza izanik.
1949ko apirilaren 22ko dekretu batek eraikina babestu zuen.
San Vicente Martii eta San Sebastian parrokia-eliza
aldatuDauden eta egon ziren hiriko eliza guztien artean deigarriena da. Haitzeko ertz batean dago. Izatez eraikuntza erromanikoa bazuen ere, egun aztarna batzuk baino ez dira geratzen 1904an dorrea erori ostean berria eraiki baitzen. Bertako atelada nagusia egun New York hiriko Kalostren Museoan dago ikusgai.
XIV eta XVI mendeetan zehar bi kapera atxiki zitzaizkion habe nagusiari, Tentazioen Kristo Santuarena eta Ikustaldiarena. Barnealdean erretaulak, aldareak, hilobiak eta, margolanak ikus daitezke, baita erlijiozko irudigintzaren bilduma handia ere. Benlloch Kardinalaren plazan dago.
Juduen auzoa
aldatuJuduen auzoa ia ezezaguna izan zen joan den mendeko azken hamarkadetara arte, baina garrantzia izan omen zuen. Santa María de Vadillo komentuko kartularioan aipatzen da 1336an eta mende amaierara arte juduak egon zirela, nahiz eta lehenago ere euren aipamenik agertu den XIII mendearen amaieran. 1387an Nahamías izeneko auzokide baten aipamena dago. Oraindik ere 1574an “Friasko diru-biltzailea”-ren inguruko testigantza zegoen, judu ohia zena, Juan Sanz de la Ussa izenekoa. Baina ez dago oso argi ia gizon hori errea izan zen, edo barkamena eman zitzaion eta bere ondasunak saldu zituzten. Bera izan zen Velascotarren diru-biltzailea eta Ikustaldiaren sortzailea ere bai.
Convenio kalean eta Virgen de la Candonga kalean aurkitzen da.
Beste monumentu batzuk
aldatu- San Frantziskoren Komentua. XIV. mendeko eraikina da eta mendeetan zehar beste hainbat eginkizunetarako ere erabilia izan da, besteak beste etxebizitza izanik.
- Santa María de Vadillo Komentua. 1219an sortu zuen Diego Farok. San Agustin-en erregelapeko kalonjeen komunitate batek okupatu zuen. Ospitale gisa erabilia izan zen. Bestalde, eraikuntzako hiru atal ditu estilo gotiko eta errenazimentukoak, ondo kontserbaturiko elizak bezala. Hala ere, Mendizabalen Desamortizazioaren ostean abandonaturik geratu zen XIX. mendean.
- San Vitores eliza. Estilo gotikokoa da, XIII eta XIV. mendeen artean eraikia.
Sariak
aldatuPrimer Premio Provincial de Embellecimiento (1976).
Primer Premio Nacional de Embellecimiento (1980).
Premio "C" de Turismo de Castilla y León (1994).
Primer Premio de Embellecimiento de la Excma. Diputación (2008).
Ekonomia
aldatuUdalerriko ekonomia nekazaritzan (barazkiak eta lekaleak), eta turismoan oinarritzen da. Ebro ibaiaren inguruko lurretan hainbat ortu dago, eta batez ere letxugak, patatak, tomateak eta piperrak ekoizten dira. Gainera, udan hiriak biztanleria bikoizten du bertan uda igarotzen dutenen eta turisten eraginez.
Jai tradizionalak
aldatuHerriko jairik garrantzitsuena Kapitainaren Jaia da. Ekainaren 24an ospatzen da eta Friasko herritarrek botere feudalaren aurka egindako iraultza ospatzen da, eta baita Independentziaren Gerran egindako Napoleonen tropen askapena. Jai honetan herriak urtero kapitain bat hautatzen du, honek herria dantzari batzuekin batera zeharka dezan, bandera batekin dantzatzen duen bitartean.
Maiatzean Maiatzeko Gurutzea ospatzen dute, eta irailean Kristo Santuaren jaia. Bestalde, abuztuaren amaieran nekazal eta artisau azoka egiten dute.
Erreferentziak
aldatu- ↑ «Información general» Fríasko Udalaren webgunea. http://www.ciudaddefrias.es/municipio.
- ↑ «Frias» Google maps. .
- ↑ Espainiako Estatistika Institutua. «Udal erroldako biztanleria kopuruak (2010-01-01)».
- ↑ INE
Ikus, gainera
aldatu
