Wikipedia

Erriberri

Nafarroa Garaiko udalerria

Erriberri[4][a] Euskal Herriko udalerri bat da, Nafarroa Garaia lurraldean kokatuta. Izen berezko merindadean eta Erdialdea eskualdean dago, Iruñea hiriburutik 43,5 kilometrora. Altuera 326 eta 459 metro artekoa da, eta 83,20 km²-ko azalera hartzen du. 2023 urtean 4019 biztanle zituen.

Erriberri
 Nafarroa Garaia, Euskal Herria
Karlos III.a enparantza, Errege Jauregirekin
Erriberri bandera
Bandera

Erriberri armarria
Armarria

Map
Kokapena
Herrialdea Euskal Herria
Lurraldea Nafarroa Garaia
Merindadea Erriberri
EskualdeaErdialdea
Administrazioa
Estatua Espainia
Erkidegoa Nafarroa
BarrutiaTafalla
Izen ofiziala Olite / Erriberri
Alkatea
(2019-2023)		Maite Garbaio Valencia
(Erriberri Elkartu)
Posta kodea31390
INE kodea31191
Herritarraerriberritar
Geografia
Koordenatuak42°26′45″N 1°40′47″W / 42.44574826°N 1.67961131°W / 42.44574826; -1.67961131
Azalera83,2 km²
Garaiera326-459 metro
Distantzia43,5 km (Iruñetik)
Demografia
Biztanleria4.019 (2023:  39)
alt_left 1.945 (%48,4)(2019) (%49,8) 2.001 alt_right
Dentsitatea0,48 bizt/km²
Zahartzea[1]% 31,76
Ugalkortasuna[1]‰ 38,11
Ekonomia
Jarduera[1]% 76,86 (2011)
Desberdintasuna[1]% 8,3 (2011)
Langabezia[1]% 11,96 (2013)
Euskara
Eremuaeremu mistoa
Euskaldunak[2][3]% 6,10 (2018: %3,48)
Datu gehigarriak
SorreraI. mendean edo 621. urtean
Webguneawww.olite.es

Erriberri gehienbat bere jauregia izateagatik da ezaguna, Nafarroako errege-erreginen ohiko bizilekua, Iruñeko errege-jauregiarekin batera. Erdi Aroko hiribildu hau Nafarroako lekurik turistikoenetako bat da, Alde Zaharreko ertaroar karriken bilbadura oso egoera onean mantentzen baitu, elizekin eta beste eraikin nabarmenekin. Erdialdea (eskualdea)n kokatua, Tafallarekin lehiatu zen goizetik eskualdeko hiriburutza lortzeko, eta gainditu ere egin zuen. Izan ere, Erdi Aroan, Erriberri Nafarroako Erresumako "bigarren hiriburua" izan zen, erakunde garrantzitsu batzuk bilduz, nahiz eta Nafarroako Erresumaren konkistaren ondoren garrantzia galtzen joan, Tafallaren alde. Gaur egun hiri txikia da, eta bere ekonomia turismoan eta ardoan oinarritzen da. Erriberri Nafarroako Gorteetan jarlekudun hiria izan zen.

Erriberriko merindadeko hiriburua da. Bertako biztanleak erriberritarrak dira.

Izena

aldatu

Erriberri toponimoa beste hizkuntza batzuetan ere ezagutzen da, hala nola:

Gainera, toponimoa hainbat modutan agertu da historian zehar:[5]

  • Holeti (1102)
  • Erriuerria (1119)
  • Holit (1147)
  • Olith (1171)
  • Olit (1196)
  • Olete (1234)
  • Oliti (1267)
  • Olit (1350)
  • Ollit (1366)
  • Erriuerri (1558)
  • Arriberri (1571)
  • Olite (1587)
  • Olite (1614)
  • Erriberri (1628)
  • Olite (1802)
  • Erriberri (1911)
  • Olite (1961)
  • Erriberri (1966)
  • Erriberri (1991)

Etimologia

aldatu

Erriberri izenak "lur berria" edo "herri berria" esan nahi du, eta bere jatorria Errekonkista garaian izan behar zuen, urte askoan iraun baitzuen hemen domeinu kristau eta musulmanen arteko muga. XVI. mendeko Esteban Garibai historialariaren testu honetan honela aipatzen da: "Erriberri hiribildu hau, Kantauriar hizkuntzan, baskoi hauek hitz egiten zuten herri bera zena, gaur egun ere Erriberri da, lur berria esan nahi duena, beraiek eraikia zen bezala, nahiz eta beste batzuek, izena ustelduz, Arriberri esaten dioten, harri berria esan nahi duena".

Interesgarria da Julio Caro Barojaren interpretazioa, Erriberritik saltus eta ager vasconum eremuen arteko muga igaroko zela uste baitzuen. Barojaren ustez, ildo hori ezartzeko arrazoia da Nafarroako merindadearen buruak, hau da, Erriberriko merindaderik modernoenak, izen oso esanguratsua duela euskaraz, hainbat historialarik jasoa, baina ez guztiz ongi interpretatua. Gauza jakina da "berri" kontzeptuak duen balioa, Errekonkistan "zahar" kontzeptuaren aldean: oso termino handietan Gaztelan, termino txikiagoetan Katalunian. Hemengo berria askoz ere murritzagoa da.

Bere aldetik, Olite izena, erromantze jatorrikoa da. Egia esan, ez dakigu zer esan nahi duen, baina badira jatorriari buruzko espekulazio batzuk, izena eta Olivo (olibondo) lotzen dituztenak. Ideia hori oso antzinatik zabaldu da, eta horren erakusgarri da zuhaitz hori herriko armarrian egotea. Beste teoria bat ere badago, izena Ologitum izenetik datorrena, bastioia edo defentsa esan nahi duena, nahiz eta, itxura guztien arabera, antzinako dokumentazioan anekdota edo lapsus gisa bakarrik agertzen den.

Latinetik gaztelaniara zuzenean eboluzionatu izan balu, izena Olito izango zen seguruenik, nahiz eta nafar-aragoieraren azken bokal propioa galtzeak Olit emango zuen emaitza gisa, eta, ondoren, bokal paragogikoa gehituko zitzaion, egungo izena emaitza gisa emanez, Murchante edo Cascante bezalako beste izen batzuetan gertatu den bezala.

XX. mendearen hasieran, Nafarroako Foru Aldundiak herrien izenak zeramikaz seinaleztatu zituen haien sarreran, tradizioz aitortua zuten herrien gaztelerazko eta euskarazko izenak erabiliz. Horrela, herria Erriberri bezala seinaleztatuta geratu zen. Erriberri izenaren aitorpenaren beste adibide bat izen hori daramaten hiriko entitateak dira, adibidez, futbol taldea, 1928tik gaur egun arte Erri-Berri deitzen dena.[6]

Ezaugarriak

aldatu

Armarria

aldatu

Erriberriko armarriak honako blasoi hau du:[7]

« Hondo zuri batez eta aurrean olibondo berde erauzia batez osatuta dago, alboetan bere kolorezko bi almenadun gazteluekin. Koroa bat du gainean eta urrezko kate batzuk dituen lasto gorri batez inguratuta dago. »


Bandera

aldatu

Erriberriko banderak Erriberriko armarri dauka hondo zuri baten gainean.

Geografia

aldatu

Erriberri Tafallaldean dago, Nafarroako Erriberako eremu lauaren hasieran, Uxueko mendilerroaren mendebaldean. Zidakos ibaiak atzeratzen du.

Mugakideak

aldatu

Ingurune naturala eta kokapena

aldatu

Erriberrik oro har erliebea aski laua du, tarteka muino leunak dituela. Zidakos ibaia udalerritik igarotzen da, Murelu Konde udalerrira ailegatu aurretik.

Klima eta landaredia

aldatu

Nafarroa Garaiko erdialde-hegoaldean dagoenez, klima mediterraneoaren eta Ebroko ibarrekoaren tarteko klima du Erriberrik. Urteko prezipitazioak batez beste 500-600 mm artekoak dira, eta urteroko egun euritsuak 70–80 izaten dira; beraz, eguneko 5,4 mm euri izaten da. Euria urte osoan zehar egiten du, nahiz eta udaberria beste urtaroak baino euritsuagoa den. Batez besteko tenperatura aski epela da, 13-14 °C bitartekoa, eta mendialdeko edo Erriberako tenperaturek baino gorabehera gutxiago izaten ditu urtean zehar.

Jatorrizko landareditik, artadi bakan batzuek baino ez diraute gaur egun.

Estazio meteorologikoa

aldatu

Erriberrin dagoen, itsasoaren mailatik 389 metrora, Nafarroako Gobernuak 1931n jarritako estazio meteorologikoa dago.[8]


      Datu klimatikoak (Erriberri, 1981-2020)      
 Hila   Urt   Ots   Mar   Api   Mai   Eka   Uzt   Abu   Ira   Urr   Aza   Abe   Urtekoa 
Erregistraturiko tenperatura maximoa (°C) 19.2 22.5 27.0 29.5 35.0 39.0 40.0 39.5 37.5 29.5 25.0 19.5 40.0
Batez besteko tenperatura maximoa (°C) 9.2 11.3 14.9 16.9 21.4 26.1 29.1 28.8 24.9 19.2 13.1 9.7 18.7
Batez besteko tenperatura (ºC) 5.5 6.8 9.9 11.8 15.9 20.1 22.6 22.5 19.2 14.5 9.2 6.1 13.7
Batez besteko tenperatura minimoa (°C) 1.7 2.4 4.8 6.7 10.3 14.0 16.2 16.2 13.5 9.7 5.4 2.4 8.6
Erregistraturiko tenperatura minimoa (°C) -9.0 -8.0 -7.0 -1.5 0.9 3.0 8.5 5.5 4.0 -1.0 -7.5 -10.0 -10.0
Batez besteko prezipitazioa (mm) 29.8 27.4 34.3 58.0 46.5 39.7 21.0 25.1 38.8 52.7 51.1 37.9 462.3
Prezipitazio maximoa 24 ordutan (mm) 44.3 25.5 40.6 61.5 37.3 49.5 55.4 48.0 66.0 50.0 52.3 34.8 66.0
Prezipitazio egunak (≥ 1 mm) 9.7 8.9 8.3 10.2 9.8 6.5 4.9 4.5 6.7 9.8 10.1 9.9 99.1
Elur egunak (≥ 1 mm) 1.4 1.3 0.8 0.3 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.0 0.1 0.8 4.6
Iturria: Nafarroako klimatologia zerbitzua[9]
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Aukeratu beheko zatian urte-tarte bat, urte horiek goian xehetasun handiagoz ikusteko.

Ikusi edo aldatu datu gordinak.

Historia

aldatu

Historiaurrea

aldatu
 
Uxueko mendilerroa Erriberriko hegoaldean, non hainbat aztarnategiak dira

Uxueko mendilerroaren mendebaldeko ertzetan egindako prospekzio sistematiko baten ondorioz, hamalau asentamendu aurkitu ziren, pieza solte ezberdinez gain. Horrela, agerian geratu da espazio horren okupazioa historiaurreko eta protohistoriako ondoz ondoko aldietan. Herriaren aztarnarik zaharrenak Hoi Handian daude. Goi Madeleine aldiko aztarnategia da, baina ez zuen jarraipenik izan ondorengo etapa epipaleolitiko edo mesolitikoetan. Kokaleku honen ezaugarri berezien artean, aire zabaleko geltoki izaera eta latitudea nabarmentzen dira. Vallacuerako uharka kuaternarioko terraza zahar baten malkarrean dago, hau da, baliabide hidrikoz hornitutako eta bere orientazioagatik klimatik babestuta dagoen inguru batean. Aurkikuntzak aberastu egin du Paleolitoaren azken faseen ezagutza Nafarroan.

Kokaleku horietako zortzi Eneolito edo Kalkolito garaikoak eta Burdin Arokoak dira, eta, beraz, horizonte kultural horren ezaugarri nagusia bizirauteko moduak finkatzea da. Zidakoseko eskuineko terrazetan, material litiko batzuk berreskuratu dira Geringa, San Anton eta Vareton parajeetan; haien aztarna arkeologikoak urriak eta ez oso adierazkorrak diren arren, aire zabaleko estaziotzat har daitezke, Beireko Bezkozen parekoak, non silex-tailer baten zantzuak dauden, ziurrenik kalkolitikoa, baita atribuzio arazoak dituzten petroglifo interesgarri batzuk ere. Arreta berezia merezi du ibaiaren ezkerraldean aurkitutako kobrezko aizkora lauak; eskualdeko antzeko beste lekukotza batzuek bezala, metalgintzako foku jakin batzuekin merkataritza-harremanak daudela egiaztatzen du.

Material tipologikoki oso desberdinak eskaintzen dituzte, dagoeneko Burdin Arora iristen direnak, Falconera (Erriberri), El Pardo (Beire), La Tejería (Erriberri) eta Turbil (Beire) kokalekuak, lur gaineko goragune batean kokatuak; horiez gain, Santa Kruz (Donamartiri Untz) aztarnategia ere egon daiteke, erromatarren garaiko aztarnategiengatik ezagunagoa. Giza ezarpenerako leku horiek guztiak amildegien eta uholdeen hurbiltasunean daude, ur-horniduraren segurtasunarekin eta hazteko aukera zabaleko paisaiarekin. Aurkitutako aztarnek nekazaritza jarduera bat baieztatzen dutela dirudi. Ezin da zehaztu herri horietako etxebizitza-mota, Turbilen bakarrik ikusten baitira egitura angeluzuzenen aztarnak.[10]

Antzinaroa

aldatu

Erromatarren garaiko aurkikuntza arkeologikoek biziguneen eta jarduera ekonomikoaren garapen nabarmenak iradokitzen dituzte. Egiazki, aurreko kokaleku batzuk daude Uxueko mendilerroaren hegaletan, hala nola Santa Kruz, Donamartiri Untz udalerrian, eta Turbil eta Pardo, Beiren. Baina ur-ibilguetatik hurbil dauden eta nekazaritza intentsiborako egokiagoak diren paraje lauak okupatzeko joera argia ikusten da, hala nola San Blas eta Planilla Erriberrin eta San Julian Beiren.

Material guztiak lurrazalean bildu zirenez, zaila da haien kronologia zorrotz zehaztea. Hala ere, esan daiteke aipatutako giza jardueraren puntu ia guztiak I. edo II. eta IV. mendeen artean iraun zutela bizirik; Turbilgoak bakarrik argiztatu ditu hondar baxu-inperialak soilik. Nukleo horietako bakar batek ere ez du agerian uzten Ledeako edo Ramaleteko antzeko tamaina duen ustiategirik. Nahiko apalak dirudite, azalera txikiko nekazaritza-ingurune batetik barreiatutako aprobetxamendu-funtzioak dituzten baserriek.

Erdi Aroa

aldatu
 
Suintila, Bisidogoen erregea

Ezagutzen den idatzizko lehen albistetik abiatuta, bisigodoen garaian eraiki ohi da gotorleku hori, Suintila errege bisigodoak baskoien aurka (621-631) Tarraconense probintziatik baztertzeko egindako kanpainaren ondorio gisa, eta horiek garaituta, Erriberri 621. urte aldera berreraiki behar izan zuten. "Civitas Gothorum" izeneko garaia, Isidoro Sibiliakoak bere historia bisotoroen gainean ematen duena. Erriberriko gotorlekuarekin, Suintila Iruñeko atzeguardia sendotzen saiatu zen, Pirinioetan errefuxiatutako baskoien eta frankoen erasoaldien aurka.

Blas Taracenak eta Luis Vázquez de Pargak zalantza printzipio bat planteatu zuten 1946an. Orduz geroztik, hipotesi bisigodoa eta erromatarra beren argudioekin banatu dira. Azken horren alde, itxura inperialeko eraikuntza-teknika alega daiteke, hala nola dorreen banaketa eta kuxin-formako harlandua, I. eta II. mendeetan ohikoa; horrez gain, txanpon inperialak eta baxu-inperialak eta zeramika erromatar arruntaren hondarrak agertu dira, bai eta 15 zentimetroko altuerako brontzezko iruditxo bat ere, ziur aski jainkosa bat. Testu idatzien isiltasuna ez da lehen inguraketaren jatorri erromatarraren aurkako froga erabakigarria. Honek, beharbada, Pompaelo (Iruñea) eta Caesaraugusta (Zaragoza) zuzenean lotzen zituen galtzadaren ibilbidean, nahiko ezaguna ez den eskala edo etxe handi baten solairu apala irudikatzen du. Egungo Nafarroako tarteko zerrendarako berariaz dokumentatuta dauden hirigune txiki horiek ez dute, zalantzarik gabe, benetan egon zirenen ustezko bilduma agortzen. Horien artean, Erriberri egon zitekeen, bai bide sisteman duen posizioagatik, bai nekazal ustiategi txikien berehalako periferia antolatzeko ia nahitaezko funtzioagatik, hala nola San Blas, Planilla, San Julian, Santa Kruz, Turbil eta El Pardo arkeologia aurkikuntzen berri ematen dutenak.[11]

Establezimendu hori, existentzia iragankorreko oppidum bat besterik ez zena, instalazio militar berri baten oinarri izan zen, Suintila errege bisigodoak 621ean bultzatua, baskoiek Tarraconenseren aurka egindako eraso baten erantzun gisa; Isidorok ekintzaren ezaugarri garrantzitsuenak kontatzen ditu. Hiribilduaren lehen aipamena da, dorre karratuak dituzten harresi-hormetan oraindik ikus daitekeen azalera txiki bat hartuko lukeena, baina komunitatearen bizitza ez da oraindik atzematen.

Musulmanen inbasioak islamiarren kontrolpean jarriko zuen, Banukasitarren menpean, eta defentsa-funtzioa luzatu egingo zen, iparralde kristauari edo hegoalde musulmanari begira, harik eta XII. mendearen hasieran Alfontso I.a Batailatzaileak Ebroko ibarra konkistatu zuenean muga behin betiko urrundu zuen arte, eta, ia modu iraunkorrean, Baskoniako lurralde lauek sal-konstesaren oinean hartutako babes-hesi izaera desagerrarazi zuen arte. Une horretatik aurrera, hiribilduak merkataritza- eta nekazaritza-funtzioak bereganatu zituen Tutera-Iruñea bidetik eta Donejakue bidetik gertu zegoelako, eta mendebaldeko ekonomiaren garapen orokorrari esker. Eraldaketaren lehen puntua Lizarrako foruaren emakidak adierazten du 1147. urtean; izan ere, Jakako forutik eratorrita, populazio berria finkatzen laguntzen zuen, bizilagunei frankoen kategoria ematen baitzien eta lurrak luberritzeko aukera ematen baitzien, errealengo termino zabal batean. Ondorioak berehalakoak izan ziren, eta mende bat geroago, 1224an, 1098ra igotzen zen tailua ordaintzeko erroldaturiko su kopurua, artean auzotasuna lortu ez zuten familiekin eta hirian bizi ziren juduekin batera, 6000 biztanle inguruko biztanleria ematen duena. Kopuru hori oso handia da, eta, gainera, ondorengo hamarkadetan handitu egingo zen, kontzejuko erregistroaren arabera, 1285 eta 1330 bitartean 200 bizilagun berri onartu baitziren.[12]

1172. urtean, Alexandro III.a aita santuak, Iratxeko monasterioa eta Bibiao bere abade bere babespean hartzen ditu, eta bere monjeen prerrogatibak eta jabetzak berresten ditu, horien artean Erriberri aipatzen delarik beren-beregi bere ondasun guztiekin.[13]

Populazioaren hazkundeak esparru militar zaharra aldatzera behartu zuen, eta XII. mendea amaitu baino lehen San Pedro eliza erromanikoa eraikitzen hasi ziren, eta handik urte gutxira Andre Maria eliza gotikoa; lau auzoak (San Migel, Purgua, Harategia, eta Andre Maria), "barneko ertza" osatzen zutenak, barruti berriekin luzatu behar izan ziren. Biztanleria antzinako bizilagunen ondorengoek eta beste toki batzuetatik etorritakoek osatzen zuten, batez ere Nafarroatik (Orbaibar, Erribera, Oibar ibarra) eta Aragoitik (Cinco Villas, Zaragoza) etorritakoek, baina baita gaztelarrek, katalanek, bizkaitarrek, frantsesek, alemaniarrek eta afrikarren batek ere (Maroko). Bizitza profesionala eta espirituala hamar kofradiak arautzen zuten: Ròcamador, San Felices, San Gil, Santo Tomas, San Miguel, Klerkoak, Zapateros, Carniceros, Peleteros eta Tejedores. Nekazaritzaz gain (1264an erroldatutako bizilagunen % 90ek lurrak dituzte), artisauek eta merkatariek osatzen zuten populazioa (bizilagun horien % 90ek baino gehiagok diote ondasun higigarriak eta higiezinak ere badituztela). Horien artean, ehuleak, larrugileak, zapatariak eta harakinak nabarmentzen ziren, baina baita burukoak, lumazainak, litereroak, jostunak, arotzak, zurginak, igileak, igiltzainak, errestariak, hartzainak, haragileak...

Gainera, garrantzitsua da jabeen banaketa harmonikoa egiaztatzea, izan ere, bizilagunen % 44,1ek ondarearen % 40,2 kontrolatzen du, klase ertainekotzat jo dezakegun bloke bat osatuz (25 eta 100 libera arteko dirutzekin), muturren arteko aldeak leuntzen dituena: aberatsen gutxiengo txiki batek (soilik 6 bizilagunek dituzte 500 libra baino gehiago) eta klase pobre diskretu batek (55 familiak aitortzen dute ez dutela ezer, eta beste batzuek, berriz, berriz, ez dute ezer).

1266ko martxoaren 17an, Saint-Denisen, Tibalt II.a Nafarroakoak Erriberriri hamabost eguneko azoka ematen dio urtero, "Lizarrako burgesek bezala", maiatzaren 1etik hasita. 1302ko urtarrilean, Filipe I.a eta Joana I.a Nafarroako errege-erreginak, Erriberriko eskaerei erantzunez, urteko azokaren data aldatu zuten, eta azaroaren 2an hasi ziren.

 
Karlos III.a Nafarroakoa

1308. urtean, Erriberri eta Tafalla herrien arteko auzi zahar bat ebatzi zen, Zidakos ibaiko uren aprobetxamenduari buruzkoa. Ekainean, bi kontzejuek beren prokuradoreak izendatu zituzten auziari buruz ulertzeko; uztailaren 7an, bi herriek Esteban de Borret eta Garcia Arnalt Novallas eta Salteko jaunen, Erresumako inkisidore eta erreformatzaileen, epaiketaren mende jarri zituzten beren desadostasunak. Azken horiek 1308ko uztailaren 8an eman zuten beren arbitraje-epaia. XII. mendearen erdialdean, Pedro Caparri eta Alfontso I.a Nafarroakoa eta Martin Gartzia izan ziren.

XIII. mendearen erdialderako ikusitako egoera oparotasunezkoa da, eta gutxienez 1330era arte iraun zuen; orduan, erresumaren arazo politikoek eta, batez ere, koiuntura orokorraren aldaketak goranzko ibilbidea aldatu zuten. Demografikoki, bizilagun berrien ospitaleratzea geldiarazteaz gain (1330 eta 1485 artean ia ez dira 60 alta erregistratu), izurri beltzak eta desbardoitze ekonomikoak biztanleria nabarmen murriztu zuten. Hala, 1350eko erroldak 485 su kontsignatzen ditu, eta 1366koak 262 besterik ez. Kopuru hori iruzurrek asko baldintzatzen duten arren, ez da ehun urte lehenago zenbatutakoaren % 25era iristen. Baina gainbehera hori gorabehera, hiribilduak bere mailari eutsi zion. Karlos III.a Nafarroakoak 1407an merindade berri bat sortu zuen bertan zentratuta, Tuterako, Lizarrako eta Zangozako merindadeen zati bat bilduz. 1400. urtea baino lehen, Nafarroako erregeek beren jauregi zaharra aukeratu zuten bizileku izateko, ia mende erdia iraun zuen edertze lan handia eginez, gorteko bizimoduaren gune eta, askotan, Nafarroako Erresumako hiriburu politiko bihurtuz. Baina XV. mendearen amaieran, aldaketa politikoek beren funtzio militarra itzuli zieten herritarrei, eta auzotarrek, agaramondarren aldean lerrokaturik, sarritan jasan zituzten jazarpenak tropa beaumontarren aldetik. 1495eko martxoaren hasieran, Leringo kondearen armadak hiribildua erasotu eta erasotu zuen Gaztela, Aragoi, Errioxa, Gipuzkoa, Araba eta Nafarroako jendearekin, eta arpilatzearen eta suntsiketaren mende jarri zuten.[12]

Aro Modernoa

aldatu

1512ko abuztuaren hasieran, Nafarroako beste plaza batzuekin batera eta Iruñeko ereduari jarraituz, Erriberrik Albako dukearen gaztelar armadaren aurrean kapitula egin zuen. Urte bereko irailaren 21ean, Erriberriko ordezkariak Logroñora joaten dira, Fernando Katolikoa errege gisa aitortu eta leialtasuna hitzemateko. Fernandok, berriz, ohiturari jarraituz, foruak eman zizkien Erriberriri eta Nafarroako beste herri batzuei. 1512ko urriaren amaieratik aurrera, Fernando Aragoikoak Erriberri eta beste hiri batzuk gotortzeko agindu zuen, Frantziak babestutako Albreteko etxearen beste saiakera bat saihesteko. Gainera, 100 gizoneko goarnizio bat jarri zuten Erriberrin. 1516. urtearen hasieran gaztelarrek hiriaren harresiak eraitsi zituzten, erresuma berriz konkistatzeko saiakera berri baten kasuan arriskuak ezabatzeko politikaren barruan. 1521eko maiatzaren 16an, Nafarroako armada bat, Andre Foixkoa Azparrozeko jaunaren agindupean, Nafarroa Garaian sartu zen Orreagatik, helburu horrekin. Ia Nafarroa osoa gaztelarren aurka altxatu zen. Erriberrin Piarres Nafarroakoa, Nafarroako mariskalaren semea, garaile jaso zuten. XVI. mendean zehar, Nafarroako herriak behin eta berriz kexatu ziren Gaztelatik zetozen tropei ostatu eman behar zietelako. 1575. urtean Erriberriko bizilagunek aho batez uko egin zioten tropak laguntzen jarraitzeari. Hauek herritarrekin bat etorri ziren, hiria autoritaterik gabe geratuz. Errejimendu osoa espetxeratu zuten errebeldiagatik. Herrikoak gehiago haserretzen lagundu zuen ikerketak egitera bidalitako komisario batek, eta erriberritarrak ordaindu behar izan zuen.[14]

Nafarroako Gorteetan, Erriberriko diputatuak Iruñea, Lizarra, Tutera, Zangoza, Agoitz, Biana, Elo, Tafalla, Agilar, Kaseda, Uharte, Atarrabia, Mendigorria, Torralba, Lesaka, Corella, Zuñiga eta Lakuntzako diputatuekin batera esertzen ziren, bai eta eliz eta militar besoetako ordezkariekin ere. Batzuetan, Gorteek beren eserlekua ukatu zieten abade eta apezpiku batzuei, atzerritarrak zirelako. Hala gertatu zen 1546an Iratxeko abadearekin, baina ez zuten onartu, Filipe II.a Austriakoa erregeak hala nahi bazuen ere. 1561. urtean, Nafarroako Gorteetan eserlekua zuten herrien eta hirien arteko liskarrak sortu ziren, kokapen-ordenari buruz, Erriberriri postu bat emanez Tuteraren atzean eta Zangozaren aurrean.

 
Erriberriko ikuspegi zaharra

1560. urtean Tafalla eta Erriberri jurisdikzioari buruzko auzi batean hasi ziren. Tafallak bazuen justizia bat, 1479. urtean Joanes III.a eta Katalina I.a Nafarroako erregeen pribilegioz sortua, ordena publikoaren asaldurak ekiditeaz eta zigortzeaz arduratzen zena, baita pisuak eta neurriak zaintzeaz ere. Justizia horrek zerga bat kobratzen zuen hiribilduan sartzen ziren merkantzia guztien gainean. Baina Erriberriko merinozko tenientea, Zegama delako bat, Tafallan agertu zen, eskubide horiek beretzat eskatuz. Auzitegiak 1567ko martxoan eman zuen epaia, Erriberriko merinoari Tafallan bere funtzioak betetzea debekatuz eta autoritate ikurra den makilarekin sartzea debekatuz, "bere lanbidea eta berari lotutako autoak ordainarazten ez baditu".[12]

Erriberrik hiri titulua lortu zuen 1630ean, eta, beraz, zilarrezko 15 500 dukat eman behar izan zizkion koroari. 1652an, Nafarroan otso ugari zegoenez, Gorteek izurria erauzteko neurri zorrotzak hartzea erabaki zuten. Erabaki zen azienda-jabeek tarja eta erdi ordaintzea azienda nagusi bakoitzeko, eta kopuru bera hogei edo hamar txerri-azienda bakoitzeko. Funts horiekin loberoei ordainduko litzaieke, sei dukat ehizatutako animalia handi bakoitzeko eta bi kume bakoitzeko. Erresumako hiri, hiri eta leku gehienek lege horren aurka protesta egin zuten, Erriberri barne. Kontrako argudioetako bat izan zen hiriburutik urrun zegoela saria kobratzera joateko. Hiriburuan ez ezik, zenbait hiritan ere loberoek kobratu ahal izatea erabaki zen, besteak beste Erriberrin. Legeak praktikan jarraitu zuen, protestak gorabehera, eta 1662ko Gorteetan berretsi zen.

Erriberrik, Lizarra, Tafalla, Tutera, Biana eta Cascanterekin batera, Erresumako Gorteetara memoriala aurkeztu zuen 1688an, Nafarroan olioa inportatzea debekatzeko arauak hartzeko arrazoiak azalduz. Argudiatzen zuten olioa zela beren diru-iturri nagusietako bat, eta haien ekoizpenak erresuma osoa hornitzen zuela, baita esportaziorako zati handi bat soberan zegoela ere. Bestalde, Mendialdeko herriak inportazio askearen aldekoak ziren, merkeagoa baitzen eta Nafarroako beste produktu batzuen trukea bultzatzen baitzuen. Azkenean, ezetsi egin zen aipatutako hirien eskaera.

Erriberrik bere garrantzi politikoa mantendu zuen Aro Moderno osoan, jada erlatiboa. Erregeorde batzuk bertan bizi izan ziren eta Nafarroako Gorteak aterpetu zituen; Erdi Aroko Azterlanari eutsi zion, baita 1527an Tafallakoa eta Faltzeskoak ixteko asmoarekin ere, eta bertan Migel Oronsuspe teologoa sortu behar izan zen. Merindadeko eta barruti judizialeko buru izan zen Lehen Karlistaldiara arte, non funtzio hori Tafallara lekualdatu zen aldi baterako, handik mugitu gabe. XVIII. mendearen amaieran nekazal aberastasun handia zuen, zerealak eta ardoa ekoizten zituen batez ere. Ureztatutako eremuetan lihoa, lekaleak eta oliba dezente biltzen ziren.

Espainiako Ondorengotza Gerran, Nafarroak leial eutsi zion Filipe V.a Borboikoari. Hala ere, Karlos VI.a Germaniako Erromatar Inperio Santukoaren tropek Erresumaren zati bat okupatu zuten 1710ean, eta Erriberri ere mehatxupean egon zen. Urte horretako irailaren 28an Erriberrik laguntza eskatu zion Nafarroako Erresumako Aldundiari, etsaien indarrak gertu zeudelako. Urte horren amaieran Melungo kondeak erregegaiaren tropak bota zituen, eta Nafarroa osoa geratu zen Filipe V.aren alde.[10]

Aro Garaikidea

aldatu
 
Erriberriko Errege Jauregia hondatua, 1850. urtean

1810eko udaren hasieran, Frantzisko Espotz Minaren gerrilarien partitzeak Frantziako 140 korazari eraso eta garaitu zituen Erriberri inguruan. 1810eko azaroaren 3an, Espotz Minaren partitzeak Frantziako tropa talde bati eraso zion Erriberrin. 1813ko otsailean, Espotzek Erriberriko jauregia eta komentu bat suntsitzeko agindu zuen, frantziarrak eraikin horietan indartsu egin ez zitezen. Lehentxeago gerrilariak Tafallako gotorlekuak hartu eta suntsitu zituen.

1811. urtean Karizeko Gorteek "jaurerri-pribilegioak" indargabetzeari buruz dekretatu zutenaren arabera, Erriberrin militar batzuek horren arabera jokatu zuten, hala uste zuten behintzat. Inorekin kontsultatu gabe suntsitu zuten urkamendia, eta hori ez zitzaion gustatu Udalari, ez baitzioten informaziorik eman. Era berean, plazan zegoen "pikotxa" edo "erroiluari" uztaiak kendu zizkioten.[12]

1822. urtean, Karizeko 1812ko Konstituzioaren ideiek amorrua pizten zuten bitartean, errealistek ere nabarmendu nahi zuten beren burua, urte bereko ekainean Erriberrin gertatutako gertaeratik ondoriozta daitekeenez. Gertatu zen Konstituzioaren enparantza (gaur egungo Karlos III.aren enparantza) lokatzez estalita agertu zela goiz batean. Udala bildu zen eta plaza garbitu zen, baina ezin hobeto geratu zen. Atentatuaren egilea aurkitzen saiatu ziren, baina ez zuten emaitza positiborik lortu. Alkateak nagusitasunari parte ematearekin konformatu behar izan zuen.

Toreno kondearen 1835eko irailaren 3ko desamortizazioaren dekretuak eragina izan zuen Erriberrin Frantziskotar Errekoletoen komentuetan eta Frantziskotar Klaretakoetan, zeinak ezabatuak izan baitziren, eta lehena ongarrien etxeari eskainia. 1855eko maiatzaren 1eko Desamortizazio Legea betez, 1863an olio eta irin errotak, plazako etxe ostatu bat eta larrainetako teilategi bat saldu ziren herri honetan.[15]

XIX. mendearen erdialdera, bi eskola zeuden, bata mutikoena, zeinetara 160 joaten ziren, eta haien maisuak urtean 7095 erreal jasotzen zituen; bestea, berriz, neskatilez osatua zegoen, 52k maiztua eta 862k hornitua. Hiriko bi parrokia-elizak 1802an bi parrokok eta hamazazpi onuradunek zerbitzatzen zituzten, guztiak ondarezkoak eta hiriaren hornidurakoak; kabildo bakarra osatzen zuten. 1847an San Pedrori anoa erdiko bi onura zegozkion eta sei anoa osoko eta Andre Mariari hiru eta bederatzi, hurrenez hurren.

Hiria oso modu nabarmenean hazi zen XIX. mendean, azken mende laurdenera arte, non, batez ere, filoxeraren arazoak eta horren ondoriozko mahastizaintza-krisiak erritmo demografikoaren inbertsioa eragin zuten, emigrazioa bultzatuz. Horixe izan zen, batez ere, 1884az geroztik, bere nekazaritza-ekonomia birplanteatu beharrak Korralizen arazoari indar berezia ematea eragin zuen faktoreetako bat. Arazo hori Erriberrin sortu zen gure mendean, 1914an eta 1930ean batez ere. Horregatik, eta beste zentzu batean bada ere, Erriberri, XX. mendearen hasieran, nekazaritzaren garapenaren gune nagusi bihurtu zen, eta bereziki nekazal kutxen edo erretore-kutxen, erretoreen esku.

1920ko hamarkadan, lau irin-errota (horietako bi geldirik) eta sei dolare zeuden (hiru besterik ez martxan), bi upategi handi kooperatiba, Euskal Herriko lehenak, eta sei adingabe, bi irin-fabrika, orgak eraikitzeko hiru tailer, bi goardia- eta talaje-lantegi, bi tona-denda, lau txokolate-fabrika, landa kutxako okindegia eta beste partikular batzuk, ikastetxe pribatu bat, bi eskolaz eta garda. Gutxienez lau fundazio jainkozalek jarraitzen zuten beren zerbitzuak ematen: bat ospitalea mantentzeko, bi elizako ikasketak ordaintzeko eta laugarrena 1892an Jenaro Ibañezek eta bere emazte Polonia Galdianok erein zen garaian nekazariei garia emateko. Telegrafoak eta telefonoak zeuden.

1936ko gerrako errepresioaren ondorioz, 49 pertsona hil zituzten herri horretan: Pedro Ansa Induráin, Luis Ardanaz Valencia, Román Arizmendi Yabar, Gregorio Arizmendi Yabar, Cesáreo Azcárate Domínguez, Julián Azcárate Domínguez, Rufino Azcárate Izurriaga, Antonio Azcárate Izurriaga, Lucio Bacaicoa Sola, Juan Barasoain Armendáriz, Juan Casanova Pérez, Agustín Chivite Fernández, Román Díaz Iriarte, Victorio Elrío Olcoz, Salvador Eraso Azcárate, Constancio Eraso Martínez, Julio Erredón Mangado, Carlos Escudero Cerdán, Lucio Gabari Espinal, Francisco Gabari Viela, Benito García Lacalle, Félix García Resano, Félix Garde Moreno, Lorenzo García Otazu, Angel Gurrea de Carlos, Sebastián Izurriaga Baigorri, José Jaime Sola, Casian Medrano Leoz, Adolfo Ochoa Gorri, Esteban Pérez Coello, Julio Pérez García, Fermín Remírez Chivite, Angel Remírez Chivite, Ignacio Rodeles Berruezo, Angel Rodríguez Jiménez, Constancio Ruiz Cerdán, Vicente Salmerón Suescun, Gregorio Sembroiz Armendariz, José Sembroiz Armendariz, Lucio Sembroiz Armendáriz, Anastasio Sesma Lator, Pablo Simonena Gabari, Teófilo Solanilla Romeo, Félix Tanco Suescun, Juan Cruz Valencia Armendáriz, Nicasio Viescas Mangado, Jesús Zabalza Sarria eta Félix Zulaica Vélez.[10]

Demografia

aldatu

2023 urteko erroldaren arabera 4019 biztanle zituen Erriberrik.[16]

1842 1857 1860 1877 1887 1897 1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1981 1991 2001 2011 2021
1998 2444 2590 3528 3012 2836 2611 2577 2844 2882 2940 3023 3018 2953 2904 3042 3213 3819 3998
Grafiko hau ezin da une honetan ikusi, software arazo bat dela eta. Lanean ari gara ahalik eta lasterren grafikoak berriro erakutsi ahal izateko.

Ekonomia

aldatu

Nekazaritza

aldatu

Tradizioz, nekazaritzari eta ardogintzari lotutako enpresak izan dira nagusi. Gaur egun ardoari lotutako hainbat enpresa daude, eta azken urteetan ardoaren gaineko museo bat ireki da herrian. Horrez gain, oihalgintzari lotutako industria eta bestelako industria txikia daude.

Nekazaritza kooperatiben sortzeari dagokionez, Erriberrik Nafarroa Garaiko beste edozein herrik baino kooperatiba gehiago sortu zituen XX. mendean. Lehena, 1911ko abuztuaren 20an sortutako Erriberritar Upategi Kooperatiba izan zen. Bi urte geroago, 1913ko ekainaren 4an, Uztagin Batuen kooperatiba sortu zen, Uxueko Andre Mariaren kooperatiba 1947ko azaroaren 15ean, Alkoholen Kooperatiba 1942ko uztailaren 29an (gaur egun desagertua), eta 1964ko uztailaren 24an Nekazaritza kooperatiba.

Upategiak

aldatu

1982ko abuztuaren 14ean, Nafarroako Gobernuak ardogintza eta enologia estazioa inauguratu zuen, EVENSA delakoa. Ondorengo urteetan izena aldatu eta EVENA deitzen da 1980ko hamarkada bukaeratik. Jabego erroldan, Erriberrik dituen lur amankomunen % 70 zenbatuta dauka. Erriberriko merindadean mahastiak landatzeko lur gehien erabiltzen dituen herria da, laborantza lurren % 22,5.

Erriberriko upategiak honakoak dira:

  • Bodegas Ochoa S.A.
  • Bodegas Pagos de Araiz S.A.
  • Bodegas Piedemonte Sociedad Cooperativa
  • Bodegas Vega del Castillo

Industria

aldatu

Erriberriko sektore industrialak mota desberdineko enpresek osatzen dute, elikadura, metalaren transformazioa, energia berriztagarrien makineria eraikuntza eta nekazaritzako makinentzako eraikuntza enpresak besteak beste. Herria, gune estrategikoan dago, Nafarroa erdian, eta AP-15 eta N-121 errepideen ondoan. Horrez gain, Tafallarekin batera, Erriberri Erribera eta Iruñerritik kanpo biztanle gehien biltzen dituen Nafarroako gunea da, eta horrek eraginda bi industrialde nagusi daude herriaren inguruan.

  • Beireko industrialdea
  • La Nava industrialdea

Beireko industrialdea, Erriberri hegoaldean dago, Beireko udalerrian, baina eskualdeko pertsona askok egiten dute lan bertan.

Zerbitzuak

aldatu

Zerbitzuen sektorea ahula da nekazaritza eta industriarekin alderatuta. Batetik, herriko alde zaharreko betiko dendak daude, eta gune berrietan eraikitako auzoetako denda, banketxe eta bestelako negozioak. Horrez gain, XX. mendearen azken laurdenean, turismoaren garapenak, milaka bisitari erakarri ditu Erriberrira, herriko monumentu eta ondorea ikustera, eta turismoarekin zerikusia duten enpresa eta hotelak sortu dira.

Politika

aldatu

Erriberriko udaletxea Karlos III.a enparantzan dago. Udalbatza udalerriko alkateak eta hamar zinegotzik osatzen dute. Egungo alkatea Maite Garbaio Valencia da, Erriberri Elkartuko hautagai gisa aurkeztu zena.

Hauteskundeak

aldatu

Udal hauteskundeak

aldatu
Alderdia Legealdiko eserlekuak, hasiera-urtearen arabera
1979 1983 1987 1991 1995 1999 2003 2007 2011 2015 2019
Erriberri Elkartu - - - - - - - - - 6 4
Navarra Suma - - - - - - - - - - 4
Nafarroako Alderdi Sozialista - 2 3 3 2 5 5 4 4 1 3
Hautesle-elkarte Independente Askea - - - - - - - - - - 0
Vox - - - - - - - - - - 0
Nafar Herriaren Batasuna - 3 - 3 4 5 5 5 5 4 -
Nafarroako Alderdi Popularra - - - - - - - - 1 0 -
Bildu - - - - - - - - 1 - -
Nafarroa Bai - - - - - - - 2 0 - -
Eusko Alkartasuna - - 0 0 1 0 1 - - - -
Euskal Herriko Karlista Alderdia - - - - - - 0 - - - -
Euskal Herritarrok - - - - - 1 - - - - -
Herriaren hautesle-elkartea 4 2 4 4 3 - - - - - -
Espainiako Independenteen Plataforma - - - - 1 - - - - - -
Erriberriko Talde Independente Progresista - - - 1 - - - - - - -
Erriberriko Talde Independentea 5 3 4 - - - - - - - -
Zentro Demokratikoaren Batasuna 2 - - - - - - - - - -

Foru hauteskundeak

aldatu

Hauek dira Nafarroako Parlamenturako hauteskundeen azken bi deialdiak:

2019ko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Navarra Suma 850 37,74 -
 Nafarroako Alderdi Sozialista 623 27,66 ▲ 256
 Geroa Bai 348 15,45 ▲ 39
 Euskal Herria Bildu 148 6,57 ▲ 9
 Ahal Dugu 138 6,13 ▼ 235
 Izquierda-Ezkerra 70 3,11 ▲ 7
 Vox 33 1,47 -
 Equo 9 0,40 ▼ 2
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 5 0,22 ▼ 13
 Libertate Nafarra 3 0,13 ▼ 4
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 3 0,13 ▼ 0
2015eko Nafarroako Parlamenturako hauteskundeak
Alderdia Bozak
guztira % +/-
 Nafar Herriaren Batasuna 618 28,37 ?
 Ahal Dugu 373 17,13 ?
 Nafarroako Alderdi Sozialista 367 16,85 ?
 Geroa Bai 309 14,19 ?
 Euskal Herria Bildu 139 6,38 ?
 Nafarroako Alderdi Popularra 119 5,46 ?
 Herritarrak - Herritarron Alderdia 67 3,08 ?
 Izquierda-Ezkerra 63 2,89 ?
 Nafarroako Ordezkaritza Kanabikoa 18 0,83 ?
 Batasuna, Aurrerapena eta Demokrazia 17 0,78 ?
 Animalien Tratu Txarren Kontrako Alderdia 13 0,60 ?
 Equo 11 0,51 ?
 Libertate Nafarra 7 0,32 ?
 Solidaritate eta Autogestio Internazionalista 3 0,14 ?

Udala

aldatu

Udalaren egoitza eta udaletxea Alde Zaharran dago.

Erriberriko udaletxea Karlos III.a Noblearen plazan dago, eta 1949an eraiki zen udaletxe zaharra zegoen orube berean. Eraikina Victor Eusa arkitektoak diseinatu zuen. Udaletxea adreiluz egina dago, eta kanpoalderako hiru fatxada dauzka, laukizuzen itxurako oinarria eta hiru solairu. Beheko solairua arkupedun galeria batez osaturiko portiko batek osatzen du, eta azken solairuan arkutxodun galeria bat dago. Eraikinaren goialdean erlojua dago, etorri klasikoko egitura baten gainean.

  • HELBIDEA: Karlos III.a Noblearen plaza, 20

Egungo banaketa

aldatu

Erriberriko Udala zinegotzik eta alkateak osatzen dute, demokratikoki hautatuak. Alkatea Maite Garbaio Valencia da, Erriberri Elkartu zerrendakoa. Zinegotziak 10 daude:[17]

Batzordeak

aldatu

Erriberriko Udalan 3 batzorde ditu:[18]

  • Ogasuna eta langileak
  • Kontuak
  • Hirigintza

Alkateak

aldatu

1979tik, Erriberrik 10 alkate izan ditu:

Alkatea Agintaldi hasiera Agintaldi amaiera Alderdia[19]
Javier Garde Chueca[20] 1979 1983 Erriberriko Talde Independentea
Francisco Javier Luna Etxarri[20] 1983 1987 Erriberriko Talde Independentea
Pablo Beorlegi Aiesa 1987 1991 Herriaren hautesle-elkartea
Javier Gil Ansa 1991 1993 Nafar Herriaren Batasuna
Gerardo Etxeberria Lacalle 1993 1994 Herriaren hautesle-elkartea
Jesus Garde Valencia 1994 1999 Nafar Herriaren Batasuna
Maria del Carmen Otxoa Canela[21] 1999 2011 Nafarroako Alderdi Sozialista
Francisco Javier Legaz Egea[22] 2011 2015 Nafar Herriaren Batasuna
Andoni Lakarra Garcia[23] 2015 2019 Erriberri Elkartu
Maite Garbaio Valencia[24] 2019 jardunean Erriberri Elkartu

Garraioa

aldatu

Autobusa

aldatu

Nafarroako Hiriarteko Garraioa sareko 321 324 325 eta 350 lineak zerbitzua ematen dio udalerri honi. Herriak lau autobus geldialdi du zeharkarrikan: bi Rua Erromatarran eta beste bi Maillata Alkatea kalean.

  Nafarroako Hiriarteko Garraioa
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
321 Iruñea Tafalla Erriberri⁠
324 Tafalla Erriberri • Beire • Pitillas • Santakara • Melida • Murelu Hautsi • Zarrakaztelu Figarol⁠
325 Tafalla Erriberri • Murelu Konde • Traibuenas • Kaparrotsu Arrada⁠
350 Iruñea Tafalla • Erriberri • Kaparrotsu • Alesbes • Milagro • Cadreita • Castejon • Valtierra • Arguedas • Tutera • Mallen Zaragoza

Gainera, Condaren Iruñea eta Lodosa bitarteko lineak geltokia dauka herrian. Eguneko zerbitzu bakarra izaten da norabide bakoitzean.

Trena

aldatu

Hiriak tren geltoki bat du, distantzia ertainekoa. Honako hauek dira:

  Renfe Operadora
 Zerbitzua   Hasiera   Ibilbidea   Amaiera ⁠
26 Gasteiz Estibalitz–Oreitia • Dulantzi • Agurain • Araia • Altsasu–Herria • Etxarri Aranatz • Uharte Arakil • Iruña • Tafalla • Erriberri • Martzilla • Alesbes • Castejon • Tutera • Ribaforada • Cortes • Gallur • Luzeni • Pedrola • Cabañas de Ebro • Alagon • Casetas • Utebo • Zaragoza–Delicias • Zaragoza–Portillo • Zaragoza–Goya Zaragoza
Miraflores

Hirigintza

aldatu
 
Tafallako atea, San Frantzisko kalean

Erriberrin fatxada ederrak dituzten eraikin zibil handiak badaude, jauregia kontuan hartu gabe, ez da interes gutxiagokoa haien hiri-egiturara iristea, erromatarren garaitik baitator, defentsa-esparru baten antolaketarekin: «Oppidum» bat. Erdi Aroko dokumentazioan zona honi "Barneko ertza" esaten zaio. Esparru hori oinplano trapezoidalera egokitzen zen, eta haren zati bat berreraiki daiteke oraindik, erromatar zibiten antolaketa bereziarekin bat datorrena. Cardo Maximoak bat egingo luke gaur egungo San Frantzisko kalearekin, zeinak Tafallako Atea eta Txapitela kalea lotzen baitzituen; aitzitik, Decumano Maximoa identifikatzea arazotsuagoa da, nahiz eta badirudi plazetatik eta San Frantziskoko bigarren Belenatik igarotzen zela Portilloraino iristeko. Antolaketa ortogonal horri gainerako bideak lotzen zitzaizkion. Erromatar hiri honen izaera defentsiboa indartu egin zen harresiz osatutako gerriko sendo batekin. Erromatarren gotorlekuaren osagarri zen, besteak beste, honako eraikin laukizuzen hau, izkinetan lau dorre dituena, errege-gazteluaren nukleo gisa berrerabili zena eta egungo paradorekin identifika daitekeena.

Erromatar hiria XII. mendean zabaldu zen. Erdi Aroko handitze horri, zati erromatarrarena bereizteko, "Kanpoko ertza" deitu zitzaion, eta espazio ireki zabal baten bidez lotzen da harekin, Karlos III.aren plazaren bidez, zeina, harrezkero, herriaren erdigune nagusi bihurtu baita. Erdi Aroko hirigunea Kale Nagusiak banatzen dituen bi guneren inguruan antolatu zen. Kale hori Cardo Maximoaren luzapena da, eta hiriaren hegoaldeko muturrean dagoen Txapitelako atea eta Tuterakoa lotzen ditu.

Kale Nagusiaren ekialdera zabaltzen den auzoa eskema nahiko anarkiko baten arabera antolatzen da, agian zaharragoa delako, San Pedro elizaren inguruan; mendebaldeko auzoan, berriz, antolamendu handiagoa dago, ia paraleloak diren kaleekin: Mirapiés, Medios eta Seco. Hirigintza mota honek Nafarroan XII. mendetik inposatu ziren birpopulatze ereduei jarraitzen die. Erdi Aroko hiri berria, erromatarren antzera, gotortu egin zen, baina harresiek ez zuten besteen monumentaltasuna lortu. Hiriaren zati horretara sartzea ahalbidetzen zuten atariak Faltzes, Tutera eta Ibaikoa ziren.

Hiri-esparruan, jauretxe errenazentistak eta barrokoak daude, fatxadak armarriekin apainduta eta egurrezko edo adreiluzko teilatu-hegalez errematatuta, eta beste batzuk, berriz, bakunak dira materialean, eta ez dago elementu indibidualizaturik. Batzuetan, leiho bikiek irauten dute, edo arku zorrotzeko edo dobela handiko erdi-puntuko atari zabalak, batzuetan giltzarrian armarriak dituenak, XVI. mendera arte luzatzen diren eredu gotiko berantiarren arabera sailkatzen laguntzen du, eta Erriberrin eredu horien adibide ugari eta onak daude.

Kultura

aldatu

Euskara

aldatu

Nafarroako Artxiboan aurkitutako dokumentazioaren arabera, Marzan eskribauak alkatearen testigantza jaso zuen, 1574an Pedro Ezpeletaren morroi bat Joan Irigoienen etxearen ondoan zegoen oholtza baten gainera igo zela kontatzen duena. Orduan, "en bascuence pregonando dijo que todos los que tenía yeguas en el guazán de la casa de don Pedro de Ezpeleta fuera por ellas, que estaban en el corral" ("euskaraz pregoian esan zuen Pedro Ezpeletakoaren etxeko guazanean behorrak zituen guztiak haiengatik zirela, kortan baitzeuden"). Ahozko testigantza pergaminoan jasota geratu zen, alkateak Ezpeletako makuluaren jarrerak tokiko agintea hausten zuela uste zuelako. Zinegotziek deliberatu zutenez, "hiribilduak ofizio hori egiten duten pertsonak ditu", bandoak jartzekoa, "eta herritar partikular batek edo beste inork ez dezala horrelakorik egin", zalantzan jartzen baitzuen kontzejuaren eskumena.[25]

Luis Luziano Bonapartek, 1869an, Erriberri atzerakada-eremuan sailkatu zen, non euskarak hain atzerakada handia izan duen, non bertako hiztunik apenas geratzen den.[26]

Koldo Zuazok, 2010ean, Erriberri ez-euskal-eremuan sailkatu zen.[27]

Nafarroako Gobernuak onartutako Euskararen Foru Legearen arabera, Tafalla eremu ez-euskalduneko udalerria zen, eta hori dela eta, hizkuntza ofizial bakarra gaztelania zen. 2001eko erroldaren arabera, herritarren % 5,66k zekien euskaraz, 2010ean % 5,66k eta 2018n % 8,60k.

2008an Nafarroako Ezker Batuak eta Nafarroa Baik Euskararen Foru Legea aldatu eta gune mistoan udalerri gehiago sartzeko (horien artean Erriberri) proposamena aurkeztu zuten Nafarroako Parlamentuan. Nafar Herriaren Batasuna ez, beste talde guztien baiezko botoarekin proposamena aurrera aterako zela zirudienean, Nafarroako Alderdi Sozialistaren ustegabeko jarrera aldaketak atzera bota zuen gune mistoaren hedapena.[28] Hala ere, 2017ko ekainean aurrera atera zen mozioa Nafarroako Parlamentuan eta eremu mistoan sartu zen Erriberri azkenean, beste 43 udalerrirekin batera.[29]

2009ko urtarriletik udalerriaren izen ofiziala Erriberri da euskaraz, eta Olite gaztelaniaz.

Kirola

aldatu

Jaiak

aldatu

Ondasun nabarmenak

aldatu
 
Erriberriko Errege Jauregia, Irizar karrixkatik ikusia

Erriberritar ospetsuak

aldatu

Herri senidetuak

aldatu

Erriberri ondorengo herriekin senidetuta dago:

Irudiak

aldatu

Oharrak

aldatu
  1. ↑ /eriβ̞éri/ ahoskatua (laguntza)
    Azentua: zorrotza bigarren silaban

Erreferentziak

aldatu
  1. ↑ a b c d e Euskal Herriari Begira. Udalbiltza.
  2. ↑ Euskara ezagutza tasa. (2010) Euskal Herriari Begira (Udalbiltza), Eustat, INE, NASTAT eta Euskal Herriko Hizkuntza Adierazle Sistema (EAS).
  3. ↑ Nafarroako Gobernua. (2018). Nafarroako Datu Soziolinguistikoak. Euskarabidea, 48-53 or..
  4. ↑ Euskaltzaindia. 155. araua: Nafarroako udal izendegia. .
  5. ↑ «Erriberri - Lekuak - EODA» www.euskaltzaindia.eus (Noiz kontsultatua: 2021-08-30).
  6. ↑ Belasko, Mikel. (1999). Diccionario etimológico de los nombres de los pueblos, villas y ciudades de Navarra : apellidos navarros. (2. ed., corr. y aum. argitaraldia) Pamiela ISBN 84-7681-301-5. PMC 48966947. (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  7. ↑ Otazu Ripa, Jesús Lorenzo. (D.L. 1990). Heraldica municipal, merindad de Olite. Diputación Foral de Navarra, Dirección de Turismo, Bibliotecas y Cultura Popular ISBN 84-235-0276-7. PMC 911388951. (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  8. ↑ Meteo Navarra. «Estazioko datuak - Erriberri» meteoeu.navarra.es (Noiz kontsultatua: 2021-09-01).
  9. ↑ Erriberriko estazioko balio klimatologikoak. Nafarroako Gobernua (Noiz kontsultatua: 2020-08-24).
  10. ↑ a b c Nafarroako Entziklopedia Handia | ERRIBERRI. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  11. ↑ Taracena, B., Vázquez de Parga, L. Recinto amurallado de la Ciudad de Olite. www.dialnet.unirioja.es
  12. ↑ a b c d (Gaztelaniaz) «ERRIBERRI - Historia II -- Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  13. ↑ 1513-1591., Morales, Ambrosio de,. (1791). Coronica general. En la oficina de don Benito Cano PMC 803020037. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  14. ↑ Florencio., Idoate,. (1997). Rincones de la historia de Navarra. Gobierno de Navarra ISBN 84-235-1579-6. PMC 977692024. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  15. ↑ Rafael., Gómez Chaparro,. (1967). La desamortización civil en Navarra.. PMC 164415464. (Noiz kontsultatua: 2022-04-28).
  16. ↑ «Erriberri» www.ine.es (Espainiako Estatistika Institutua) (Noiz kontsultatua: 2021-08-31).
  17. ↑ (Gaztelaniaz) «Udalbatza» Ayuntamiento de Olite / Erriberriko Udala (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  18. ↑ (Gaztelaniaz) «Informazio-batzordeak» Ayuntamiento de Olite / Erriberriko Udala (Noiz kontsultatua: 2022-04-26).
  19. ↑ (Gaztelaniaz) «Base de datos de Alcaldes y Concejales:: Ministerio de Política Territorial y Función Pública ::» www.mptfp.gob.es (Noiz kontsultatua: 2020-05-05).
  20. ↑ a b «ERRIBERRI - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  21. ↑ (Gaztelaniaz) Olite, ANDREA GURBINDO. (2014-07-10). «Maria del Carmen Otxoa PSNko Erriberriko zinegotziak dimisioa eman du» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  22. ↑ (Gaztelaniaz) iAgua, redaccion. (2013-12-11). «Zidakos ibaia protagonista "Nik, Zidakos" dokumentalean» iAgua (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  23. ↑ (Gaztelaniaz) Olite, SHEYLA MUÑOZ. (2015-07-21). «Erriberri - Andoni Lakarra: garrantzitsua da Udala herritarren parte-hartzeari irekitzea.» diariodenavarra.es (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  24. ↑ (Gaztelaniaz) Navarra.com. «Maite Garbaio, Erriberri Elkartuko alkate berria, PSNrekin akordioa lortu ondoren» Navarra.com (Noiz kontsultatua: 2022-05-03).
  25. ↑ «ERRIBERRI - Auñamendi Eusko Entziklopedia» aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus (Noiz kontsultatua: 2022-05-31).
  26. ↑ Luis Luziano Bonaparte. Carte des Sept Provinces Basques, montrant la delimitation actuelle de l´euscara, et ses divisions en dialectes, sous-dialectes et varietés, 1863.
  27. ↑ Koldo Zuazo. El euskera y sus dialectos. Alberdania, 2010.
  28. ↑ Euskarakultur.com webguneko albistea.
  29. ↑ "Berria" (2017/06/23)
  30. ↑ a b «Wayback Machine - Nafarroako herri eta hiri senidetuak» web.archive.org (Noiz kontsultatua: 2022-05-13).

Ikus, gainera

aldatu

Kanpo estekak

aldatu
"https://eu.wikipedia.org/w/index.php?title=Erriberri&oldid=9876987"(e)tik eskuratuta