Τροπάριο

Τροπάριον ονομάζεται ο σύντομος εκκλησιαστικός, θριαμβικός κυρίως, ύμνος.

Το όνομά τους προέρχεται από τους Εβδομήκοντα και από συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας. Η λέξη είναι υποκοριστικό τού τρόπος. Από τον 6ο αι. και μετά με τη δημιουργία των Κανόνων, η λέξη δηλώνει τις στροφές που ακολουθούν τον ειρμό της κάθε ωδής και ψάλλονται με τον ίδιο τρόπο (μέλος) όπως αυτός. Στη μετέπειτα εκκλησιαστική υμνολογία είναι τα διάφορα μικρά άσματα, που ψάλλονται στις διάφορες εκκλησιαστικές ακολουθίες.

Η αρχή καθιέρωσης αυτών ανάγεται στον 4ο-5ο αιώνα και αρχαιότεροι ποιητές αυτών φέρονται οι Άνθιμος και Τιμοκλής, που άκμασαν στη Κωνσταντινούπολη τον 5ο αι., των οποίων όμως τα τροπάρια δεν διασώθηκαν. Από τους καλύτερους όμως του είδους αυτού της εκκλησιαστικής ποίησης φέρονται ο Κύριλλος ο Αλεξανδρεύς, ο Ανατόλιος, κ.ά.

Τα τροπάρια γενικά είναι ποιητικά κείμενα χωρίς ομοιοκαταληξία, γι' αυτό μοιάζουν με πεζά κείμενα, δεν ακολουθούν συνήθως ρυθμικό - τονικό λόγο (υπάρχουν και ενδιαφέρουσες εξαιρέσεις) και διακρίνονται σε πολλά είδη αναλόγως τού περιεχομένου, τού χρόνου που ψάλλονται στις ακολουθίες, τού μέλους (μουσικής) αυτών ή τού στίχου τού Ψαλτηρίου, ο οποίος προηγείται αυτών:

Είδη

Α) Κατά περιεχόμενο, τα τροπάρια διακρίνονται στα:

• Μαρτυρικά: τροπάρια που εξυμνούν έναν ή περισσότερους μάρτυρες
• Σταυρώσιμα: αναφέρονται στον Σταυρό
• Θεοτοκία: μετά από το "και νυν και αεί..." και αναφέρονται στη Θεοτόκο. Προηγείται Δοξαστικόν.
• Σταυροθεοτοκία: αναφέρονται στον Σταυρό και τη Θεοτόκο
• Τριαδικά: αναφέρονται στην Αγία Τριάδα
• Θρηνητικά: αποτελούν τον Επιτάφιο Θρήνο "Η ζωή εν τάφω..." τού Όρθρου τού Μ. Σαββάτου (τελείται το εσπέρας της προηγούμενης).
• Κατανυκτικά ψάλλονται κατά τους κατανυκτικούς εσπερινούς της Μεγάλης Τεσσαρακοστής.
• Προεόρτια ή Μεθέορτα, όταν αναφέρονται σε μεγάλη εορτή, που έπεται ή προηγήθηκε, αντίστοιχα.
• Εισοδικά: ψάλλονται κατά τη διάρκεια της μικράς Εισόδου του Ευαγγελίου στο Ιερό Βήμα (στη Θ. Λειτουργία).
• Κοινωνικά: ψάλλονται κατά την ώρα που ο ιερέας και ο διάκονος τους κοινωνούν εντός του Ιερού Βήματος (στη Θ. Λειτουργία).

Β) Κατά το χρόνο (στιγμή) που ψάλλονται, τα τροπάρια διακρίνονται στα:

• Εσπέρια στιχηρά και απόστιχα, ψάλλονται στους Εσπερινούς
• Εωθινά δοξαστικά των Αίνων: ψάλλονται στον Όρθρο πριν τη μεγάλη δοξολογία
• Απολυτίκια ψάλλονται κατά την απόλυση

Γ) Κατά το μέλος αυτών, τα τροπάρια διακρίνονται σε

• Αυτόμελα, Ιδιόμελα, Ειρμοί: από μουσική άποψη, τα τροπάρια που έχουν πρωτότυπο μέλος.
• Προσόμοια: Αυτά που δεν έχουν πρωτότυπο μέλος, αλλά ακολουθούν το μέλος των αυτόμελων.
• Οίκοι, οι στροφές στα Κοντάκια
• καθίσματα, όταν ακολουθούν στίχους τού εκάστοτε Καθίσματος τού Ψαλτηρίου
• Υπακοές, τροπάρια που, αφού τα ψάλλει ο ψάλτης, μετά τα επαναλαμβάνει ο λαός
• Αντίφωνα ή Αναβαθμοί, ζεύγη ψαλμικών στίχων (ή ομοίων αυτών) που ψάλλονται εναλλάξ (αντιφωνικώς) από τους δύο χορούς
• Καταβασίες, ο ψάλτης κατεβαίνει από το αναλόγιό του στο μέσο τού ναού για να τα ψάλλει

Δ) Κατά τον στίχο τού Ψαλτηρίου που προτάσσεται αυτών, τα τροπάρια διακρίνονται σε:

• Στιχηρά μετά από τους στίχους Ψαλμών, στην αρχή της ακολουθίας
• Απόστιχα μετά από τους στίχους των Ψαλμών, στο τέλος της Ακολουθίας
• Δοξαστικά μετά από το "Δόξα Πατρί και Υιώ...". Ακολουθεί Θεοτοκίον.
• Ευλογητάρια: "Ευλογητός ει, Κύριε...". Διακρίνονται σε Αναστάσιμα και Νεκρώσιμα
• Ανοιξαντάρια: "Ανοίξαντός σου την χείρα..."
• Κεκραγάρια: "Κύριε εκέκραξα..."
• Πασαπνοάρια: "Πάσα πνοή..."

Ε) Ανάλογα με τις πρώτες λέξεις (την αρχή) τού τροπαρίου:

• Μεγαλυνάρια: "Μεγάλυνον ψυχή μου..."
• Εξαποστειλάρια: "Εξαπόστειλον το φως σου...". Αυτά της Μ. Τεσσαρακοστής επαναλαμβάνουν τη φράση "φως" και λέγονται Φωταγωγικά.

Στην εκκλησιαστική υμνολογία, κυριαρχούν δύο μεγάλες ποιητικές συνθέσεις, που περιλαμβάνουν στροφές (τροπάρια):

• το Κοντάκιο με το προοίμιο (κυρίως κοντάκιο) και τους οίκους του· τον πρώτο οίκο ακολουθούν μελικά οι υπόλοιποι. Π.χ. το Κοντάκιο τού Ακαθίστου Ύμνου.
• ο Κανόνας που περιέχει ωδές. Σε κάθε ωδή, η πρώτη στροφή λέγεται ειρμός· οι υπόλοιπες στροφές (τροπάρια) της ωδής ακολουθούν μελικά τον ειρμό. Τροπάριο = κατά τον τρόπο τού ειρμού.

Επίσης ο Λυχνικός ύμνος "Φως ιλαρόν...", ο Χερουβικός ύμνος "Οι τα Χερουβείμ..." μπορούν να θεωρηθούν τροπάρια.

Ακόμη τα Λειτουργικά "Πατέρα, Υιόν...", "Έλεον ειρήνης...", "Άγιος Άγιος Κύριος Σαβαώθ...", "Σε Υμνούμεν...", που έχουν μελοποιηθεί για την τέλεση της Θ. Λειτουργίας.

Λειτουργικά βιβλία με τροπάρια

Υπάρχουν επίσης τροπάρια για τον Εσπερινό, τον Όρθρο και τη Θ. Λειτουργία, για κάθε ημέρα της εβδομάδος και για κάθε εορτή. Τα τροπάρια περιλαμβάνονται στα Λειτουργικά βιβλία της Εκκλησίας, που είναι σήμερα σε χρήση όπως το Ωρολόγιον (τροπάρια των ωρών της ημέρας), η Παρακλητική ή Οκτώηχος (τροπάρια ανά Ήχο εβδομάδας), τα Μηναία (τροπάρια ακινήτων εορτών), το Τριώδιο και το Πεντηκοστάριο για την (κινητή) περίοδο πριν και μετά το Πάσχα αντίστοιχα. Το εκκλησιαστικό βιβλίο που καθορίζει πόσα και ποια τροπάρια ψάλλονται σε κάθε ακολουθία, ονομάζεται Τυπικόν.

Βιβλία που περιέχουν το μέλος (μουσική εκφορά) των τροπαρίων είναι τα εξής: Αναστασιματάριο, Ειρμολόγιο, Στιχηράριο, Δοξαστάριο, Ευλογητάριο, Ανοιξαντάριο, Κεκραγάριο, Πασαπνοάριο, Κοντακάριο ανάλογα με το είδος των τροπαρίων.

Δείτε επίσης

• Κοντάκιο
• Βυζαντινή μουσική