Kitxua: berrikuspenen arteko aldeak
Ezabatutako edukia Gehitutako edukia
t r2.6.4) (robota Aldatua: tr:Keçuvaca |
t azpifamilia > subfamilia |
||
| (28 erabiltzailek tartean egindako 69 berrikusketa ez dira erakusten) | |||
1. lerroa:
{{Hizkuntza infotaula
| izena = Kitxua
| jatorrizko izena = {{lang|qu|Qhichwa simi}}<br/>{{lang|qu|Runa
| familiaren kolorea = Amerikarra
| estatuak = [[Argentina]], [[Brasil]], [[Bolivia]], [[Txile]], [[Kolonbia]], [[Ekuador]], [[Peru]]
10. lerroa:
| araugilea = ez du
| iso1 = qu | iso2b = que | iso2t = que | iso3 = -
| mapa =
| maparen testua =Kitxuaren hedadura, [[Hego Amerika]]n, eta adar nagusiak: I (erdialdekoa), II-A (Peru iparraldekoa), II-B (iparraldekoa), II-C (hegoaldekoa).
}}
'''Kitxua<ref name="Euskaltzaindia">{{erreferentzia|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0038.pdf|egilea=[[Euskaltzaindia]]|izenburua=38. araua: Munduko estatu-izenak, herritarren izenak, hizkuntza ofizialak eta hiriburuak}}</ref><ref>{{Web erref|izenburua=53. araua - Munduko estatuetako hizkuntza ofizialak|url=https://www.euskaltzaindia.eus/dok/arauak/Araua_0053.pdf|argitaletxea=Euskaltzaindia|sartze-data=2010-11-18}}</ref> hizkuntzak''' ({{lang|qu|''qhichwa simi'' edo ''runa simi''}}) Kitxua, [[:es:Sierra_del_Perú|Peruko Ande]]<nowiki/>etako jatorrizko hizkuntza familia da, Hego Amerikako mendebaldean zazpi herrialdetan zehar hedatzen dena. 2004<ref>{{Erreferentzia|izenburua=The Austronesian Languages of Asia and Madagascar|data=2004-11-25|url=http://dx.doi.org/10.4324/9780203821121|editore-abizena=Adelaar|editore-izena=K Alexander|doi=10.4324/9780203821121|sartze-data=2020-06-01}}</ref>. urterako, kitxuar hizkuntzetako hiztunen kopurua zortzi eta hamar milioi artekoa zen.<ref>Adelaar, Willem F. H (2004-06-10): ''The Languages of the Andes''. {{ISBN|9781139451123}}. Orrialdeak: 167–168, 255.</ref> 2018ko erroldako datu estatistikoen arabera, Perun kitxua hiztunen populazioak gora egin du, 2007. urtearekin alderatuta.
Hizkuntza familia hori gaur egun Peruko erdialdeko eta mendebaldeko eskualdeako lurralde batean sortu zen, ustez. [[V. mendea|V. mendean,]] familiaren bi adar banandu ziren: [[:es:Quechua_I|kitxua I]] iparralderantz eta [[:es:Quechua_II|kitxua II]] hegoalderantz. XIV. mende inguruan, hizkuntza orokorra deiturikoa komunikazio-hizkuntza garrantzitsu eta [[Hizkuntza ofizial|ofizial]] bihurtu zen [[Inka Inperioa|Estatu inkaikoa]]<nowiki/>n. Aldaera hori indigenen katekesirako Espainiako administrazioan erabilitako hizkuntzarik garrantzitsuena izan zen. XX. mendean, gaztelaniak kitxua gainditu zuen Peruko hizkuntza nagusi gisa. [[:es:Quechua_sureño|Hegoaldeko kitxua]], [https://www.argia.eus/albistea/hizkuntza-kolonialean-dekolonizatzen-ahal-gara hizkuntza kolonial] orokorraren ondorengoa, kitxua hizkuntza hedatuena da, [[:es:Quichua_norteño|iparraldeko kitxua]] (Ekuador, Kolonbia eta Loretokoa) eta [[:es:Quechua_ancashino|kitxua ankashinoa]] atzetik dituela. 1960ko hamarkadan, ikerketa dialektologikoek kitxuaren barruan hizkuntza bereiziak zeudela zehaztu zuten.
Kitxuar hizkuntzek morfologia eranslea dute, erro erregularrak eta atzizki produktiboen errepertorio zabalak dituzte, hitz berriak erregulartasunez eratzea ahalbidetzen dutenak. Haren ezaugarri gramatikalen artean, informazioaren iturria edo ebidentzialtasuna, zenbait kasu nominal, ''gu'' inklusibo bat (hiztuna[k] ez ezik, solaskidea[k] ere hartzen d[it]uena) eta beste bat, baztertzailea (hots, solaskidea[k] at geratzen d[ir]a), hiztunak ekintza batekiko duen onura edo jarrera, eta, aukeran, topikoa bereizten dira. Aditz iragankorrak bat datoz subjektuarekin eta objektuarekin. Predikazio nominalak adierazten dituzte subjektua eta atributua elkarren ondoan jarriz. Kitxuak artikulurik edo juntagailurik gabe funtzionatzen du, genero gramatikalik bereizi gabe: adibidez, ''urqu mishi'' (katarra); ''mishi china'' (katemea), ''mulli china'' (molle —zuhaitz mota bat— emea), ''urqu mulli'' (molle arra), ''urqun qucha'' (aintzira arra), ''chinan qucha'' (aintzira emea); ez dago hizkuntza erromantzeen gramatikaren antzeko kategoriarik. ''Urqu'' nahiz ''china'' animalia edo landare izenaren aurretik jartzen da, dagokien genero maskulinoa edo femeninoa adierazteko <ref>{{Erreferentzia|abizena=Carranza Romero, Francisco J. (Francisco Javier), 1946-|izenburua=Diccionario quechua ancashino-castellano|argitaletxea=Iberoamericana|data=2003|url=https://www.worldcat.org/oclc/53967510|isbn=84-8489-098-8|pmc=53967510|sartze-data=2020-06-01}}</ref>.
[[Peru]]n, [[Bolivia]]n ([[Cochabambako departamendua|Cochabamba]], [[Chuquisaca]], [[Potosíko departamendua|Potosi]], [[La Pazko departamendua|La Paz]] eta [[Oruroko departamendua|Oruro]] departamenduetan bereziki) eta [[Kolonbia]]n ([[Putumayo]] eta [[Nariño]] departamenduetan) ofiziala da. Horrez gain, [[Ekuador]]en, [[Argentina]]n ([[Saltako probintzia|Salta]], [[Jujuyko probintzia|Jujuy]] eta [[Santiago del Esteroko probintzia|Santiago del Estero]] probintzietan) eta [[Txile]]n ([[Antofagasta]]) ere mintzatzen da.
''Kitxua'' hitzak "inguru epela" esan nahi du eta ''runa simi''k, berriz, "gizakien hizkuntza" (''kastilla simi'': gaztelania, ''inka simi'': inken hizkuntza).
== Historia ==
* [[1540]]an, Frai Domingo de Santo Tomás [[
* [[1680]]an, Juan de Espinoza Medrano
* [[1935]]ean, José María Arguedas idazleak ''
* [[1964]]an, Alfredo Torero Fernández hizkuntzalari eta antropologo perutarrak ''
* [[1976]]an, Toreroren ikasle batek, Rodolfo Cerrón Palomino hizkuntzalari perutarrak, lehendabiziko hiztegia argitaratu zuen, huanka aldaeran.
* [[1994]]an, Rodolfo Cerrónek kaleratu zuen hegoaldeko kitxua (Peruko hegoaldea, Bolivia eta Argentina) batuaren hiztegia.
==
Gaur egun hizkuntza ofiziala da Peru, Bolivia eta Ekuadorren, baina ez Txile, Kolonbia eta Argentinan. Perun 1975ean onartu zen lehen aldiz kitxua hizkuntza ofizial gisa (21115 Lege Dekretuaren bidez). 2003an Peruko Kongresuak Hizkuntza Legea onartu zuen eta 2011n kitxuaren erabilera, iraunkortasuna, garapena eta sustapena bermatzeko 29735 Legea onartu zen. Hezkuntza, osasuna eta justizia arloetan emandako aurrerapausoekin batera, 2016an auzitegi goreneko ebazpen batek derrigorrezkotzat jo zuen kitxuera ikastea Kulturarteko Hezkuntza Elebidunean (EIB). Bolivian 1977an kitxuak eta aimarak ofizialtasuna lortu zuten, baina 2000. urtera arte ez zen herrialdeko 33 hizkuntza indigenen ofizialtasuna berretsi (Dekretu Gorena 25894 zenbakia, irailaren 11koa). 2009an konstituzioan bildu zen kitxua Boliviako hizkuntza ofiziala zela, beste 35 hizkuntza indigenekin batera. Ekuadorren 1983an aitortu zen lehen aldiz konstituzioan kitxua eta gainerako jatorrizko hizkuntzak herrialdeko kulturaren parte zirela eta 2006an konstituzioaren bidez aitortu zitzaion ofizialtasuna Ekuadorren.<ref>{{Erreferentzia|abizena=Garabide|izenburua=Kitxua|hizkuntza=eu|url=http://www.garabide.eus/euskara/hizkuntza-komunitateak/kitxua|aldizkaria=Garabide|sartze-data=2019-02-13}}</ref>
=== Ofizialtasun tarteak ===
'''XX. mendean'''
* 1972an, Perun, Juan Velasco Alvarado presidenteak hezkuntza erreforma ezarri zuen, besteak beste, perutarrentzat hezkuntza elebiduna aurreikusiz.
* 1973an, Perun, Hezkuntza Elebiduna Araudia ezarri zen.
* 1975ean, Perun, kitxua ofizial bilakatu zen, 21115. Lege Dekretuaren bidez. 1975eko urriaren 16an, Ketxuako Oinarrizko Alfabeto Orokorra onartu zen, 4023-75 ED zenbakidun Errege Dekretuaren bidez.
* 1977an, Bolivian, legez hizkuntza ofizial izendatu zuten, aimara eta gaztelaniarekin batera.
* 1980an, Perun, Puno Hezkuntza Elebiduna Programa Esperimentalari hasiera eman zitzaion. Ekuadorren, Kitxua Alfabeto Bateratua ofizial bilakatu zen<ref name="#1">{{Erreferentzia|izenburua=Lenguas quechuas|hizkuntza=es|data=2020-06-02|url=https://es.wikipedia.org/w/index.php?title=Lenguas_quechuas&oldid=126594438|sartze-data=2020-06-03|encyclopedia=Wikipedia, la enciclopedia libre}}</ref>
* 1983an, Bolivian, herri Alfabetatze eta Hezkuntza Zerbitzu Nazionala (SENALEP) ezarri zen. Ekuadorren, Konstituzioaren erreforma egin zen, kitxua eta gainerako hizkuntza aborigenak kultura nazionalaren parte direla aitortzeko<ref name="#1" /><ref>{{Erreferentzia|izena=Saúl Velasco|abizena=Cruz|izenburua=El movimiento indígena y la autonomía en México|argitaletxea=UNAM|hizkuntza=es|data=2003|url=https://books.google.com.pe/books?id=5bEcd05zfuYC&pg|isbn=978-970-32-1124-1|sartze-data=2020-06-03}}</ref>
* 1984an, Bolivian: Kitxua-Aimara Alfabeto Batuaren ofizialtasuna, 1984ko maiatzaren 5eko 202227 Dekretu Gorenaren arabera<ref name=":0">{{Erreferentzia|abizena=Howard, Rosaleen.|izenburua=Por los linderos de la lengua : ideologías lingüísticas en los Andes|argitaletxea=Instituto de Estudios Peruanos|data=2007|url=https://www.worldcat.org/oclc/122332704|edizioa=1. ed|isbn=978-9972-51-164-6|pmc=122332704|sartze-data=2020-06-03}}</ref>
* 1985ean, Perun, Kitxua Alfabeto Batuaren onarpen ofiziala, 1985eko azaroaren 18ko 1218-85 zk.ko Ministerio Ebazpenaren bidez.<ref name=":0" />
* 1986an, Ekuadorren, kultura Arteko Hezkuntza Elebiduna Proiektua hasi zen; ConAIE Ekuadorreko Nazionalitate Indigenen Konfederazioari aitortza ofiziala eman zitzaion.
* 1988an, Ekuadorren, kultura Arteko Hezkuntza Elebiduna Zuzendaritza Nazionala ezarri zen.<ref>{{erreferentzia|izena=Jacob|abizena=Aguinda Washicta|urtea=2011|izenburua=JORNADAS DE EDUCACIÓN PARA EL DESARROLLO EN LA UNIVERSIDAD|argitaletxea=DIRECCIÓN NACIONAL DE EDUCACIÓN
INTERCULTURAL BILINGUE|orrialdea=|orrialdeak=|ISBN=|hizkuntza=}}</ref>
* 1991n, Perun, Kulturarteko Hezkuntza Politika Elebiduna antolatu zen. Bolivian, etapa enpirikoan Kulturarteko Hezkuntza Elebiduna Proiektuari hasiera eman zitzaion eta LANEren 169. hitzarmena izenpetu.
* 1993an, Ekuadorrenn Kulturarteko Hezkuntza Elebiduna egituratu zen. Perun, LANEren 169. hitzarmena berretsi zen. Hezkuntza Elebinud Kulturarteko Unitate Nazionala (Unebi) sortu zen.
* 1994an, Bolivian, 1565. Hezkuntza Erreformaren Legea ezarri zen.
* 1995ean, Bolivian, Kulturarteko hezkuntza elebiduna herrialde osoa bultzatu zen.
* 1998an, Boliviak, Ekuadorrek eta Peruk Tabacundoko Akordioa izenpetu zuten, Boliviako eta Peruko kitxuar alfabetoak ekuadortar kitxuarekin bateratzeko asmoz. Ekuadorren, LANEren 169. hitzarmena berretsi zen.
'''XXI. mendea'''
* 2000n, Perun Hezkuntza Elebiduna eta Kulturartekoaren Zuzendaritza Nazionala (DINEBI) sortu zen. Boliviak, Ekuadorrek eta Peruk Tabacundoko Akordioa izenpetu zen, Boliviako eta Peruko kitxuar alfabetoak ekuadortar kitxuarekin bateratzeko asmoz. Ekuadorren, LANEren 169. HITZARMENA berretsi zen.<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Bolivia: Decreto Supremo Nº 25894, 11 de septiembre de 2000|url=https://www.lexivox.org/norms/BO-DS-25894.html?dcmi_identifier=BO-DS-25894&format=html|aldizkaria=www.lexivox.org|sartze-data=2020-06-03}}</ref>
* 2002an, Limako Adierazpena izenpetu zen, Kulturarteko Hezkuntza Elebidunaren Latinoamerikako V. Biltzarraren esparruan.
* 2003an, Perun, 2003ko urriaren 30ean, Kongresuak Hizkuntzen Legea onartu zuen<ref name=":0" />.
* 2009an, Bolivian, kitxua hizkuntza ofiziala aldarrikatu zen, otsailaren 7an onartutako Konstituzio Politikoan, beste 35 hizkuntza indigenarekin batera<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Constitución Política del Estado (CPE) - Infoleyes Bolivia|hizkuntza=es|url=http://bolivia.infoleyes.com/norma/469/constituci%C3%B3n-pol%C3%ADtica-del-estado-cpe|aldizkaria=bolivia.infoleyes.com|sartze-data=2020-06-03}}</ref>.
* 2011n, Perun, 2011ko ekainaren 26ko 29735 Legea onartu zen, kitxua erabiltzeari, zaintzeari, garatzeari eta sustatzeari buruzkoa.
* 2014an, Perun, Unibertsitateko 30220. Legeak lizentziatura lortzeko eskakizun gisa ezarri zuen, jatorrizko hizkuntza edo atzerrikoa menderatzea.
* 2015ean, Perun, Ayacucho departamenduan, Justizia Gorte Nagusiak kulturarteko bake-epaitegi letratuak sortu zituen; hor, Ayacuchoko kitxua kasuak artatzen dira<ref>{{Erreferentzia|izenburua=Ayacucho: Crean juzgado de paz que impartirá justicia en quechua {{!}} Actualidad {{!}} Peru21|data=2015-04-27|url=https://web.archive.org/web/20150427143321/http://peru21.pe/actualidad/ayacucho-crean-juzgado-paz-que-impartira-justicia-quechua-2214025|aldizkaria=web.archive.org|sartze-data=2020-06-03}}</ref>. Perun ere, Hugo Carrillo Cavero biltzarkideak kitxuaren irakaskuntza eskoletako derrigorrezko curriculumaren zati bihurtzeko ekimena bultzatu zuen.
* 2016tik, Perun, Cusco departamenduan, osasun zentroek kitxuaz ere artatzen dute<ref>Información de ''El Comercio'' de Lima, marzo de 2016</ref>. Perun, ebazpen gorena aldarrikatu zen, dagokion hizkuntza aborigena derrigorrezkoa izanik, Kulturarteko Hezkuntza Elebidunaren barruan<ref>Bat egunkarian 2016ko uztailean agertutako oharra</ref>. Halaber, TV Peru eta Radio Nacional del Peru kateek albistegiak estreinatu zituzten kitxuaz<ref>{{Erreferentzia|izena=Jacqueline|abizena=Fowks|izenburua=Perú estrena su primer noticiario en quechua|hizkuntza=es|data=2016-12-10|url=https://elpais.com/internacional/2016/12/07/america/1481150662_571329.html|aldizkaria=El País|issn=1134-6582|sartze-data=2020-06-03}}</ref>.
* 2018an, Peruko Kongresuak kitxuaren irakaskuntza onartu zuen oinarrizko hezkuntzan, atzerriko hizkuntzen antzera. Ipar Amerikako ingelesa gehienetan, batez ere Abraham Lincoln ikastetxean, hebreera Leon Pinelo ikastetxean, italiera Antonio Raimondi ikastetxean, alemana Alexander Von Humboldt ikastetxean, txinera eta japoniera bere eskola esklusiboetan ekialdeko ondorengoentzat. Ikastetxe horiek guztiek Liman funtzionatzen dute<ref>Interneten ikastetxe horien aipamenak daude</ref>
* 2019an, Roxana Quispe Collantes doktore gisa hartu zen San Markoseko Unibertsitate Nazional Nagusian, Andrés Alencastre Gutiérrez (1909-1984) poeta kitxuari buruzko tesi bat defendatuz. Kitxuaz idatzitako lehen doktore-tesia da
== Glotonimia ==
Kitxuar hizkuntzek ez zuten [[autoglotonimo]]<nowiki/>rik edo, behintzat, ez dago erregistrorik horrela izan zitekeenik. Aitzitik, Konkistaren garaiko ikerketa eta kroniketatik abiatuta ematen zaizkie izenak XVI. mendeko [[Peruko Erregeorderria|Peruko erregeordetza]] osatzen zuen hizkuntza-mosaikoko hizkuntzei. Esaldi batzuk, Antzinako Peruko gobernariek Inka Estatuarekin elkar ulertzeko erabiltzen zuten hizkuntza izendatzeko erabili ziren: erregistratutako goiztiarrena, hizkuntza orokorrarena da. Hala ere, Andeetako eskualdean, kitxua klasikoak epiteto hori jasotzeaz gain, beranduago aimara, pukina eta motxika ere jaso zituen.<ref>Torero: ''Lenguas de los Andes. Lingüística e Historia''. Instituto Francés de Estudios Andinos Lima (2002)</ref>
Ketxua izena frai Domingo Santo Tomasek erabili zuen lehen aldiz bere Grammatikan... baita esamoldearen jatorria ere, Cieza de León eta Bernabé Cobok ere aipatua: kronikariek hizkuntza orokor deitutakoaren jatorriaz galdetu zietenean, hauek, gaur egun Andahuaylas probintzian bizi zen kitxua naziokoak zirela erantzuten zuten. Kitxua aldaera hitza XVII. mendearen erdialdean hasi zen erabiltzen. Bai kitxua eta bai kitxua jatorrizkoaren kumaturen batetik datoz. [[:es:Alfabeto_Fonético_Internacional|[qiʈ͡ʂ.wa]]] ("Haran epela"), klima oneko haranetan erabiltzen dena.
Aldaera askotan, hegoaldeko kitxuan bezala, kognatu honek ubular kontsonante bat erakusten du,/i/ren aurrean agertzen denean, [[Oklusio (argipena)|oklusiboa]] edo frikatiboa, bokal honetan alofono bat sortzen duena. Alofonia hau gordetzen duten eskualdeei, kitxua kitxuismoa dagokie. Beste batzuetan,*/q/ jatorrizkoa kontsonante ez-ubular bihurtzeak bokalen alofonia galtzea eragiten du, eta, beraz, aldaera horiei kitxua izena dagokie. Hala ere, badira salbuespen batzuk, hala nola [[Santiago del Estero]]<nowiki/>n (kitxua izena erabiltzen da) eta autonomia erabiltzen ez den zenbait tokitan.
=== Autonimoak ===
''Runa simi'' autoglotonimoa ("jendearen hizkuntza") hegoaldeko kitxuaren aldaera batzuetan hedatuta dago. Konkistaren ondoren, ''runa'' hitzak akulturazio bat jasan zuen, bere jatorrizko "gizakia" zentzua okertu baitzen, eta bertakoak ''wiraqucha'' izendatzeko erabili zen, espainiarrak izendatzeko erabili zena. Horrela, ''runa simi'' "indigenen hizkuntza" gisa itzul daiteke, hau da, jatorrizko edozein hizkuntza, espainieratik bereizteko (''kastilla simi; misu simi'').
Beste interpretazio posible bat ''runa'' esamoldeak administrazio publikoko kategoriei erreferentzia egitea da: runa indiar tributatzailea da, kitxua den ala ez alde batera utzita. Hipotesi honen aldeko arrazoi indartsu bat aimara familiako hizkuntzentzako antzeko adierazpen baten existentzia da: ''jaqaru'' glotonimoa ''jaqi + arutik'' dator, esanahi berdinarekin.
Espainiako kroniketan ez dago ''runa simiren'' antzeko epitetoa hizkuntza jakin bat izendatzeko erabiltzeari buruzko erreferentzia goiztiarrik, ez berantiarrik, baizik eta aipamen hizkuntza indigenek hitz egiten zutela adierazten duen erreferentzia soil gisa aurkitzen dugu. Lehen erreferentzietako bat, Cerrón-Palominok aipatua (2008), Middendorf kitxuistarena da, 1891 ean.
Kolonbiako bi dialektoetan ''inka shimi'' (inken hizkuntza) deitzen zaio, inguru haietara [[Inka Inperioa|inkek]] eraman zutelako; Huancayoko periferian kitxua ''huanca wanka shimi'' esaten zaio, hau da, "Huanken hizkuntza", eta ez da erabiltzen etxekoen artekoetan, ez ''nuna shimi'' ezta ''qichwa'' ere.
== Hizkuntza ikasketak ==
Kitxua hizkuntzalaritzaren lehen ikerketa ezagunak [[Peruko Erregeorderria|Peruko erregeorde]]<nowiki/>tzaren hasieran eman ziren. Misiolari katolikoek tokiko hizkuntza hau eta beste batzuk erabili zituzten indigenak [[Ebanjelizazio|ebanjelizatzeko]], horretarako hizkuntza hauetako zenbait eskuliburu (arteak) eta hiztegi (hiztegiak) idatzi zirelarik, ''[[aimara]], [[Moche|mochica]] edo [[guaraniera]]'' kasu, baita ''katiximak'' ere.
Frai Domingo Santo Tomasekoa, bere testigantza propioaren arabera fraide domingotarra zen. Perura 1540an iritsi zen eta bere ebanjelizatze lanean Peruko erdialdeko eskualdeko hizkuntza ikasi zuen lehen misiolaria izan zen. Ondoren, bere hizkuntzatan predikatu egin zuen egungo ''La Libertad, Ancash, Lima, Ica, Apurímac, Huancavelica, Ayacucho, Junín'' departamenduetan bizi ziren komunitateei. 1560an, naturalen hizkuntzaren ezagutzaren ondorioz, Valladoliden argitaratu zituen kitxuerazko lehen bi lanak, ''[[:es:Gramática_o_arte_de_la_lengua_general_de_los_indios_de_los_reinos_del_Perú|Gramática o arte de la lengua general de los indios de los reinos del Perú]]'', eta Peruko hizkuntza orokorraren Lexicón edo hiztegia.
1560an, naturalen hizkuntzaren ezagutzaren ondorioz, Valladoliden argitaratu zituen kitxuerazko lehen bi lanak. Peruko erresumetako indiarren hizkuntza orokorraren Gramatika edo artea, eta Peruko hizkuntza orokorraren lexiko hiztegia.
Juan de Balboa diputatu limetarra izan zen kitxua hizkuntzako lehen katedraduna, 1576an San Markoseko Unibertsitatea antolatu zenean, eta bertan doktore graduatu zen lehen perutarra<ref>{{Erreferentzia|izena=Manuel de (1805-1885)|abizena=Mendiburu|izenburua=Diccionario histórico-biográfico del Perú. Tomo segundo|url=http://www.cervantesvirtual.com/servlet/SirveObras/12472747622376051987435/p0000001.htm#I_2_|aldizkaria=www.cervantesvirtual.com|sartze-data=2020-06-03}}</ref>.Geroago, 1608an, Diego González Holguínek (1552-1618) ''Vocabvlario de la lengua general de todo el Perv, qquichua o del Inca i''zenekoa argitaratu zuen.
XX. mendearen bigarren erdian, kitxuaren lehen ikerketa zientifiko modernoak eman ziren. Alfredo Torero eta Gary Parker hizkuntzalariek gaiari buruzko lehen ikerketak argitaratu zituzten, Rodolfo Cerrón Palomino, Félix Quesada, Antonio Cusihuamán, Clodoaldo Soto Ruiz, Amancio Chavez, Francisco Carranza eta José María Arguedas antropologo eta literatoaren laguntzarekin, besteak beste.
Atzerriko hizkuntzalarien artean ikerketa garrantzitsuak ere argitaratu ziren, Willem Adelaar, Gerald Taylor, Cesar Itier, Wolfgang Wolck, Pieter Muysken eta beste batzuenak kasu. Hala ere, Andeetako progresismoaren garaia ere bada, non jatorrizko hizkuntzak, baita haien ohiturak ere, nazioen garapenaren garaitzaile bezala ikusten ziren, eta, beraz, landa-heziketa hasiberria, hauen ordez, gaztelera erabiltzera zuzendu zen. Peruko Ikasketen Institutuaren lana eta Alberto Escobarren bultzadak, kitxuaren eta bere gramatikaren sei barietateko hiztegiak argitaratzea. Ekarri zuen Horri buruz, Escobarrek dio:<blockquote>"La reivindicación de la lengua quechua y de su empleo empezaron el 27 de mayo de 1975 con la Ley 21156. La lengua prehispánica más ampliamente difundida en el Perú se hallaba proscrita, legal y socialmente, desde la insurrección de [[Tupac Amaru I.a|Túpac Amaru]] en 1780. Su oficialización en el país, con rango equivalente al de la lengua castellana es, por tanto, una decisiva medida de política cultural." (Escobar, 1976)<ref>Prólogo de Alberto Escobar en ''Gramática quechua Ancash- Huailas'' de Gary J. Parker (1976) Edición IEP, Ministerio de Eucación</ref></blockquote>
== Genealogia eta sailkapena ==
Kitxuak ez du beste [[hizkuntza familia]] batzuekin frogatutako lotura genetikorik. Lehenago, gerora baztertuak izan ziren hipotesi batzuk bota ziren, Joseph Greenbergen amerindiar familiaren proposamena kasu (1987), kitxua Andino-chibcha-paezano erroetatik, Andina adarraren barruan kokatzen zuena.
[[Fitxategi:Qichwa rimaq Tiqsi-M saywitu.svg|thumb|433x433px|Kitxuerazko hizkuntzen banaketa geografikoa estatus ofizialaren arabera]]
=== Bilakaera ===
Kitxuaren eta hizkuntza aimararren arteko erlazio genetikoaren tesia ere baztertuta badago ere, espezialisten adostasunak familia horietako [[Aitzin-hizkuntza|protolenguen]] arteko elkarrekiko harreman zaharra onartzen du. Familia horien lexikoaren zati garrantzitsu bat partekatzen da, eta ez dakigu bietako zein hizkuntzari dagokion zein hitz.
Horrela, kontaktu epe luze baten ondoren, proto kitxua I. mendearen hasieran agertzen da Peruko erdialde-mendebaldeko zatian. Proto kitxua bi adarretan banatu zen V. mendean: Ketxua I.ak iparralderantz beste hedapen bat hasten du ekialdeko isurialdetik zehar Huailas kalezuloraino eta Ketxua II.ak hegoalderantz hedatzen du isurialde baketsuko mendilerrotik.
XIII. mendean, kitxuaren hedapen berriena gertatu zen, Chincha erresumaren merkataritzaren ondorioz bultzatuta. Kitxua klasikoa [[Lingua franca|hizkuntza franko]] bezala hartzea eragin zuena Peru Zaharraren zati handi batean eta gaur egun Ekuadorreko mendilerroa den honetan, herri ezberdinetako kurakek ekoizpenak trukatzeko gobernari independenteen artean komunikatzeko erabilia<ref>Torero, Alfredo (1984). «El comercio lejano y la difusión del quechua. El caso del Ecuador». ''Andina'': 367-402.</ref>. Hegoaldeko mendilerrorantz, hizketa-lurraldearen gainean Azkenik, [[ekuador]]tar aldaera hegoaldeko hizkeratik aldendu zen, kitxua familiaren azken zatiketa gertatu zelarik. Hala ere, zenbait eskualdetan kurakek bakarrik ziren kitxua ezagutzen zutenak, herri xeheak bere hizkuntza propioak erabiltzen jarraitzen zuen bitartean, eskualde ''motxika'' hizlarien kasuan bezala. Prozesu honen erdian, inkek ''Chinchayueren'' konkista hasi zutenean, hizkuntza hau hartu zuten euren administrazio arazoetarako, hauek ere ''aimara'' hizlariak ziren arren, eta euren inperioko probintzia ezberdinetan euren ikaskuntza inposatu zuten. Honek, herri hizkuntzak alde batera uztea esan nahi ez zuelarik. Inkekin harreman komertziala izan zuten oihaneko herri batzuk ere kitxuaren eragina jasan zuten.
Peruko erregeordetzan, misiolari katolikoek tokiko hizkuntza hau eta beste batzuk erabili zituzten indigenak ebanjelizatzeko; zenbait eskuliburu (arteak) eta lexiko idatzi ziren, eta baita beste hizkuntza garrantzitsu batzuk ere, ''aimara, mochica edo guaran''iera kasu, baita ''katiximak'' ere. Hori dela eta, kitxua Andeetako eta Amazoniako beste herri batzuetara hedatu zen.
[[Fitxategi:Quechua (subgrupos).svg|thumb|407x407px|Kitxua familiaren banaketa geografikoa]]
=== Barne sailkapena ===
Gary Parker (1963)<ref>Parker, Gary (1963). «La clasificación genética de los dialectos quechuas». ''Revista del Museo Nacional'' '''XXXII''': 241-252.</ref> eta Alfredo Torero (1964)<ref name="#2">Torero Fernández de Córdova, Alfredo A. (1964). «Los dialectos quechuas». ''Anales Científicos de la Universidad Agraria'' (La Molina (Lima)) '''2''' (4): 446-478.</ref> hizkuntzalarien seminen dialektologia-ikerketek kitxua familiako barietateak bi subfamilia edo adarretan sailkatu zituzten. Adar horietako bat kitxua I izenekoa da Toreroren nomenklaturan edo kitxua II, Parkerren arabera. Adar horrek Peruko erdialdeko eta ipar-erdialdeko mendilerroan banatutako barietateak hartzen ditu, Andeetako mendilerroaren bi isurialdeetan, Peruko Lima, Junín, Pasco, Huánuco eta Ancash departamenduetan. Beste adarra kitxua II (Torero) edo kitxua A (Parker) izenekoa da. Iparraldetik hedatzen da Kolonbia hego-mendebaldea, Ekuador eta Peru iparraldearen artean, hegoaldetik, berriz, Peruko austral eta Bolivia eta Argentinako ipar-mendebaldearen artean, agian Txiletik gertu bizi hiztunekin. Torerok bere lanean kitxua I taldearen hiru aldeko azpiatal bat artikulatu zuen.
* Kitxua I
** (azpitalderik ez)
*** Huayla
*** Conchuco
*** Huayhuash occidental (Pativilca altua)
*** Huánuco-Marañón
*** Huánuco-Huallaga
*** Huayhuash erdialdea (Huaura altukoa eta Chaupihuaranga)
*** Huayhuash ekialdekoa (Pasco eta Juníngo iparraldea)
*** Mantaroko harana (huanca, ''Alis'', ziurrenik ''Huangáscar'')
* Kitxua II
** Kitxua II A
*** Pacaraos
*** Lincha
*** [[Cajamarca]] (Incahuasi-Cañaris)
** Kitxua II B
*** Lamas
*** Ecuador
*** Kostaldeko kitxua
** Kitxua II C
*** Ayacuchoko litxua
*** Kuskoko kitxua ( Bolivia eta Argentina barnebiltzen ditu)
*** Santiago del Estero
Duela gutxi egindako berrikuspen batean, Adelaarrek kitxua II-ko taldearen jarrera taxonomikoa egileak berak zalantzan jarri zuela eta Yauyos inguruko ondorengo ikerketen argitan berriz aztertu zela gogorarazten du. Pakaraoseko kitxua, nagusiki morfologikoak diren kontsiderazioengatik, Kitxua I-aren adarra bezala hartzen da. Gainontzekoak, erdialdeko kitxuetatik dibergentea direnak, Toreroren hasierako II-A barietatearen gainontzeko barietateak, proto-Kitxua II.aren banaketa goiztiar bezala hartu ziren, kitxua II.B eta kitxua II. C artean banatzen hasi aurretik<ref name="#2"/>.
[[Fitxategi:Lexicon o Vocabulario de la lengua general del Peru 1560 first page of vocabulary list.jpg|thumb|Lexicon edo Peruko hizkuntza orokorraren hiztegia, Domingo de S. Tomasek osatua (1560).]]
=== Forma estandarrak eta ofizialak ===
Gaur egun ez dago [[hizkuntza estandar]] bat ([[arabiera]] kasu) edo idatzizko sistema komun bat (txinera bezala) hizkuntza ulertezinen erabiltzaileek komunikatzeko erabiltzen dutena: lehen gaztelaniara jotzen dute, ezagutzekotan.
Maila ofizialean, Peruko konstituzio politikoak kitxuaz hizkuntza bakar bat bezala hitz egiten du, baina Hezkuntza Ministerioak gutxienez sei hizkuntza barietatetarako liburu ezberdinak igortzen ditu (Angela, Ayacucho, Cajamarca-Cañaris, Cuzco, Junín, San Martín). [[Bolivia]]n, hezkuntzan eta testu ofizialetan, kitxua normalizatu bakarra erabiltzen da (hegoaldekoa), eta Ekuadorren, kitxua bakarra. Bi herrialde horietan hitz egiten diren aldaki guztiak elkar ulergarriak dira.
Kitxua hizkuntza bakarra da, kitxua dialekto estandarra da eta gainerako aldaerak deformazioak dira.
[[Fitxategi:Andean Languages.png|thumb|331x331px|Andeetako hizkuntzak, kitxuarekin harremanetan jarri zirenak]]
=== Beste hizkuntzekiko harremana ===
Kitxua eta aimara familien konbergentzia formatiboaren ondoren, kitxuak aimara familia linguistikoarekin harreman linguistiko handia izaten segitu zuen. Eskualde askotan, kitxua, urteen joan-etorrian, aimara ordezkatzera iritsi zen. Izan ere, IKE kitxuaren ezaugarri asko, dirudienez, barietate hauetako asko aimara substratu baten gainean sortu zirelako gertatzen dira.
Gainera, kitxua, historikoki, [[Amazonia]]ko hizkuntzekin harremanetan egon da, adibidez ashaninkarekin, arawak eta panoa familietako beste hizkuntza batzuez gain. Marañonen arroan, kitxuak erabat ordezkatu zituen, inken aurreko hizkuntza asko bezala. Hegoaldean inken inperioa mapudungun, kakan eta huarpe hizkuntz eremuetara hedatu zen.
Kitxuak gaztelanian ere eragina izan zuen, konkistatzaileek ezagutu zituzten errealitate berriak deskribatzeko kitxuismo asko ekarriz. Gaztelaniak ere maileguak utzi ditu kitxua hizkuntzetan. Ondoren, Andeetako elebitasun gaztelania-kitxuaren ondorioz, fonema oklusibo soinudunak sartu dira Ketxua II izenekoan eta, bestetik, andinoen gaztelania sortu da.
Euskarak zenbait hitz hartu dizkio: ''[[Andeetako kondor|kondor]]'', ''[[puma]]'', ''[[Akuri|kui]]'', ''[[llama]]'', ''[[alpaka]]'', ''[[bikuina]]'', ''[[Koka (landarea)|koka]]'', ''[[guano]]'', ''[[kinoa]]'', ''kantxa'', ''[[txirimoia]]'', ''[[panpa]]'', ''[[mate]]''...
== Kokapen geografikoa ==
Kitxuerazko hizkuntzak etengabe hitz egin dira Hego Amerikako mendebaldean, Kolonbiako hego-mendebaldetik Argentinako iparralderaino.
=== Iparraldea: Ekuador, Kolonbia eta Loreto ===
Kolonbiako hego-mendebaldearen, Ekuadorren eta Peruko Amazoniaren iparraldeko muturraren artean, iparraldeko kitxua edo ekuadortarra da nagusi. Multzo ezberdin hori Nariño, Putumayo eta [[Cauca (departamendua)|Cauca]] departamenduetako eskualdeetatik (Kolonbia) [[Amazonas|Amazonas ibaia]]<nowiki/>ren iparraldeko isurialderaino hedatzen da, Loreto departamenduan (Peru), Ekuadorko Mendilerroa eta Ekialdea zeharkatuz.
[[Fitxategi:El quechua como lengua materna (censo nacional 2007).png|thumb|302x302px|Ama-hizkuntza kitxua duten pertsonen banaketa geografikoa barrutika]]
=== Peruko ipar-mendebaldea ===
Iparraldeko kitxuarekin lotutako bi barietate hitz egiten dira, Peruko Amazonas eta San Martin departamentuetan. Kitxua ''chachapoyanoa'' Amazoniako mendian erabiltzen da eta kitxua ''lamista'' Mayo eta Sisa ibaien isurialdeetan. Mendebaldean, kitxua ''cajamarquino''a Cajamarca hiriaren inguruan hedatzen da, Chetilla eta Porcon herrietan. ''Incahuasi-Cañarisen'' barietatea, ''kaxamarka''-barietatearekin uler daitekeena, ipar-ekialdean hedatzen da Incahuasi eta Cañaris barrutietan (Lambayeque), Cutervo eta Jaen probintzietan (Cajamarca) eta Huancabamba probintzian (Piura) urrun dagoen herri batean.
=== Peruko erdialdea ===
Peruko Erdialdeko Mendilerroan, nagusiki, Kitxua I adarreko hizkuntzak daude, iparraldeko Angela eta Huanuco departamenduetan eta hegoaldeko Junin, Huancavelica eta Ica departamenduetan, Pasco eta [[Lima]] departamenduak barne.
Eskualde haietan gehien hitz egiten den hizkuntza kitxua ankashinoa da, iparraldeko muturrean hitz egiten dena (Ancash eta Huánucoko ipar-mendebaldean). ''Kitxua huanca'' edo soilik ''huanca'' deritzona Huancayo, Chupaca eta Concepcion probintzietan Junín departamenduan hitz egiten da. Hegoaldean, Limako departamenduan, Kitxua II dialektoek euren eremua Yauyosko probintziako Ketxua I-a dialektoarekin partekatzen dute; bata Laraos barrutian dago eta bigarrena, probintziaren hegoaldean.
=== Hegoaldea: hegoaldeko Peru, Bolivia eta Argentina ===
Hegoaldeko ktxua, familia hartako makrolektorik zabalduena, Peruko hegoaldearen eta Argentinako iparraldearen artean hitz egiten da, hiru eskualde bananduz.
* Lehenengoak Peruko hegoaldeko mendilerroa hartzen du, Huancavelica departamenduaren eta Puno eta Moquegua departamenduaren artean eta La Paz departamenduaren iparraldeko eskualde txiki batean iristen da. Eskualde hori hegoalderago dagoen beste batetik aimararen hizkuntza domeinuak banatzen du.
* Bigarrena, Boliviako erdialdean eta hego-mendebaldean hedatzen da, Cochabamba, Chuquisaca eta Potosí departamenduetatik, beste departamentu batzuen mugakideez gain, eta, Argentinako iparraldean, Jujuy, Salta eta Tucuman probintzietatik.
* Azkenik, banaketa "erdi-isolatua" du Santiago del Estero probintziako erdialde-mendebaldean, hau da, Kitxua santiagueño deiturikoan.
== Fonologia ==
Kitxuar hizkuntzen silabak gutxienez bokal batez osatzen dira nukleo gisa. Oro har, kontsonante bat onartzen dute eraso- eta koda-posizioetan (silaba-hasiera eta -amaiera, hurrenez hurren); hala ere, mailegu berrienek bi kontsonante ere onar ditzakete erasoan, bereziki kontsonante likidoekin. Intonazioak eta azentuazioak rol txikiagoak dituzte.
Hiru bokal-fonema bereizten dira: bokal ireki bat eta itxituak biribilduta /u/ez biribilduta /i/. Gainera, erdiko kitxuek bi bokal-kantitate bereizten dituzte: bokal laburrak eta luzeak: /a:/, /i:/, /u:/. Bokal-fonema horien ahoskera zehatza aldatu egiten da ingurune fonetikoarekin. Kontsonante ubular baten auzotasunak beste alofono zentralizatu batzuk sortzen ditu, hala nola [ɑ], [e], [ɛ], [o], [ɔ] eta /j/ sabaikari erdisonantearen auzotasunak ere aurrerapena eragiten du /a/ [æ]-ra. Chachapoyaseko kitxuan /aj/ eta /aw/ bezalako taldeen monoptongazioa gertatzen da, baita Ancasheko aldaera batzuetan ere, hor /uj/ taldeari ere eragiten baitzaio.
Kontsonanteei dagokienez, dibertsifikazio handia dago, jatorrizko inbentario honetan eragina izan duten hainbat aldaketa diakronikoren ondorioz. Protoketxuak hiru nasal izango zituen: /m, n, ɲ/ lau oklusibo /p, t, k, q /, afrikatu bi /t͡ʃ, ʈ͡ʂ/, frikatibo hiru /s, ʂ, h/, gertuko bi /j, w/baita bi edo hiru likidoak /ʎ, ɾ, (l)/. Atzerakako frikatiba, oso antzinatik egin zen, soilik huankan kontserbatuz.
Protokoloaren kontsonante-inbentarioak murrizketa handiak izan zituen behin baino gehiagotan bere garapen-prozesuan. Glotala /* h/ hasierakoa Ketxua I.ean eta Cajamarca baita, Incahuasi-Cañariseko kitxuan desagertu zen. Kontsonante batzuk bat egin zuten, adibidez, ubular /* q/oklusiboa /k/ KII-Bn eta txistukariak KII-Cean; gainera, bi taldeek afrikadak postalbeolar bakar batean urtu zituzten, Huallagako kitxua bezala, Chachapoyaseko kitxua eta Pastazakoa izan ezik. Azken honetan, afrikar erretrofleja, albeolar /t͡s/ posizioraino aurreratua izan zen.
Bestalde, kontsonante-multzoaren bi hedapen edo gehikuntza handiago erregistratu dira gutxienez. Gaztelaniarekiko kontaktu luzearen ondorioz, /b /, /d/ eta /g/ bezalako soinu plosiboak gehitu dira, kitxuak, jatorrian, soinudunak eta gorrak bereizten zituen tokietan, mailegu nagusien artean, Atzerako frikatibo gorraz gain [ʐ], hala nola, ''bindiy'' ("saldu"), ''Diyus'' ("Jainko") edo ''karru'' ("gurdi"). Hegoaldeko kitxuan, aimararen eraginez ziur aski, eta Ayacuchoko aldaera izan ezik, eiektiboak gehitu ziren, eta herskorren errepertorio fonemikora eta afrikadara xurgatu ziren.
Kitxua I-go aldaketa garrantzitsu batek afrikarren artikulazioan eragina izan du. Post albeolarra */t͡ʃ/ albeolar bateraino aurreratu ze, dialekto jarraitu horren iparraldeko eta erdialdeko zati handi batean. Geroago, zenbait eremutan, aurreko aldaketak utzitako atzeraemangunea ere aurreratu zuten */ʈ͡ʂ/. Aldaera batzuk, Cajatamboko kitxua kasu, albeolar berriaren desafrikazio batetik pasa ziren, aldez aurretik albeolar txistukaria glotalizatzearekin batera */s /.
{| class="wikitable"
|+
!
!Ezpainbikaria
!Albeolarra
!Albeolar-ondokoa
!Erretroflexua
!Sabaikaria
!Belarra
!Aho-gingilkaria
![[:es:Consonante_glotal|Glotal]]
|-
!Sudurkaria
|[[:es:Nasal_bilabial|{{IPA|m}}]]
|[[:es:Nasal_alveolar|{{IPA|n}}]]
|
|
|[[:es:Nasal_palatal|{{IPA|ɲ}}]] (ñ)
|
|
|
|-
!Herskaria
|[[:es:Oclusiva_bilabial_sorda|{{IPA|p}}]]
|[[:es:Oclusiva_alveolar_sorda|{{IPA|t}}]]
|
|
|
|[[:es:Oclusiva_velar_sorda|{{IPA|k}}]] (c/qu)
|[[:es:Oclusiva_uvular_sorda|{{IPA|q}}]] (cc/cqu)
|
|-
!Afrikaria
|
|
|[[:es:Africada_postalveolar_sorda|{{IPA|t͡ʃ}}]] (ch)
|[[:es:Africada_retrofleja_sorda|{{IPA|ʈ͡ʂ}}]] (çh)
|
|
|
|
|-
!Frikaria
|
|[[:es:Fricativa_alveolar_sorda|{{IPA|s}}]] (z/ç/c)
|
|[[:es:Fricativa_retrofleja_sorda|{{IPA|ʂ}}]] (s)
|
|
|
|[[:es:Fricativa_glotal_sorda|{{IPA|h}}]]
|-
!Hurbilkaria
|
|
|
|
|[[:es:Aproximante_palatal|{{IPA|j}}]] (y)
|[[:es:Aproximante_labiovelar|{{IPA|w}}]] (hu)
|
|
|-
!Albokaria
|
|([[:es:Aproximante_lateral_alveolar|{{IPA|l}}]])
|
|
|[[:es:Aproximante_lateral_palatal|{{IPA|ʎ}}]] (ll)
|
|
|
|-
!Dardarkaria
|
|[[:es:Vibrante_simple|{{IPA|ɾ}}]] (r)
|
|
|
|
|
|
|}
[[Fitxategi:Acta Independencia argentina quechua.jpg|thumb|Argentinako Independentzia akta, gaztelaniaz eta kitxuan idatzia (1816)]]
== Idazkera ==
''Artikulu nagusia:'' [[:es:Alfabeto_quechua|Kitxua alfabetoa]]
Andeetako idazketa metodo baten erabilera aurre hispanikoaz luze eztabaidatzen ari dira. [[Kipu]]s ''eta tocapuak'' idazketa sistema bat izan daitezkeela proposatu da, baina orokorrean onartutako erakustaldiak daude.
Lehen espainiarrek (kronistak eta ebanjelizatzaileak batez ere) eta aborigenek kitxua hizkuntzak grafikatzea bilatu zuten, nagusiki kitxua klasikoan eta kitxua aldaeraren forma goiztiarretan, alfabeto latinoa erabiliz; egoera honek fonema ezberdinentzako grafia ugari sortu zituen eta alderantziz. Hala ere, kitxua hizkuntzak funtsean ahozkoak izan ziren hogeigarren mendera arte.
1939ko urriaren 29an, kitxua hizkuntza bakar baten paradigmapean grabatzeko lehen saiakeretako bat eman zen. Oraingoan, 33 zeinu dituen [[:es:Lenguas_indígenas_de_América|hizkuntza indigena amerikarrentzako]] alfabetoa onartu zuten Limako (Peru) XXVIIko kongresuan.
1946ko urriaren 29an, Peruko Hezkuntza Ministerioak Ketxua eta Aimara Hizkuntzen Alfabetoa onartu zuen, erakunde horrek proiektatzen zituen landa-alfabetizazioko kartilletan erabil zitezkeen 40 zeinuekin.
1954ko abuztuaren 2tik 13rako astean, La Pazen egindako Amerikarteko III. Biltzar Indigenistan, kitxua eta aimara hizkuntzentzako alfabeto fonetikoa sortu zen, aurreko bi kongresuetako akordioetan oinarrituta, Pátzcuaron (1940) eta Cuzcon (1949) egindakoak.
1975eko urriaren 16an, Juan Velasco Alvaradoren gobernu militarraren amaieran, Peruko Hezkuntza Ministerioak Goi Mailako Batzorde bat izendatu zuen Kitxua Hizkuntza Ofizialtzeko Legea ezartzeko. Horrek Kitxuaren Oinarrizko Alfabeto Orokorra jakinarazi eta gomendatzen du, ministerioak 4023-75-ED zenbakidun Ministerio Ebazpenaren bidez onartua: haren letrak '''a, aa, ch, e, h, i, ii, k, l, ll, m, n, ñ, o, p, q, r, s, sh, t, tr, ts, u, uu, w, y''' dira.
Handik hamar urtera, 1218-85-ED Ministerio Ebazpenaren bidez, alfabeto ofizialak ''e'' eta ''o'' letrak ezabatu zituen; hiru bokal baino ez dira erabiltzen, ''a'', ''i'' eta ''u'', kitxuaren fonologiari dagokiona. Hala ere, Cuscoko kitxua Hizkuntzaren Akademia Nagusiak gaztelaniazko bost bokalekin Cuzcoko Kitxua alfabetoaren bertsio bat sustatzen du oraindik.
== Gramatika ==
Kitxuar hizkuntzak eransleak dira eta hitzak eratzeko arauak nahiko ondo kontserbatzen dira. Morfemak oso erregularrak dira, ez dira aldatzen txertatzen diren ingurunearen arabera. Hitzak bi morfema motaz bakarrik osatzen dira: sustraiak eta atzizkiak.
Badira sustrai independenteak, aldatu gabe hitz oso bat osatzen dutenak, eta badira helburu horretarako atzizkien mendekoak ere. Atzizkiak bi motatakoak dira: eratorriak, lexemen esanahia aldatzen dutenak, eta malguak, ezaugarri gramatikalen paradigmak zehazten dituztenak. Atzizki batzuk enklitikoak dira, perpausaren edozein hitzen amaieran batu daitezkeenak. Atzizkiak oso emankorrak dira, solaskideak iragar ditzakeen esanahiak osatzen baitituzte<ref>{{Erreferentzia|abizena=Soto Ruiz, Clodoaldo.|izenburua=Quechua, manual de enseñanza|argitaletxea=Instituto de Estudios Peruanos|data=2010|url=https://www.worldcat.org/oclc/709776894|edizioa=4a ed., aumentada|isbn=978-9972-51-273-5|pmc=709776894|sartze-data=2020-06-03}}</ref>.<blockquote>(hegoaldeko kitxua)
''Pukllachichkarqaykum''
'Jolastarazi genion'.</blockquote>Hizkuntza kitxuek SOV ordena aldakor bat nahiago dute, funtzio adjektibo bat betetzen duten hitzek eta klausula erlatiboek aldatzen duten izena (hizkuntza zentripetua) baino lehenagokoak dira beti. Lerrokatze morfosintaktikoa akusatiboa izaten da, eta objektu zuzena ''/* -kta/'' ko atzizki kognatuekin markatzen da. Esaldi posesibo osoa osatzeko, edukitzailea lehenesten da edukitzailearen aurretik, eta kasu genitalaren eta pertsonal erlatiboaren atzizkiekin markatzen da, hurrenez hurren.<blockquote>(q. Huarochirí)
''Paypa shutin''
‘Bere izena’ </blockquote>
=== Ezaugarri gramatikalak ===
Froga ezaugarri gramatikal gisa gordetzen da familia osoan. Horrela, aurrez aurreko, jakinarazitako, usteko eta ondorioztatutako informazioa bereizten da beti. Kategoria hori enuntziatuko edozein hitz birtualki erants dakizkiokeen enklitiko edo partikula moduan adierazten da.<blockquote>(Q. Cajamarca)<ref>{{Erreferentzia|izena=WILLEM F. H.|abizena=ADELAAR|izenburua=Cajamarca Quechua and the Expansion of the Huari State|argitaletxea=British Academy|data=2012-05-17|url=http://dx.doi.org/10.5871/bacad/9780197265031.003.0008|aldizkaria=Archaeology and Language in the Andes|isbn=978-0-19-726503-1|sartze-data=2020-06-03}}</ref>
''Qayna chay waka waćharqan'''mi'''''
'Atzo behi honek erditu zuen'
''Awiluy'''shi''' wañurqan puñushqanshina''.
'Aitite lo egiten zuen bitartean hil zen' (hizlariak entzunak dauzka horren inguruan)
''Yanapanqa'''ćh''''' warmin.
'Bere emazteak lagunduko du' </blockquote>Bestalde, protokitxuak lau pertsona gramatikal izango zituen, hiztunak eta entzuleak aldi berean definituak. Zenbakia ez zen hasieran gramatikalizatuta egongo. Sistema hori Pakaraoseko kitxuan mantentzen da, eta gainontzeko aldaeretan isladatzen da.
{| class="wikitable"
| colspan="2" rowspan="2" |
| colspan="2" |'''Hizlaria barnebiltzen du?'''
|-
|'''Bai'''
|'''Ez'''
|-
| rowspan="2" |'''Hizlaria barnebiltzen du?'''
|'''Bai'''
|Laugarrena edo lehen inklusiboa
|Lehenengoa
|-
|'''Ez'''
|Bigarrena
|Hirugarrena
|}
Ondoren, hainbat hitzezko marka gramatikal eta nominal agertu ziren pluralentzat, hasierako eskemari gainjarriz. Aldaketa horrekin, sistema pronominalak zazpi pertsonako bat hartzen du: hiru pertsona singularrean, bi lehen pertsona pluralean (barneratzailea eta ez-baztertzailea) eta bigarren eta hirugarren pertsonako pluralak. Gainera, lehen bi pertsona pluralen arteko aldea desagertu egin da iparraldeko kitxuan.
Ez dirudi kopuruak garrantzi handiagoa izan zuenik espainia inbasioa iritsi zen arte. Beste ezaugarri gramatikal batzuk, generoa adibidez, ez dira kitxuar hizkuntzetan sartu. Definizioa baino ez zitzaion gehitu huankari -''kaq'' atzizkiaren bidez, ''ka-'' aditzaren agentetik eratorria ('haber').
=== Aditz esaldia ===
Hitzezko morfologia oso aberatsa da familia horretan. Kitxua hizkuntzek atzizki eratorrien errepertorio zabalak dituzte. Horiek zuzenean lotzen zaizkio erroari, birtualki mugagabeak diren kopuruetan, gai berriak eratuz. Protoketxuak norabidea adierazten duten lau aditz atzizki izan zituen: ''-rku-'' ('gorantz ′), ''-rpu-'' (' beherantz ′), ''-yku''- ('barrura') eta ''-rqu-'' ('kanpora'). Soilik I. kitxuan eta norabide bertikaleko atzizkien kasuan kontserbatu dira produktiboak, beste instantzia batzuetan fosilizatuak edo absenteak agertzen diren bitartean<ref>Adelaar, Willem (2013). ''Quechua I y Quechua II: En defensa de una distinción establecida''. Revista Brasileira de Linguística Antropológica Vol. 5 N. 1, p. 58.</ref>.<blockquote>(Ancasheko kitxua)<ref>Parker 1976, p. 118.</ref>
''Rikaanakuntsik''.
rikaa-naku-ntsik
'Elkarri ikusten diogu'.
(Kitxua lamista)<ref>Coombs et al. 1976, p.133</ref>
''Yaykuchin''.
Yayku-chi-n
'Sarrarazten du'.</blockquote>Aditz-gaiak modu eta denbora malguko atzizkien mende daude, eta horiek perpausaren subjektuaren pertsona gramatikalaren espezifikoak dira. Kitxuar aditzak subjektuarekin nahiz objektu zuzenarekin bat datoz iragankorrak direnean: Ekuadorreko kitxuan salbuespenak daude, konjugazio binominala galdu duen eskualdean.
{| class="wikitable"
| colspan="2" |(K. Chachapoyas)<ref>Taylor 2000, p. 69</ref>
|-
| colspan="2" |''makawanki''
|-
| colspan="2" |maka-'''wa'''-nki
|-
| colspan="2" |Joko nauzu.
|-
| colspan="2" |(Iparraldeko kitxua)<ref>Lema 2007, p. 164</ref>
|-
|''Ñukaman''
|''mañarka''.
|-
|ñuka-man
|maña-rka
|-
| colspan="2" |'eskatu zidan'
|}
Moduari dagokionez, inperatiboaren flexioa eta indikatiboarena bereizten dira atzizkien multzo desberdinekin. Kitxuak bi garai bereizten ditu: etorkizuna eta ez etorkizuna. Etorkizunik gabeko aditz bat* ''-rqa'' atzizkiaren bidez zehaztu daiteke iraganerako. Askotan, itxura atzizki deribatuen bidez markatzen da.
=== Esaldi nominala ===
Sustrai nominal gehienak morfologikoki independenteak dira; hau da, ez dute atzizkirik behar hitz oso bat osatzeko. Salbuespenen adibide dira ''kiki''- ('norbera') edo ''llapa''- ('guztiak') bezalako izenordain erlatiboak, osoak izateko atzizki posesiboak behar dituztenak. Ikus llapantsik ("gu guztiok") forma ankashinoa. Sortutako izenek eta adjektiboek ez dute desberdintasunik. Izen batek beste izen bat aldatzen du, aurretik zuzenean jarriz. Elkarrekin, izenezko esaldi bat osatzen dute, amaiera hitzean bere muina duena. Aldagailuak aurretik jar daitezke, mugarik gabe.
Flexio nominalak pertsona gramatikal bakoitzaren atzizki posesibo espezifikoak onartzen ditu: jarraian -''kuna'' bezalako hautazko atzizki bat dute, baina ordena Santiagoko kitxuan alderantzikatzen da. Hirugarrenik, kasu atzizkiak doaz. Esaldi nominalak flexionatu egiten dira, atzizkiak nukleoari bakarrik gehituz. Kasuaren atzizkirik gabeko esaldi bat izenduntzat hartzen da. Kasu akusatiboa ''(* -kta''), latiboa ''(-man)'', instrumentala ''(-wan)'', kozitatiboa ''(-ntin)'', genitiboa ''(-pa, salbu -pi en Laraos''), onbera ''(-paq)'' eta kausatzailea ''(-rayku)'' atzizkiak kitxua familia osoan kontserbatzen dira. Gainera, aldakuntza duten kasu-atzizkiak ere badaude, hala nola lokatiboa ''(* -й haw, -pi, -pa, -man''), ablatiboa (-''piq, -pita, -manta, -paq, -pa''), prolatiboa ''(-pa, -nta''), terminatiboa ''(* -kama, -yaq'') eta konparatiboa ''(* -naw, -hina'').
=== Izenak ===
[[Izen]]-erroek atzizkiak onartzen dituzte [[pertsona gramatikal|pertsona]] (jabetza adierazteko, ez identitatea), pluraltasun gramatikala eta [[kasu gramatikal|kasua]] adierazteko. Orokorrean, pertsona-atzizkia pluraltasunarena baino lehenago doa.
{| style="margin:auto;" class="wikitable"
|+ Zenbait adibide, ''wasi'' (etxe) izena erabilita
! colspan=2 | Erabilera
! Atzizkia
! Adibidea
! Itzulpena
|-
| Pluraltasuna
|
| -kuna
| wasi'''kuna'''
| etxeak
|-
| rowspan=19 | Kasu gramatikalak
| [[Nominatibo]]a
| –
| wasi
| etxea (subjektua)
|-
| [[Akusatibo]]a
| -(k)ta
| wasi'''ta'''
| etxea (objektu zuzena)
|-
| [[Datibo]]a
| -paq
| wasi'''paq'''
| etxeari
|-
| [[Genitibo]]a
| -p(a)
| wasi'''p(a)'''
| etxeko; etxearen
|-
| [[Inesibo]]a
| -pi
| wasi'''pi'''
| etxean
|-
| [[Ablatibo]]a
| -manta, -piqta
| wasi'''manta''', wasi'''piqta'''
| etxetik
|-
| [[Hurbiltze adlatibo]]a
| -man
| wasi'''man'''
| etxerantz
|-
| [[Adlatibo mugazkoa|Muga-adlatiboa]]
| -kama, -yaq
| wasi'''kama''', wasi'''yaq'''
| etxeraino
|-
| [[Instrumental (gramatika)|Instrumentala]]
| -wan
| wasi'''wan'''
| etxearekin; eta etxea
|-
| [[Komitatibo]]a
| -(ni)ntin
| wasi'''ntin'''
| etxearekin, etxearekin batera
|-
| [[Kausatibo]]a
| -rayku
| wasi'''rayku'''
| etxearengatik
|-
| [[Destinatibo]]a
| -paq
| wasi'''paq'''
| etxerako, etxearentzat
|-
| [[Kasu abesibo|Abesiboa]]
| -naq
| wasi'''naq'''
| etxerik gabe
|-
| [[Kasu inklusibo|Inklusiboa]]
| -piwan, puwan
| wasi'''piwan''', wasi'''puwan'''
| etxea barne
|-
| Trantsitiboa
| -(rin)ta
| wasi'''nta'''
| etxean zehar, etxetik
|-
| Berehalakoa
| -raq
| wasi'''raq'''
| aurrena, etxea
|-
| Interaktiboa
| -pura
| wasi'''pura'''
| etxeen artean, etxeen artetik
|-
| Esklusiboa
| -lla(m)
| wasi'''lla(m)'''
| etxea bakarrik, etxea baino ez
|-
| Konparatiboa
| -naw, -hina
| wasi'''naw''', wasi'''hina'''
| etxea baino (parekatzean)
|-
| rowspan=7 | Posesiboa
| ''Singularreko 1. pertsona''
| -y, -i
| wasi'''y''', wasi'''i'''
| nire etxea
|-
| ''Singularreko 2. pertsona''
| -yki
| wasi'''yki'''
| zure / hire etxea
|-
| ''Singularreko 3. pertsona''
| -n
| wasi'''n'''
| haren etxea
|-
| ''Pluraleko 1. pertsona (inkl.)''
| -nchik
| wasi'''nchik'''
| gure etxea (hizlaria barne)
|-
| ''Pluraleko 1. pertsona (eskl.)''
| -y-ku
| wasi'''yku'''
| gure etxea (hizlaria kanpo)
|-
| ''Pluraleko 2. pertsona''
| -yki-chik
| wasi'''ykichik'''
| zuen etxea
|-
| ''Pluraleko 3. pertsona''
| -n-ku
| wasi'''nku'''
| haien etxea
|}
=== Esaldi bat ===
Ñawpaman katishun – Segi dezagun aurrera
== Zenbaki digituak eta hamarra ==
Zenbaki digituak eta hamarra (ez da zeroa adierazten) honako hauek dira:
{| class="wikitable"
| rowspan="2" |'''GLOSA'''
| rowspan="2" |'''Aurre- Kitxua'''
| colspan="4" |'''Kitxua I'''
| colspan="8" |'''Kitxua II'''
|-
|'''Huailas'''
|'''Huánuco'''
|'''Huanca'''
|'''Pacaraos'''
|'''Cajamarca'''
|'''Imbabura'''
|'''Salasaca'''
|'''Tena'''
|'''Ayacucho'''
|'''Cuzco'''
|'''Bolivia'''
|'''Santiagueño'''
|-
|'1'
|*suk
|huk
|huk
|huk, suk
|huk
|suχ
|ʃux
|ʃuh
|ʃuk
|huk
|hux
|ux
|suk
|-
|'2'
|*iʂkaj
|iʃkaj
|iʃkaj
|iʃkaj
|iʃkaj
|iʃkaj
|iʃgaj
|iʃki
|iʃki
|iskaj
|iskaj
|iskaj
|iʃkaj
|-
|'3'
|*kimsa
|kima, kimsa
|kimsa
|kimsa
|kima
|kimsa
|kinsa
|kinsa
|kinsa
|kimsa
|kinsa
|kinsa
|kimsa
|-
|'4'
|*ʈʂusku
|ʧusku
|ʧusku
|ʈʂusku
|ʈʂusku
|ʈʂusku
|ʧusku
|ʧusku
|ʧusku
|tawa
|tawa
|tawa
|taa
|-
|'5'
|*piʧqa
|piʦqa
|piʧɢa
|piʧʔa
|pisχa
|piʧqa
|piʧa
|piʧka
|piʧka
|piʧχa
|pisqa
|pʰiʃqa
|piʃqa
|-
|'6'
|*suqta
|huqta
|suχta
|suʔta
|huχta
|suχta
|sukta
|sukta
|sukta
|suχta
|suqta
|suhta
|suqta
|-
|'7'
|*qanʈʂis
|qanʧis
|ɢanʧis
|ʔanʈʂis
|ʁanʈʂis
|qanʈʂis
|kanʧis
|kanʧis
|kanʤis
|χanʧis
|qanʧis
|qanʧis
|qanʧis
|-
|'8'
|*pusaq
|puwaq
|pusaχ
|pusaː
|puwaχ
|pusaχ
|pusax
|pusah
|pusak
|pusaχ
|pusaq
|pusah
|pusaq
|-
|'9'
|*isqun
|isqun
|isɢun
|isʕun
|isʁun
|isqun
|iskun
|iskun
|iskun
|isχun
|isqun
|hisqʼun
|isqun
|-
|'10'
|*ʈʂunka
|ʧuŋka
|ʧuŋka
|ʈʂunka
|ʈʂuŋka
|ʈʂuŋga
|ʧuŋga
|ʧuŋga
|ʧuŋga
|ʧuŋka
|ʧunka
|ʧuŋka
|ʧuŋka
|}
Taulan Nazioarteko Alfabeto Fonetikoaren ikurrak erabili dira.
== Erreferentziak ==
{{erreferentzia zerrenda|30em}}
==
* Adelaar, Willem F. H.; Pieter C. Muysken (2004). «3.2 The Quechuan language family». ''The languages of the Andes''. Cambridge: Cambridge University Press. <small><nowiki>{{ISBN|052136275X}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.atitle=The+languages+of+the+Andes&rft.au=Adelaar%2C+Willem+F.+H.&rft.aufirst=Willem+F.+H.&rft.aulast=Adelaar&rft.btitle=3.2+The+Quechuan+language+family&rft.date=2004&rft.genre=bookitem&rft.isbn=052136275X&rft.place=Cambridge&rft.pub=Cambridge+University+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Cerrón-Palomino, Rodolfo (2003). ''Lingüística quechua'' (2ª ed. edición). Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.au=Cerr%C3%B3n-Palomino%2C+Rodolfo&rft.aufirst=Rodolfo&rft.aulast=Cerr%C3%B3n-Palomino&rft.btitle=Ling%C3%BC%C3%ADstica+quechua&rft.date=2003&rft.edition=2%C2%AA+ed.&rft.genre=book&rft.place=Cuzco&rft.pub=Centro+de+Estudios+Regionales+Andinos+%27Bartolom%C3%A9+de+las+Casas%27&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Cusihuamán, Antonio (2001). ''Gramática Quechua Cuzco-Collao''. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'. <small><nowiki>{{ISBN|9972-691-36-5}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.au=Cusihuam%C3%A1n%2C+Antonio&rft.aufirst=Antonio&rft.aulast=Cusihuam%C3%A1n&rft.btitle=Gram%C3%A1tica+Quechua+Cuzco-Collao&rft.date=2001&rft.genre=book&rft.isbn=9972-691-36-5&rft.place=Cuzco&rft.pub=Centro+de+Estudios+Regionales+Andinos+%27Bartolom%C3%A9+de+las+Casas%27&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Cusihuamán, Antonio (2001). ''Diccionario Quechua Cuzco-Collao''. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'Bartolomé de las Casas'. <small><nowiki>{{ISBN|9972-691-37-3}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.au=Cusihuam%C3%A1n%2C+Antonio&rft.aufirst=Antonio&rft.aulast=Cusihuam%C3%A1n&rft.btitle=Diccionario+Quechua+Cuzco-Collao&rft.date=2001&rft.genre=book&rft.isbn=9972-691-37-3&rft.place=Cuzco&rft.pub=Centro+de+Estudios+Regionales+Andinos+%27Bartolom%C3%A9+de+las+Casas%27&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Itier, César; Torero, Alfredo (1995). ''Del siglo de oro al siglo de las luces: lenguaje y sociedad en los Andes del siglo XVIII''. Cuzco: Centro de Estudios Regionales Andinos 'CBC'. <small><nowiki>{{ISBN|84-8387-020-7}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.au=Itier%2C+C%C3%A9sar&rft.aufirst=C%C3%A9sar&rft.aulast=Itier&rft.btitle=Del+siglo+de+oro+al+siglo+de+las+luces%3A+lenguaje+y+sociedad+en+los+Andes+del+siglo+XVIII&rft.date=1995&rft.genre=book&rft.isbn=84-8387-020-7&rft.place=Cuzco&rft.pub=Centro+de+Estudios+Regionales+Andinos+%27CBC%27&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Mannheim, Bruce (1991). ''The Language of the Inka since the European Invasion''. Austin: University of Texas Press. <small><nowiki>{{ISBN|0-292-74663-6}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.au=Mannheim%2C+Bruce&rft.aufirst=Bruce&rft.aulast=Mannheim&rft.btitle=The+Language+of+the+Inka+since+the+European+Invasion&rft.date=1991&rft.genre=book&rft.isbn=0-292-74663-6&rft.place=Austin&rft.pub=University+of+Texas+Press&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Torero, Alfredo (1974). ''El quechua y la historia social andina''. Lima: Universidad Ricardo palma, Dirección Universitaria de Investigación. <small><nowiki>{{ISBN|9786034502109}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.au=Torero%2C+Alfredo&rft.aufirst=Alfredo&rft.aulast=Torero&rft.btitle=El+quechua+y+la+historia+social+andina&rft.date=1974&rft.genre=book&rft.isbn=9786034502109&rft.pub=Lima%3A+Universidad+Ricardo+palma%2C+Direcci%C3%B3n+Universitaria+de+Investigaci%C3%B3n&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Torero, Alfredo (1983). «La familia lingüística quechua». ''América Latina en sus lenguas indígenas''. Caracas: Monte Ávila. <small><nowiki>{{ISBN|9233019268}}</nowiki></small>.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.atitle=Am%C3%A9rica+Latina+en+sus+lenguas+ind%C3%ADgenas&rft.au=Torero%2C+Alfredo&rft.aufirst=Alfredo&rft.aulast=Torero&rft.btitle=La+familia+ling%C3%BC%C3%ADstica+quechua&rft.date=1983&rft.genre=bookitem&rft.isbn=9233019268&rft.pub=Caracas%3A+Monte+%C3%81vila&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Abook"></span>
* Torero, Alfredo (diciembre de 1984). «El comercio lejano y la difusión del quechua. El caso del Ecuador». ''Centro de Estudios Regionales Andinos "Bartolomé de Las Casas"'' (Cuzco) (4): 367-402. Archivado desde el original el 19 de octubre de 2007.<span class="Z3988" title="ctx_ver=Z39.88-2004&rfr_id=info%3Asid%2Fes.wikipedia.org%3ALenguas+quechuas&rft.atitle=El+comercio+lejano+y+la+difusi%C3%B3n+del+quechua.+El+caso+del+Ecuador&rft.au=Torero%2C+Alfredo&rft.aufirst=Alfredo&rft.aulast=Torero&rft.date=diciembre+de+1984&rft.genre=article&rft.issue=4&rft.jtitle=Centro+de+Estudios+Regionales+Andinos+%22Bartolom%C3%A9+de+Las+Casas%22&rft.pages=367-402&rft.place=Cuzco&rft_id=http%3A%2F%2Frevistandina.perucultural.org.pe%2Findan4.shtml&rft_val_fmt=info%3Aofi%2Ffmt%3Akev%3Amtx%3Ajournal"></span>
* Virginia Zavala y otros. ''Qichwasimirayku Batallas por el quechua''. Fondo editorial PUCP, Lima, nov. 2014. <nowiki>{{ISBN|978-612-317-065-3}}</nowiki>
* Clodoaldo Soto Ruiz. Quechua manual de enseñanza. IEP Instituto de Estudios Peruanos Lima (2013) <nowiki>{{ISBN|978-9972-51-273-5}}</nowiki>
* Clodoaldo Soto Ruiz. Quechua cuaderno de ejercicios y evaluaciones. <nowiki>{{ISBN|978-9972-51-437-1}}</nowiki>
* Clodoaldo Soto Ruiz. ¿Chaymantaqá? Quechua avanzado. IEP.<nowiki>{{ISBN|978-9972-51-586-6}}</nowiki>
* César Romero Ambrocio y Josmell César Romero Román ''Quechua Lengua originaria del Perú'' ILDH Gráfica Palomino Huancayo- Perú (2013)
* Alfredo Torero ''Cuestiones de lingüística e historia andinas'' Compilación Tomo I. Editor Filomeno Zubieta. Gráfica Imagen Huacho Perú (2011) <nowiki>{{ISBN|978-612-00-0650-4}}</nowiki>
* Yu. Zubritski ''Los Incas- Quechuas'', traducción del ruso por Vidal Vidal Villanueva, Editorial Progreso Moscú (1979)
* Félix Julca Guerrero y Cervantes Julca Guerrero. ''Quechua riqueza léxica y expresiva''. Inadea Killa Editorial EIRL Huarás (2016) {{ISBN|978-612-4704}}5--5-0
== Kanpo estekak ==
* {{en}}{{es}} [http://www.quechua.org.uk/ Quechua.org]
* {{de}}{{es}}{{en}}{{fr}} [http://www.runasimi.de/ Runasimi.de]
* {{es}} [https://web.archive.org/web/20180805192652/http://hinantin.com/ Hinantin]. Kitxua hizkuntzaren prozesamendu automatikoa lantzen duen ikerketa-taldea. Universidad Nacional de San Antonio Abad del Cusco ([http://www.unsaac.edu.pe/ UNSAAC]).
* [http://www.unibertsitatea.net/blogak/ixa/2012/11/12/mintegia-kitxuaren-prozesamendurako-lehen-hurbilketa/ Kitxuaren prozesamendurako lehen hurbilketa] Ixa taldea eta Cuscoko UNSAAC unibertsitatearen antolatutako mintegia.
* [http://www.unibertsitatea.net/blogak/ixa/?s=kitxua&submit=Bilatu Kitxua hizkuntzari buruzko albisteak Ixa taldearen blogean].
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2159/maria-juana-farinango/osoa Maria Juana Farinango Ekuadorko kitxuari elkarrizketa], ''Argia'', 2008-11-16.
* [http://www.argia.com/argia-astekaria/2160/leonel-cerruto-boliviako-ketxua-kawsay-fundazioko-kidea/osoa Leonel Cerruto Boliviako kitxuari elkarrizketa], ''Argia'', 2008-11-23.
* [https://web.archive.org/web/20121205075709/http://www.hizkimizki.com/ Hizkimizki]: euskarazko oinarrizko esaldien eta kitxuazko baliokideen zerrenda bat du.ç
=== Hiztegiak ===
* [http://aulex.org/qu-es/ Diccionario Quechua Sureño Normalizado - Español] en [http://aulex.org/ Aulex.org].
* [http://www.illa-a.org/cd/diccionarios/DicQuechuaBolivia.pdf Diccionario Bilingüe], Quechua Boliviano Normalizado, Teófilo Laime (2007).
* [http://www.illa-a.org/cd/diccionarios/diccionarioKichwaEcuador.pdf Kichwa yachakukkunapa shimiyuk kamu] Diccionario [[:es:Kichwa|Kichwa]] - Castellano, Ministerio de educación ecuatoriano (2009).
* [http://www.illa-a.org/cd/diccionarios/DicAMLQuechuaOrig.pdf Simi Taqe, Qheswa - Español - Qheswa 2005] Diccionario [[:es:Quechua_cuzqueño|Quechua cuzqueño]] - español, [[:es:Academia_Mayor_de_la_Lengua_Quechua|Academia Mayor de la Lengua Quechua]] (2006).
* [https://web.archive.org/web/20171011125334/http://www.clacs.illinois.edu/documents/quechua/QuechuaDicc.pdf Runasimi-Kastellanu-Inlis Llamkaymanaq Qullqa] Diccionario funcional quechua-castellano-inglés de [[:es:Quechua_ayacuchano|Ayacucho-Chanka]], Clodoaldo Soto Ruiz.
* [https://web.archive.org/web/20110728071646/http://www.sil.org/americas/peru/pubs/slp48.pdf Rimaycuna, quechua de Huánuco] Diccionario del quechua del Huallaga con índices castellano e inglés, David J. Weber (1998).
* [https://web.archive.org/web/20121113220414/http://www.sil.org/americas/peru/pubs/slp52.pdf Shimikunata asirtachik killka] Inga: diccionario [[:es:Quechua_Pastaza|quechua del Pastaza]], SIL (2002).
* [https://web.archive.org/web/20110824235645/http://portal.perueduca.edu.pe/Docentes/xtras/pdf/dicc_cusco.pdf Yachakuqkunapa simi qullqa, Qusqu Qullaw Qhichwa Simipi] Diccionario ilustrado del [[:es:Quechua_sureño|Quechua sureño]], Ministerio de educación peruano (2005).
* [https://web.archive.org/web/20110728051133/http://portal.perueduca.edu.pe/Docentes/xtras/pdf/dicc_ancash.pdf Yachakuqkunapa shimi qullqa, Anqash Qichwa Shimichaw] Diccionario ilustrado de [[:es:Quechua_ancashino|quechua ancashino]], Ministerio de educación peruano (2005).
* [https://web.archive.org/web/20110506065823/http://www.cosmovisionandina.org/runasimi/buscador.php Diccionario Quechua] de ''CosmovisiónAndina.org''.
* [http://www.illa-a.org/cd/diccionarios/VocabvlarioQqichuaDeHolguin.pdf Vocabulario de la lengva general de todo el Perv llamada lengva Qquichua o del Inca.] Quechua cortesano del Inca o la lengua del Cuzco (1608).
* ''Diccionario trilingüe quechua de Cusco'' por Esteban Hornberger S. con Nancy H. Hornberger [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9786124121098|{{ISBN|978-612-4121-09-8}}]]
* ''Diccionario Quechua-castellano/ Castellano quechua'' por [[:es:Jorge_A._Lira|Jorge A. Lira]], normalización de grafías por Mario Mejía Huamán [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9789972236709|{{ISBN|978-9972-236-70-9}}]].
* Laura Ladrón de Guevara: ''Diccionario Quechua'' (trilingüe: castelano, quechua e inglés), miembro de AMLQ.
* Abdón Yaranga Valderrama: ''Diccionario Quechua-español / Runa simi-español'' de BNP fondo editorial, [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9972874362|{{ISBN|9972-874-36-2}}]].
* [[:es:Elmer_Félix_Neyra_Valverde|Elmer Félix Neyra Valverde]] ''Diccionario de Matemática Quechua Castellano Inglés'' Derrama Magisterial, Lima (2015) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9786124201486|{{ISBN|978-612-4201-48-6}}]]
* Anónimo. ''Arte y vocabulario en la lengua general del Perú (1586)''. Edita Rodolfo Cerrón Palomino, colaboran Raúl Bendezú y Jorge Acurio. Instituto Riva- Agüero PUCP Lima (2014) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9789972832628|{{ISBN|978-9972-832-62-8}}]]
* Francisco Carranza Romero. ''Diccionario Quechua ancashino -castellano''. Iberoamericana-Vervuert Maguncia, Germany (2003) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/8484890988|{{ISBN|84-8489-098-8}}]]
* Jorge Flores Aragón (Director editorial) ''Diccionario bilingüe Quechua-español/ Español quechua'' Editorial Roc E.I.R.L Cusco Perú (2016) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9786124687693|{{ISBN|978-612-4687-69-3}}]]
* César A. Guardia Mayorga. Diccionaro Kechwa castellano // Castellano kechwa. Librería Editorial Minerva, Lima (1997)
* César Itier. ''Diccionario quechua sureño- castellano'' Ediorial Comentarios Lima (2017) [[:es:Especial:FuentesDeLibros/9789972947094|{{ISBN|978-9972-9470-9-4}}]]
=== Euskara eta Kitxua hizkuntzak ===
* https://www.berria.eus/paperekoa/1879/016/001/2020-04-05/euskara-eta-kitxua-biziberritzeko.htm
* https://www.garabide.eus/euskara/albisteak/eragile-kitxuak-eta-euskaldunak-ekuadorren-hizkuntza-lankidetzan
* https://www.garabide.eus/euskara/hizkuntza-komunitateak/kitxua
* http://31eskutik.eizie.eus/2016/06/20/kitxua-eta-euskara/
* https://www.argia.eus/argia-astekaria/2349/sacha-rosero
=== Kitxua hizkuntzan irakurgaiak ===
* Qosqo qhechwasimipi akllasqa rimaykuna Antología Quechua del Cusco. Centro Guaman Poma de Ayala, Cusco (2012).
* Waruchiri ñišqap ñawpa machunkunap kawsašqan 16 capítulos del '''Manuscrito de Huarochirí''' en la ortografía Quechua Normalizado. (alrededor de 1608)
* Quyllur llaqtayuq wawamanta: '''El Principito''' en la lengua Quechua Traducción de Lydia Cornejo y César Itier de la obra literaria “Le Petit Prince” de Antoine de Saint-Exupéry.
* ACHKAY Mito vigente en el mundo quechua Weber, David J. et al. SIL (2008).
* Chaskaschay. Poesía en quechua Ch´aska Eugenia Anka Ninawaman (2004)
* Juan del Oso Cuento popular andino en 15 lenguas quechuas. Editor: David J. Weber (1987).
* Kusi Sulka Awqalli (editor- yarqatsiq). ''Voces Quechuas// Qichwa Willakuykuna''. Killa Editorial Huarás (2017) <nowiki>{{ISBN|978-612-4338-05-2}}</nowiki>
* Porfirio Meneses Lazón. ''Cesar vallejo TRILCE versión quechua'' Editorial Universitaria URP Lima (2008) <nowiki>{{ISBN|978-9972-236-38-9}}</nowiki>
* Violeta Ardiles Poma ''Nuqantsikpam poemas y cuentos'' . Killa Editorial Huarás (2017)
=== Hizkuntzari buruzko lanak ===
* [http://www.scribd.com/doc/118740043/INTRODUCCION-AL-QUECHUA Introducción al Quechua] Curso inicial de aprendizaje del Quechua, Gerald Taylor (2001).
* [http://textos.pucp.edu.pe/pdf/1707.pdf Qayna Kunan Paqarin: Una introducción al quechua chanca. 2011] Libro electrónico de curso completo de la gramática quechua, R. Zariquiey, G. Córdova.
* [http://www.scribd.com/collections/3261970/Quechua-Lengua-General Introducción a la Lengua General. (Quechua Colonial)] Instituto Francés de Estudios Andinos. Curso de Lengua General o [[:es:Quechua_colonial|Quechua colonial]].
* [http://www.scribd.com/doc/94368144/Gramatica-Quechua-Normalizado-Boliviano Gramática Quechua Boliviano Normalizado] Alfredo Quiroz Villarroel (2000).
* [http://www.scribd.com/doc/60134525/1-mushuk-muyu-basico Mushuk Muyu] Curso Kichwa Ecuatoriano Básico
* [http://es.scribd.com/doc/6281602/Onomastica-Andina-Quechua-Rodolfo-Cerron-Palominoi Sobre el nombre 'Quechua'] Onomástica Andina, Rodolfo Cerrón-Palomino (2008).
* [https://web.archive.org/web/20171014004709/http://facultad.pucp.edu.pe/ciencias-sociales/curso/quechua/ RunasimiNet] Curso de Quechua: aprendiendo quechua en línea. Pontificia Universidad Católica del Perú.
* [https://web.archive.org/web/20190608064112/http://www.runasimi.de/ RUNASIMI] página web sobre quechua y escrita en la lengua quechua. Entre las cosas ofrece textos en quechua y padrenuestros en diversas lenguas y dialectos quechua. En las lenguas: quechua, español, inglés, italiano, francés y alemán.
* [http://runasimi-kuchu.com/ Runasimi Kuchu] del lingüista Serafín Coronel Molina. (Sobre todo en inglés, parcialmente en español).
* [https://web.archive.org/web/20121113220458/http://www.sil.org/americas/peru/pubs/slp32.pdf Ortografía: Lecciones del quechua] Serie Lingüística Peruana No.32, tercera edición. David John Weber (1998).
* [https://web.archive.org/web/20180930001853/http://www.quechua.org.uk/ Quechua.org.uk] del lingüista Paul Heggarty. (También en inglés).
* [https://web.archive.org/web/20180930001853/http://www.quechua.org.uk/ Sonidos de las lenguas andinas] Escuche pronunciaciones nativas del quechua y de aimara; vea fotos de cada región; aprenda más sobre estas lenguas.
* [https://web.archive.org/web/20140704121911/http://quechuas.net/Q/ Mapa lingüística de la macrolengua quechua según SIL (fedepi.org)]
* [http://www.proel.org/index.php?pagina=mundo/amerindia/andinoec/quechua Situación geográfica de familia quechua] en proel.org
* [http://www.runasimi.net/ Comisión Arí: alfabeto runasimi inka].
{{autoritate kontrola}}
{{interWiki|kodea=qu}}
[[
| |||