Tjurka lingvaro

Tjurka lingvaro estas familio de lingvoj parolataj de multaj homoj de Orienta Eŭropo ĝis Siberio kaj okcidenta Ĉinio. Tuta kvanto de parolantoj de ĉiuj tjurkaj lingvoj estas ĉirkaŭ 200 milionoj, plimulto de kiuj (ĉ. 180 milionoj) estas denaskaj parolantoj. La plej populara lingvo de la lingvaro estas Turka, kiun parolas ĉirkaŭ 40% de tjurka-parolantoj.

Landoj kaj regionoj kie tjurkaj lingvoj estas oficiale agnoskitaj.

Gramatikaj ecoj

La plej karakterizaj ecoj de tjurka lingvaro estas aglutineco, plej ofte per sufiksoj, harmonio de vokaloj kaj neekzisto de verbaj klasoj aŭ gramatika sekso. En multaj tjurkaj lingvoj ankaŭ mankas, aŭ ekzistas nur eta kvanto de, prepozicioj, kaj diversaj aspektoj de substantivoj estas esprimitaj per kazoj kaj postpozicioj. Modernaj tjurkaj lingvoj uzas variantojn de cirila, latina kaj araba skribsistemoj. Antikvaj tjurkaj lingvoj ankaŭ uzetis bolgaran kaj orĥonan runoskribojn kaj grekajn literojn.

Klasado

Ĝenerala klasifiko de la Tjurka lingvaro

Malnovtjurkaj lingvoj

	Ĥazara lingvo †

	Orĥona lingvo †

	Mezepokaj Tjurkaj lingvoj †

Ogura (bolgara) branĉo

	Bolgara lingvo †

	Ĉuvaŝa lingvo

Veraj tjurkaj lingvoj

Okcident-tjurka supergrupo

Sud-Okcidenta (Oguza) grupo

Oguza lingvaro

Oguzajaj lingvoj

Malnovoguza lingvo †

Peĉenega lingvo †

Salara lingvo

Okcident-Oguza (Okcident-Selĝuka) subgrupo

Osmana lingvo †

Turka lingvo

	Mesĥeta dialekto

Balkano-tjurkaj lingvoj

Gagauza lingvo

Suda dialekto de Krime-tatara lingvo

Mez-Oguza (Orient-Selĝuka) subgrupo

	Azerbajĝana lingvo

	Kaŝkaja lingvo

	Ĥorasano-tjurka lingvo

Orient-Oguza subgrupo

	Turkmena lingvo

	Ĥivinaj dialektoj de Uzbeka lingvo

Nord-Okcidenta (Kipĉaka) grupo

Kipĉaka lingvaro

Kipĉakaj lingvoj

Malnovkipĉaka lingvo †

Polova (Kipĉako-Polova) subgrupo

Polova lingvo †

Kumika lingvo

Karaĉaj-Balkara lingvo

Karaima lingvo

Krime-tatara ^[2]

	Uruma lingvo ^[1]

	Krimĉaka lingvo

Nord-Kipĉaka subgrupo

Tatara lingvo

	Miŝara dialekto

	Kazan-Tatara dialekto

Siberia Tatara lingvo

Baŝkira lingvo

Nogaja subgrupo

Nogaja lingvo

	Astraĥana dialekto

	Alabugata dialekto

Karakalpaka lingvo

Kazaĥa lingvo

Stepa (norda) dialekto de Krime-tatara lingvo

Kipĉako-Uzbekaj lingvoj

Kirgiza lingvo

Karluka (Sud-Orienta) subgrupo

	Karaĥanida lingvo †

	Ĉagataja lingvo †

	Ĥalaĝa lingvo

	Plimulto da dialektoj de Uzbeka lingvo

	Ujgura lingvo

Nord-Orienta (Siberia) subgrupo

Siberia lingvaro

Ĥakaso-Altaja grupo

Malnovujgura lingvo †

Sari-Ujgura lingvo

Ĥakasa subgrupo

Malnovkirgiza lingvo †

Ĉulima lingvo

Fu-Juj Kirgiza lingvo

Sajano-Altajaj lingvoj

	Ĥakasa lingvo

	Ŝora lingvo

Montar-Altaja subgrupo

Nordaltaja lingvo

	Ĉelkana dialekto (Kuu lingvo)

	Kumandina dialekto

Sudaltaja lingvo

	Ĝenerala Altaja dialekto

	Teleuta dialekto

	Tubalara dialekto

	Telengita dialekto

Sajana grupo

Stepa subgrupo

	Tuva lingvo

	Cengela lingvo

	Monĉaka lingvo

Tajgaa subgrupo

Tofalara lingvo

Sojoto-Catana lingvo

	Catana dialekto

	Sojota dialekto

Jakuta grupo

	Jakuta lingvo

	Dolgana lingvo

Problemoj pri klasado

La klasado uzata en tiu ĉi artikolo estas kreita de la rusa tjurkologo O. Mudrak. Sed la lingvostatistika metodo, kiu ne prilaboris ĉiujn tjurkajn lingvojn, donas iomete malsamajn rezultojn. Ekzemple, per ĝi karluka kaj kipĉaka grupoj estas unuigitaj kaj azerbajĝana lingvo pli proksimas al la turkmena ol al la turka.

Ekzemploj de plej gravaj tjurkaj lingvoj

Jen specimenoj de la plej esencaj turklingvoj
Esperanta	Turka	Azerbajĝana	Turkmena	Tatara	Kazaĥa	Kirgiza	Uzbeka	Ujgura
"Kiaj vortoj ekzistas por paŝo de ĉevalo?"	Atın yürüyüşleri için hangi sözcükler var?	Atın yerişi üçün hansı sözler var?	Atın yörişleri barada ne hili sözler bar?	Atnıng yürişleri turında nindi süzler bar?	Atıng cürisin sıypattaytın kanday sözder bar?	Attım cürüşü cönündö kanday atayın terimder bar?	Atnıng yurişleri üçün kanday sözler bar?	Atnıng mengiş ve yürügişliri toğısında kandak atamlarılar bar?

Altaja superlingvaro

Multaj lingvistoj kredas ke tjurkajn lingvojn necesas unuigi kun la Mongolaj en unu grandan Altajan superlingvaron. Kelkaj eĉ proponas ankaŭ aldoni la Japanan kaj la Korean. Sed multaj aliaj fakuloj tion tute ne agnoskas.

Etnoj

Turka grupo de etnoj apartenas al la altaja lingvofamilio. La plej multnombraj popoloj de la grupo estas turkoj, uzbekoj, azerbajĝananoj, kazaĥoj, tataroj kaj ujguroj.

Etnoj de la grupo	Kvanto	Propra nomo	france	ruse	Priskribo	lingvo	Religioj
Oguza subgrupo
Turkoj	53.300.000 ^[3]	Türkler /tjurkler/	Turcs	турки /turki/	Popolo, ĉefloĝantoj de Turkio (50 mln). En konsisto de Turkoj troviĝas subetnaj grupoj - Jurjukoj, Taĥtaĝoj, Abdaloj, Zejbekoj. Antropologie diversaj, sed plimulto apartenas al balkano-kaŭkaza branĉo de europoida raso.	turka.	muzulmanoj-sunaistoj.
Azerbajĝananoj	17.000.000 ^[3]	azərbaycanlılar آذربایجانلیلار /azerbajĝanlilar/, azərilər آذری لر /azeriler/	Azerbaidjanais	азербайджанцы /azerbajĝanci/	Popolo, ĉefloĝantoj de Azerbajĝano (5,8 mln,^[3]). Loĝas ankaŭ en Irano (10,43 mln), Rusio (336 mil), Kartvelio (307 mil), Kazaĥio (90 mil), Armenio kaj aliaj landoj. Dividiĝas je subetnaj grupoj: Ajrumoj, Afŝaroj, Bajatoj, Karadaganoj, Karapapaĥoj, Ŝahsevenoj. suda branĉo de europoida raso.	azera	precipe muzulmanoj-ŝijaistoj.
Taliŝoj	121.000	толышон /toliŝon/	Talychs	талыши /taliŝi/	Popolo en sudoriento de Azerbajĝano (21,1 mil,^[4]) kaj en nordo de Irano (100 mil,^[3]).	taliŝa, foje ankaŭ azera	muzulmanoj-ŝijaistoj, parto - sunaistoj.
Turkmenoj	4.600.000	тюркменлер Türkmenler /tjurkmenler/	Turkmenes	туркмены /turkmeni/	Popolo, ĉefloĝantoj de Turkmenio (2,537 mln,^[3]). Loĝas ankaŭ en Afganio, Irano, Turkio kaj aliaj landoj.	turkmena.	muzulmanoj-sunaistoj.
Gagauzoj	220.000 ^[3].	Gagauzlar	Gagaouzes	гагаузы /gagauzi/	Popolo en Moldavio (153 mil) kaj Ukrainio (32 mil,^[3]). Loĝas ankaŭ en Rusio (ĉ. 10 mil), Bulgario, Rumanio, Grekio kaj Turkio.	gagauza.	kristanoj-ortodoksuloj.
Kaĝaroj	30.000 (1987)	Qacarlar /kaĝarlar/	Kadjars	каджары (kaĝari)	Popolo en nordo de Irano. Devenas de unu el kizilbaŝaj triboj.	de turka grupo.	muzulmanoj-ŝijaistoj, parto - sunaistoj.
Kipĉaka subgrupo
Kazaĥoj	9.420.000	қазақтар qɑzɑqtɑr	Kazakhs	казахи (kazaĥi)	Popolo, ĉefloĝantoj de Kazaĥio (pli ol 6,54 mln,^[3]). Loĝas ankaŭ en Uzbekio (808 mil), Turkmenio (87 mil), Kirgizio (37 mil), Taĝikio kaj Rusio (635,9 mil); en Ĉinio (1,115 mln,^[3]), Mongolio (125 mil) k.a.	kazaĥa.	muzulmanoj-sunaistoj.
Nogajoj	90.666 en Rusio, ĉirkaŭ 90 mil en Turkio ^[3]	Ногъайлар Nogaylar /nogajlar/	Nogais	ногайцы /nogajci/	Popolo en Rusia Federacio, precipe en Stavropola regiono, en Dagestano, ankaŭ en Karaĉajio-Ĉerkesio, en Ĉeĉenio kaj Inguŝio. En Turkio loĝas en regionoj de Adana, Eskişehir kaj Ceyhan	nogaja.	muzulmanoj-sunaistoj.
Tataroj	5.520.000 6,71 mln	татарлар tatarlar	Tatares	татары /tatari/	Popolo, ĉefloĝantoj de Tatario (1,765 mln,^[3]). Loĝas ankaŭ en Baŝkirio, Maria Respubliko, Mordovio, Udmurtio, Ĉuvaŝio, en aliaj regionoj de Rusia Federacio. Oni nomas tatarojn ankaŭ turklingvaj popoloj de Siberio (siberiaj tataroj), Krimeo (krimeaj tataroj) k.a. En Rusia Federacio (sen krimeaj tataroj) 5,52 mln ^[3].	tatara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Nagajbakoj	6.000 ^[3]	нагайбәкләр nağaybäklär /nahajbaklar/	Nagaibaks	нагайбаки /nagajbaki/	Etnografia grupo de tataroj, idoj de baptitaj en XVI jc nogajanoj. Loĝas en Baŝkirio kaj Ĉeljabinska oblasto (Rusia Federacio).	tatara.	kristanoj-ortodoksuloj.
Kirgizoj	2.660.000	кыргыздар /kirgizdar/	Kirghizes	киргизы /kirgizi/	Popolo, ĉefloĝantoj de Kirgizio (2,23 mln). en Uzbekio 175 mil, Taĝikio 64 mil. Rusio 42 mil ^[3]; en Ĉinio 150 mil (1987).	kirgiza.	muzulmanoj-sunaistoj.
Baŝkiroj	1.420.000	башҡорттар başqorttar /baŝkorttar/	Bachkirs	башкиры /baŝkiri/	Popolo en Rusio, ĉefloĝantoj de Baŝkirio (864 mil). Entute en Rusia Federacio ĉirkaŭ 1,35 mln ^[3]. Loĝas ankaŭ en Kazaĥio (42 mil), Uzbekio (35 mil) k.a.	baŝkira.	muzulmanoj-sunaistoj.
Karakalpakoj	423.000	қарақалпақлар qaraqalpaqlar /karakalpaklar/	Karakalpaks	каракалпаки /karakalpaki/	Popolo en Mez-Azio, precipe en Uzbekio, en Karakalpakio (412 mil,^[3]); 5 mil Loĝas ankaŭ en Afganio ^[3]. en Rusio - 6 mil	karakalpaka.	muzulmanoj-sunaistoj.
Kumikoj	282.000 ^[3]	Къумукълар /kumuklar/	Koumyks	кумыки (kumiki)	Popolo en Dagestano (232 mil).	kumika.	muzulmanoj-sunaistoj.
Krimeaj tataroj	272.000	qırımtatarlar къырымтатарлар /kirimtatarlar/, qırımlar, къырымлар /kirimlar/	Tatars de Crimée	крымские татары /krimskije tatari/	Popolo en Ukrainio (Krimeo, Hersona regiono), ankaŭ en Uzbekio, Rusia Federacio (Nord-Kaŭkazio). Ĉ. 272 mil ^[3].	krime-tatara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Karaĉajoj	150.000 ^[3]	къарачайлыла /karaĉajlila/, таўлула /taŭlula/	Karatchaeviens	карачаевцы /karaĉajevci/	Popolo en Karaĉajio-Ĉerkesio (129 mil) kaj Stavropola regiono.	karaĉaj-balkara	muzulmanoj-sunaistoj
Balkaroj	78.000	Таулула /taulula/	Balkars	балкарцы /balkarci/	Popolo en Rusio, en Kabardio-Balkario (71 mil). Entute en Rusia Federacio 78 mil ^[3].	karaĉaj-balkara.	muzulmanoj-sunaistoj.
Karluka subgrupo
Uzbekoj	18.500.000	Ўзбеклар O‘zbeklar /uzbeklar/	Ouzbeks	узбеки /uzbeki/	Popolo, ĉefloĝantoj de Uzbekio (14,145 mln,^[3]). Loĝas ankaŭ en Afganio (pli ol 1,7 mln), Taĝikio (ĉ. 1,2 mln), Kazaĥio (332 mil) k.a. Apartenas al Pamira-Fergana branĉo de europoida raso.	uzbeka.	muzulmanoj-sunaistoj.
Ujguroj	7.770.000	ئۇيغۇرلار Уйғурлар Uyghurlar /ujgurlar/	Ouigours	уйгуры /ujguri/	Popolo en Ĉinio (7,5 mln,^[3]). Loĝas ankaŭ en Kazaĥio, Kirgizio, Uzbekio k.a.	ujgura.	muzulmanoj-sunaistoj
Sudsiberia subgrupo
Tuvoj	207.000 ^[3]	тывалар /tivalar/	Touvas	тувинцы /tuvinci/	Popolo, ĉefloĝantoj de Tuvio (198,4 mil). Entute en Rusio 206,2 mil ^[3]. Loĝas ankaŭ en Mongolio kaj Ĉinio.	tuva.	budhistoj-lamaistoj.
Ĥakasoj	80.300	тадарлар /tadarlar/	Hakasses	хакасы /ĥakasi/, malnove абаканские татары aŭ минусинские татары (abakanaj aŭ minusinaj tataroj)	Popolo en Ĥakasio (62,9 mil), Rusia Federacio	ĥakasa.	tradicie ŝamanistoj, multaj kristanoj-ortodoksuloj
Altajanoj	130 000	алтай-кижи /altaj-kiĵi/	Altaiens	алтайцы /altajci/	Popolo en Altaja Respubliko (59 mil). Kvanto: en Rusia Federacio 69 mil ^[3].	altaja.	kristanoj-ortodoksuloj, parto - baptistoj; konservas tradiciajn kredojn.
Jakuta subgrupo
Jakutoj	380.000 ^[3]	сахалар /saĥalar/	Yakoutes	якуты /jakuti/	Popolo, ĉefloĝantoj de Jakutio (365 mil)	jakuta.	kristanoj-ortodoksuloj, iuj kredantoj je Ajii
Bolgara subgrupo
Ĉuvaŝoj	1.845.000	чăвашсем /ĉavaŝsem/	Tchouvaches	чуваши /ĉuvaŝi/	Popolo, ĉefloĝantoj de Ĉuvaŝio (907,6 mil), Loĝas ankaŭ en Baŝkirio, Tatario, najbaraj regionoj. Entute en Rusia Federacio 1773,6 mil ^[3].	ĉuvaŝa.	kristanoj-ortodoksuloj

Nova Tjurka Alfabeto

Pli detalaj informoj troveblas en artikolo Nova Tjurka Alfabeto.

Nova Tjurka Alfabeto (tatare яңа əлифба/jaꞑa əlifʙa, baŝkire яңы әлифбә, "nova alfabeto"), mallonge яңалиф/jaꞑalif, ebla esperantigo janalifo, estas projekto de unuigita latinida alfabeto por tjurkaj lingvoj kreita en Sovetunio en la fino de 1920-aj jaroj. En 1928 ĝi estis oficiale enkondukita en tjurklingvaj sovetaj respublikoj kaj aŭtonomaj respublikoj de RSFSR anstataŭ arabidaj alfabetoj kiuj tie tradicie utiliĝis. Tamen en 1938–1940 janalifo estas urĝe anstataŭigita per alfabetoj surbaze de cirila skribo kaj do estas ne plu uzata.