Etnobotanika

Etnobotanika gizakia eta landareen arteko erlazioa eta landareen erabilerak ikasten eta aztertzen dituen zientzia da. Etnobotanikak Historian zehar gizarte desberdinen garapenean garrantzi handia izan du. Landareek izan ditzaketen erabilerak desberdinak dira, esate baterako, medikamentuak ekoizteko, elikagai gisa, lehengai iturria, etab.

Etnobotanikak zonalde heze eta tropikaletan garrantzi handia izan du, bertan munduko landareen dibertsitate handiena aurkitzen baita. Izan ere, Historian zehar, badira populazio eta kultura asko landareei esker biziraun eta haietaz baliatu direnak. Hori dela eta, landareek izan dezaketen garrantzia nabarmentzekoa izaten da.

Etnobotanikaren barnean adar desberdinak daude, landare motaren arabera, hala nola, etnomikologia, onddoen erabilerak aztertzen dituena. Beste adar bat etnofarmakologia izan daiteke, landareen ezaugarriak aztertzen dituen zientzia medikamentuak eta sendagaiak ekoizteko.

Historia

Richard Evan Schultes Amazoniako tribuetan

John William Harshberger, XX. mendeko botanikoa, etnobotanika terminoa erabili zuen lehenengo zientzialaria izan zen. Harshberger-ek oso garatuta ez zeuden herrietan edo teknologia eza zuten herrietan landareei ematen zitzaien erabilera bezala definitu zuen etnobotanika.

Denbora pasa ahala, zientzialari gehiago etnobotanika ikertzera gehitu ziren eta etnobotanika ez zela soilik landareen erabilera ezarri zuten, landareen esanahi sinboliko edo kulturalen ikerketa baita ere zela. Beraz, etnobotanikak landareen erabilera, hauen esanahi sinboliko eta kultura desberdinetan duten garrantzia aztertzen ditu.

Etnobotanika ikertzen aritu zen beste zientzialari esanguratsu bat Richard Evan Schultes izan zen,  1940. urtean, balore ekonomiko handia zuten landareak aurkitzeko asmoz Hego Amerikara joan zena. Izan ere, etnobotanika modernoaren aita kontsideratzen zaio. Schultes 14 urte egon zen Hego Amerikan bertako landareak ikertzen eta, urte horietan zehar, Schultes-ek Amazoniako tribuak bisitatu zituen bertako jendeak nola erabiltzen zituzten landareak ikertzeko. Hori dela eta, ehunka sendabelar eta landare haluzinogeno aurkitu zituen. Bere bidaian zehar egindako aurkikuntza guztiak The Healing Forest izeneko liburuan azaldu zituen, 1990. urtean argitaratuta.

Landareen erabilerak

Landareek erabilera desberdinak izan ditzakete. Izan ere, betidanik erabili izan dira, aurretik esan den bezala, teknologia maila ez zegoenean hain aurreratua. Hiru arlo nagusi bereizten dira landareen erabileretan:

Jengibrea

Erregaliza

Medikuntzan

Historian zehar, gizakiak landareak medikamentu gisa erabili ditu hainbat gaixotasun sendatzeko. Izan ere, gaur egun, gizartearen %60ak gaixotasunei edo gaitzei aurre egiteko sendabelarrak erabiltzen dituela estimatzen da.

Normalean, sendabelarrak elikaduraren bidez hartzen dira eta, hori dela eta, landareen erabilera elikaduran eta medikuntzan oso antzekoa izan daiteke, hau da, elikaduran eta medikuntzan parte hartzen dute. Bestetik, landareek gaixotasun batzuk sendatzeko gaitasuna duten arren, dosi egokietan hartu behar dira. Dosi handiagoetan hartzen baldin badira, efektu toxikoak ager daitezke.

Landareek eta fruituek substantzia kimiko batzuk dituzte gaixotasun eta gaitzei aurre egiteko efektu sinergikoak dutenak, hau da, osagai horiek eraginkorragoak dira guztiak batera egoten badira bakarrik egongo balira baino. Substantzia horiek hurrengo hauek izan daitezke: flabonoideak, esentzia-olioak, antioxidatzaileak, etab.

Landareen artean, hurrengoak nabarmentzen dira medikuntzan duten erabilerarengatik: curry espezieak ezaugarri antiinflamatorioak, antioxidatzaileak edo antimikrobianoak ditu; jengibreak digestio aparatuko gaixotasunean (beherakoa, tripako mina) eta arnas aparatuan (asma, faringitisa, pneumonia) eragina du; erregaliza artritisa, antsietatea, asma edo gastritisa sendatzeko erabil daiteke.

Industrian

Esentzia-olioa

Industria mailan, landareak oso erabiliak dira haietatik lortzen diren produktuengatik. Landareetatik atera daitezken baliabideak hurrengoak izan daitezke: altzariak egiteko zura, papera, pigmentuak eta margoak ekoizteko, etab.

Kosmetikan ere oso erabiliak izaten dira. Landareetatik lortzen diren esentzia-olioak xaboiak, xanpuak, perfumeak edo makillaje ekoizteko erabiltzen ohi dira. Esentzia-olioek funtzio desberdinak dituzte, hala nola, bakterizida (bakterioak hil), fungizidak (onddoak hil), elikagaiak kontserbatzeko (haragia edo arrainak), etab. Landare ugarik esentzia-olioak ekoizten dituzte, adibidez, erromeroa, menda, kanela edo albaka.

Bestetik, landareetatik lehengaiak ere lortzen dira, garrantzitsuena zura izanda. Lortutako materialak, erretxina, berniz, kotoia edo ikatza ekoizteko erabiltzen dira normalean.

Sare trofikoa

Landare eta fruituak

Elikaduran

Landareak kate trofikoaren oinarrian daude, hau da, izaki guztiak landareen menpe daude, baita gizakia ere. Modu zuzen edo ez-zuzen batean, landareek gizakion elikaduran eragina dute. Nahiz eta haragiz elikatu, haragi hori ekoizteko erabiltzen diren animaliak landarez elikatzen dira. Hori dela eta, landareei ekoizle primarioak deritze. Bestetik, landareek materia organikoa sortzen dute, karbohidratoak edo gantz azidoak, esate baterako, baita ere gizakion elikaduran egoten direnak normalean. Gainera, aurretik esan den bezala, landare askok ezaugarri medizinalak dituzte. Beste alde batetik, gaur egun, badaude landarez bakarrik elikatzen diren pertsonak, begetarianoak (haragia jaten ez dutenak) eta beganoak (animalietatik datorren produktuak). Landare desberdinak erabiltzen dira elikagai gisa, hala nola, zerealak (arroz, artoa, garia, kinoa…), tuberkuluak (patata, azenarioa, jengibrea, erremolatxa), fruituak (sagarra, kiwi, ahuakate, anana…) edo barazkiak (letxuga, tipula, piperra, tomatea…).

Landareen esanahi sinbolikoak eta kulturalak

Horoskopoa

Landare batzuek horoskopoarekin erlazioa dute. Garai bakoitzean landare eta lore desberdinak ager daitezke.

Aritoaga

Martxoak 20 - apirilak 19.

Bioletak soroetan jaiotzen diren lehen loreak dira. Lore more (Lili-ubel) mistiko eta erroma kirurgiko horren agerpena garizumarekin bat etorri ohi da. Kolore hori gure aldareetan inprimatzen zen pasio-igandearen ondorengo egunetan.

"Cornus sanguinea", amildegietan eta hegal ilunetan hazten den zuhaixka. Euskaraz Judas-egur du izena, zuraindurra, zimaldorra eta berzurda ere bai. Hitz hauek guztiak ideia beraren ingurukoak dira: Jesusen zartadari erreferentzia egiten dioten esanahiekin.

Aleluiaren lorea: Bada izen hori duen landare bat, hain zuzen ere, Pazkoz loratzen delako. “Oxalis sp. da. ", gure baserritarrek ezagutzen dutena, ereindakoen belar txarra delako. Txomin bederra esaten diote, edo Barrabas-bedar eta Matxin-bedar.

Zezenaga

Apirilak 20 - maiatzak 20.

Apirilaren 16an, Santa Engrazia egunarekin nolabaiteko sustraitze baten oroitzapena, non Garazi guren deitu izan zaion, Gipuzkoan, adibidez, Santa Engrazia egunean, ereiteko arto-aleak bedeinkatzeko ohitura baitzegoen. Ondoren, San Jorge (apirilak 23) eta San Markos (apirilak 25) egunak datoz, eta egun horiek funtsezkoak dira ereite horretarako. Horren erakusgarri da "San Yurki artoak ereiteko goizegi; San Markos, artoak ereinda balegoz" bizkaierazko esaera zaharra.

Txiribita, maiatzeko lorea. Izen arruntena ostaiska da. Zientziari dagokionez, Bellis perennis du izena, araztailetzat hartu izan da; antzina, sendabide kuaresgaitzak edo maiatzeko sendaketak deiturikoetan, infusioan edo entsalada moduan hartzen zen, odola garbitzeko.

Suge belarra (Arum italicum Miller), espazio ilun eta freskoetan, sastraketan eta baso hostotsuetan hazten den landarea. Tente dagoen zurtoina tuberkulu batetik sortzen da, eta 25 eta 50 cm arteko altuera du. Loreak, infloreszentzia espadize hori indartsu batean amaitzen da, kolore horixka berdexkako espata handi batez inguratua, kupula formako zati basalarekin. Hostoak, distiratsuak, handiak, triangeluarrak eta sagitatuak, udazkenean agertzen direnak. Fruitua, heltzen direnean gorri bihurtzen diren baia berdeak. Oso landare pozoitsua da eta, beraz, medizinala izan arren, kontrol mediko zorrotzaren pean baino ez da erabili behar. Euskarazko sinonimoak: Erre-bedarra, erre-belarra, suge-artaburua, ilar-ondokoa.

Bikiaga

Maiatzak 21 - ekainak 20.

Ardimihia (Valerianella locusta (L.) Laterrade locusta subsp.). Zurtoin tente eta glabrodun landareak, hosto-erroseta basalarekin, 30 cm-ko altuera du. Baratzeetan, bide ertzetan eta sastraketan dago. Lore ñimiñoak eta urdinak. Kaliza oso txikia da. Brakteak espatulatuak dira. Adar dikotomikoa duten hostoak. Hosto basalak entsaladetan eta zopetan erabil daitezke. Euskarazko sinonimoak: Soldadu-belarra.

Karramarroaga

Ekainak 21 - uztailak 22

Sanjoanetako landareak. Ostazuri elorri-zuri "Crataegus monogyna" da. Hurrupak belar mota ezberdinak zituen sorta bat zen. "Hypericum perforatum L.", bere orriek puntu distiratsu asko dituzte. Euskaraz, milazilo, edo espai-bedar ere esaten zaio, zauriak edo ultzerak orbaintzeko erabiltzen baitzen. "Artemisa vulgaris L.", euskaraz artamixa edo aria, erle belra, belar-min azken hau, xake-mota bat izanik, aperitibo gisa erabiltzen zelako.

Leioaga

Uztailak 23 - abuztuak 22.

Marrubia (Fragaria vesca L. subsp. vesca). Ertz eguzkitsuetan, basoetako soilguneetan eta bide-ertzetan hazten da. Tente dauden zurtoinek hiru eta hamar lore artean izaten dituzte, eta 5 eta 20 cm arteko altuera izaten dute. Bost petalo zuriko loreak, estamine horizko sorta batekin. Pedunkuluak luzeak dira. Hosto basalak, luze eta trifoliatuekin, berde urdinxkak. Fruituek mineralak eta C bitamina dituzte, eta propietate antigotosoak eman zaizkie. Euskarazko sinonimoak: Gorri, mallabia, mariguri, arrabatze.

Neskaga

Abuztuak 23 - irailak 22.

Ostargi-belarra (Iris pseudacorus L.). Landare hau ibaiertzetan, baso zingiratsuetan eta ubideetan aurki daiteke. Errizoma sendoa eta adarkatua du. Zurtoinak, 40 eta 120 cm arteko altuera izan dezake. Loreak, zurtoinaren gainean binaka edo hirunaka jarrita daude. Kanpoko hiru petalo dituzte, barrukoak altxatuta daude. Ez dute usainik botatzen. Hostoak ezpata formakoak dira, berde kolorekoak. Nerbio zentral-ondo markatuak, eta hostoak neguan desagertzen dira. Bere errizomek tindu beltza ematen dute. Euskarazko sinonimoak: Lirio arrunta.

Aztaga

Irailak 23 - urriak 22.

Zaingorria (Geranium robertianum L. subsp. robertianum). Zurtoin tenteko landarea, adarkatua, oro har kolore gorrixka oso pobrea duena. Baso, arroka eta hormen mugetan eta soilguneetan hazten da. 10 cm-tik 50 cm-ra bitartekoa. Loreak bikoteka jarrita daude, arrosa koloreko pedunkulu luzeen gainean. Korola bost petalok osatzen dute. Espezie honen polena laranja kolorekoa da, G. purpureum ez bezala hori kolorekoa dena. Hostoak hiru eta bost foliolo artean daude, eta horiek ere elkarren segidan banatzen dira. San Robertoren belarra igurtziz gero, usain oliotsu oso desatsegina ateratzen da. Euskarazko sinonimoak: Mando-perrexila, zangogorria.

Lugartzaga

Urriak 23 - azaroak 21.

Kamamila-arrunta (Chamomilla recutita (L.) Rauschert). Zurtoin glabroak, tenteak eta adarkatuak dituen landarea, 10 eta 50 cm artekoak. Habitat erruderaletan, zereal-zelaietan eta bide-ertzetan dago. Loreak buru bakartietan jarrita, pedunkulu luzeen gainean. Hori urre kolorekoa. Lore-kapituluek lipula zuriak dituzte. Hosto txandakatuak, pinnatuak, bi edo hiru aldiz zatituak. Fruitua akenioa. Aspaldiko infusioetan aplikatzen da, hanturaren aurkako erremedio gisa. Lasaigarri orokor gisa eta hilekoaren nahasmenduak arintzeko erabil daiteke.

Geziaga

Azaroak 22 – abenduak 21.

Artzain-zakua (Capsella rubella Reuter). Urteko edo bi urteko hondakin, bide-ertz eta bidezidorretan nahiz parke, lorategi eta soroetan hazten da. Zurtoin tenteak ditu. 20 eta 40 cm arteko altuera izan ohi du. Loreak, txikiak eta apur bat arrosak eta pedunkulatuak, lau petalo obal dituzte. Multzokatu egiten dira luku ez oso trinkoak eta terminalak osatzeko. Hostoek oinarrizko erroseta bat osatzen dute, eta peziolodunak, lobulatuak edo horzdunak eta pinnatuak dira. Zurtoin-hostoak txandakakoak dira. Haziak ziapearenak bezala erabiltzen ziren, eta antzina oso ondo erretzen zuen olioa lortzen zen. Leku batzuetan, errosetaren hosto samurrak entsaladetan jaten dira. Fruitu triangeluar eta zanpatuek artzainen zurruna gogorarazten dute. Euskarazko sinonimoak: Pastor-sakua, txorrontela.

Akerraga

Abenduak 22 - urtarrilak 20.

Gorostia. Gure latitudeetako espezierik ohikoena Ilex aquifolium da. Euskaraz gorostiya izena du. Gorostia pagadiekin lotuta dago, eta, horregatik, landarea desagertu egiten da. Gorostiak daude oraindik (300 urte artekoak) Bizkaiko mendi askotan, bereziki Urkiolan eta Gorbeiako mendigunean. Mendi horretan ugariagoa da Araban, lehorragoa delako, Bizkaiko isurialdean baino. Otxandion, zehazki, Gorostarte izeneko mendi bat dago, eta haren izenak gorostiak daudela gogorarazten du, gaur egun ia desagertuta daudenak. Bere zuraren gogortasunagatik eta nolabaiteko malgutasunagatik, makilak egiteko oso erabilia izan zen. Karrantza Haranean, "berezo" deitzen zaio.

Ugeta

Urtarrilak 21 – otsailak 18.

Baratxuri gorria (Allium roseum L.). Erraboil batetik hazten da, usain gogorra sortzen du. Tentea da eta 60 cm-ko garaierara iristen da. Loreak lanbela estuetan, zurtoin luze, tente eta berde argien gainean. Bi hosto basal baino ez ditu, distiratsuak eta oso estuak. Batzuetan ertz latzak izaten dituzte, eta 35 cm-ko luzera ere har dezakete. Landare hau tipula, baratxuri eta porru motakoa da.

Arraiñeta

Otsailak 19 – martxoak 19.

San Joseren makila. Euskal terminologia botanikoan bada San Joseren lili izena duen landare bat: azucena (Lilium candidum L.). Azucena horrek, euskaraz ere, honako deitura zehatz hauek ditu: “zitori” eta “yondone”. Metro bat arteko zurtoinak ditu, lore batzuekin (3tik 10era). Lore horiek sorta terminal bat osatzen dute eta zuritasun orbangabea dute. Horregatik, euskaraz, "lili-zuri" ere esan diote. Gure ingurune naturalean bada azucena basatia (Lilium martagon L.), biolazeorako joera duen lorezain arrosa izateagatik euskaraz “zitori-gorri” deitzen zaiona.

Kanpo estekak

• Datuak: Q841408
• Multimedia: Ethnobotany / Q841408