Βασκική γλώσσα

Βασκική γλώσσα
Euskara και euskara
Ταξινόμηση	Απομονωμένη γλώσσα (Βασκονική)
Σύστημα γραφής	Βασκικό αλφάβητο και λατινική γραφή
Κατάσταση
Επίσημη γλώσσα	Χώρα των Βάσκων και Ναβάρρα (Ισπανία)
Ρυθμιστής	Εουσκαλτθαΐνδια (Euskaltzaindia)
ISO 639-1	eu
ISO 639-2	eus και baq
ISO 639-3	eus

Βασκική γλώσσα (στα Βασκικά: euskara) είναι η γλώσσα που μιλούν οι Βάσκοι που κατοικούν στα Πυρηναία, στην βορειοκεντρική Ισπανία καθώς επίσης και στην νοτιοδυτική Γαλλία. Η περιοχή αυτή είναι γνωστή ως Χώρα των Βάσκων (Euskadi) με σημαντική πολιτική και πολιτιστική ανεξαρτησία. Πιο συγκεκριμένα οι Βάσκοι διατηρούν στην Ισπανία δύο αυτόνομες κοινότητες, την Χώρα των Βάσκων και τη Ναβάρρα. Το επίσημο όνομα της γλώσσας τους είναι euskara και συχνά συναντάται σε άλλες διαλέκτους ως euskera, eskuara και üskara. Οι όροι προέρχονται από τον Στράβωνα που αποκαλούσε τους ανθρώπους της περιοχής ουασκώνους. Αν και γεωγραφικά περιβάλλεται από Ινδοευρωπαϊκές γλώσσες, πιστεύεται πως δεν ανήκει σε αυτήν την γλωσσική οικογένεια.

Οι πρόγονοι των Βάσκων θεωρούνται από τους παλαιότερους κατοίκους της Ευρώπης και η καταγωγή τους είναι ακόμη άγνωστη, όπως άγνωστη παραμένει και η καταγωγή της γλώσσας τους. Οι περισσότεροι επιστήμονες πιστεύουν πως η συγκεκριμένη γλώσσα δεν ανήκει σε κάποια οικογένεια γλωσσών.

Η χώρα των Βάσκων

Βασκικές διάλεκτοι

Ποσοστό κατοίκων που μιλούν άπταιστα τα Βασκικά στη Ναβάρρα, έρευνα του 2001.

Γλωσσολογικές Θεωρίες

Ποσοστό κατοίκων που μιλούν άπταιστα τη Βασκική (περιοχές όπου η Βασική δεν ομιλείται περιλαμβάνονται στο 0-4%).

Γλωσσολογικά η Βασκική θεωρείται ανάδελφη γλώσσα όσον αφορά την γειτονιά της, δηλαδή δεν ανήκει στην ινδοευρωπαϊκή οικογένεια και αναπτύχθηκε στην Ιβηρική χερσόνησο και στα Πυρηναία όρη πριν από την ανάπτυξη των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών. Επηρεάστηκε λεξιλογικά στην πορεία των αιώνων από τα λατινικά και τα γαλλικά, όμως διατήρησε τα προ-ινδοευρωπαϊκά της στοιχεία. Το βασκικό αλφάβητο χρησιμοποιεί την λατινική γραφή.

Η αποτυχία των γλωσσολόγων να συνδέσουν τα Βασκικά με άλλες γειτονικά ομιλούμενες γλώσσες, τους ώθησε να αναζητήσουν πιο μακρινούς συγγενείς. Αρκετές θεωρίες αναπτύχθηκαν τα τελευταία 200 χρόνια, όμως καμία δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι απαντά στο βασικό ερώτημα επαρκώς, δηλαδή στο ποια "οικογένεια" αγκαλιάζει γλωσσολογικά τα βασκικά.

Μερικές υποθέσεις είναι οι εξής: Πρώτη, ότι συγγενεύει με την Ιβηρική, την γλώσσα των αρχαίων Ιβήρων, η οποία εξαφανίστηκε γύρω στον 1ο αιώνα μ.Χ. και που φέρεται να παρουσιάζει ομοιότητες με την Οξιτανική και την Βασκική. Όμως ούτε η Ιβηρική ταξινομείται, οπότε το ότι μοιράζεται μερικά αριθμητικά και πτώσεις με την Βασκική, δεν οδηγεί σε διευκόλυνση της ταξινόμησης. Δεύτερη θεωρία είναι εκείνη που επιμένει στην ινδοευρωπαϊκή σχέση,. Αυτή θεωρεί ότι η βασκική συγγενεύει με ιταλοκελτικές γλώσσες ή με τη βρετονική. Βασικό επιχείρημα των υπέρμαχων της θεωρίας αυτής είναι ότι αν δεν είχε σχέση με την ινδοευρωπαϊκή οικογένεια, δεν θα είχε δανειστεί στην πορεία τόσες λέξεις από αυτήν -κάτι που οι άλλοι γλωσσολόγοι θεωρούν μη βάσιμο, αφού στην πορεία η γλώσσα μπορεί να εκτέθηκε περισσότερο σε γειτονικούς, κατακτητικούς ή απλά εμπορικούς πληθυσμούς ενώ πρωτύτερα απλώς δεν είχε επαφή με εκείνους. Ο Τζον Τ. Κοχ (John T. Koch) σχετικά με αυτή τη θεωρία προσθέτει ότι ακόμα κι αν κάποιος αποδεχθεί μερικά από τα στοιχεία της, ίσως τα Βασκικά να επηρεάστηκαν τρόπον τινά κατά στρώματα και χρονικά "κύματα" επιρροής από γειτονικούς λαούς, χωρίς αυτό να υποδηλώνει επ'ουδενί κοινή καταγωγή λαού ή γλώσσας. Ένας Γερμανός γλωσσολόγος, ο Τέο Φένεμαν (Theo Vennemann), ανέπτυξε την περίπου αντίστροφη θεωρία: ότι από τα τοπωνύμια της Ευρώπης υποδηλώνεται πιθανόν πως τα Βασκικά είναι ο μοναδικός επιζών μιας πολύ μεγαλύτερης οικογένειας γλωσσών (που χάθηκε) και η οποία απλωνόταν κάποτε σε μεγάλη έκταση της Ευρώπης και η οποία άφησε τα ίχνη της στο τοπωνυμικό λεξιλόγιο των ινδοευρωπαϊκών γλωσσών της γηραιάς ηπείρου.

Άλλη θεωρία συνδέει τα Βασκικά με τα Γεωργιανά, όμως αυτή έχει σχεδόν καταρριφθεί -ελάχιστοι ειδικοί την εξετάζουν ως ενδεχομένως σωστή. Το βασικό στοιχείο που την στήριζε ήταν η ύπαρξη "Ιβηρικού βασιλείου" στον Καύκασο αλλά και μερικές τυπολογικές ομοιότητες μεταξύ των δύο γλωσσών. Παρόμοια είναι και η θεωρία που συνδέει τη βασκική με τον βόρειο Καύκασο (την τσετσενική): την υποστηρίζει ο Γάλλος γλωσσολόγος Μισέλ Μορβάν. Στην αναζήτηση μακρινών συγγενών οι Τζον Μπένγκτσον και Μέριτ Ρούλεν θεώρησαν ότι υπήρξε γλώσσα που ομιλείτο στον Καύκασο, αλλά και στη Βόρειο Αμερική (οικογένεια γλωσσών που αμφισβητείται από το σύνολο των γλωσσολόγων ότι ποτέ υπήρξ)ε.

Επίσημη θέση της γλώσσας

Η επίσημη γλώσσα των βασκικών περιοχών ήταν επί αιώνες κατά κανόνα η γλώσσα του κυρίαρχου κράτους. Σε λίγες μόνον περιοχές κατά τον 13ο και 14ο αιώνα τα βασκικά αποτελούσαν την επίσημη γλώσσα του κράτους. Το 1931 (έως το 1939 που κυριάρχησε ο Φράνκο) το κράτος αναγνώρισε για λίγο ως επίσημες γλώσσες του κράτους άλλες τρεις: τα Γαλικιανά, τα Βασκικά και τα Καταλανικά. Όμως στα επόμενα 35 χρόνια που έλεγχε τη χώρα ο Φράνκο, εφαρμόστηκε μια πολιτική απόλυτης εξομοίωσης και καταστάλθηκε η χρήση κάθε άλλης γλώσσας ή και διαλέκτου. Ο Φράνκο άλλαζε και τοπωνύμια και επέτρεπε μόνον σε κατ' ιδίαν συναθροίσεις γλώσσες άλλες από την ισπανική και συγκεκριμένα την Καστιλιάνικη. Το ισπανικό σύνταγμα του 1978, στο Άρθρο 2, αναφέρει ότι η επίσημη γλώσσα του κράτους είναι τα ισπανικά, αλλά επιτρέπει σε αυτόνομες περιοχές να χρησιμοποιούν μια δεύτερη ημιεπίσημη γλώσσα -κάτι που ισχύει και στη Ναβάρρα αλλά μόνον για τις βόρειες περιοχές της. Τα βασκικά αναγνωρίζονται ως επίσημη γλώσσα (μαζί με τα ισπανικά) κυρίως στην Χώρα των Βάσκων όσον αφορά στην Ιβηρική. Στις περιοχές της Γαλλίας που κατοικούνται από βασκόφωνους δεν ισχύει το ίδιο καθεστώς -της ημιεπίσημης γλώσσας- και σύμφωνα με την αγγλόφωνη wikipedia οι πολίτες δεν επιτρέπεται για παράδειγμα να χρησιμοποιούν τα Βασκικά στο δικαστήριο εφ'όσον είναι κάτοικοι και υπήκοοι Γαλλίας. Εντούτοις αν άτομο ισπανικής υπηκοότητας θέλει να μιλήσει βασκικά στο δικαστήριο, ο γαλλικός νόμος το επιτρέπει υπό την αίρεση να μεταφράζονται όλα στα γαλλικά -αυτό έγινε δεκτό επειδή τα βασκικά είναι επίσημα αναγνωρισμένα από την άλλη πλευρά των συνόρων.

Τα Βασκικά σύμφωνα με έρευνες ομιλούνται άπταιστα ή μέτρια περίπου από το 1/3 των Βάσκων κατά μέσο όρο -αλλού πολύ περισσότερο, αλλού πολύ λιγότερο. Αυτό οφείλεται σε διάφορους λόγους. Ένας από τους βασικούς ήταν η καταστολή στη χρήση της κατά το παρελθόν, επειδή οι Ισπανοί στο νότο αλλά και οι Γάλλοι στο βορρά έβλεπαν σε αυτήν ένα μέσο απόσχισης των βασκόφωνων περιοχών. (Οι προσπάθειες να διασωθεί με συστηματικό τρόπο η γλώσσα άρχισαν στην Ισπανία ουσιαστικά το 1980.) Άλλος σοβαρός λόγος που μειώθηκε ποσοστιαία για ένα διάστημα η χρήση της βασκικής γλώσσας ακόμα και σε παραδοσιακά βασκόφωνες περιοχές ήταν η για κοινωνικούς λόγους εισροή Βάσκων από καθαρά ισπανόφωνες περιοχές στις οποίες δεν χρησιμοποιούσαν έως τότε τα βασκικά. Επανερχόμενοι στην ιδιαιτέρα τους πατρίδα, παρέμειναν ισπανόφωνοι. Το ρεύμα συρρίκνωσης της Βασκικής όμως σταμάτησε γιατί στη νέα γενιά τα Βασκικά φαίνεται να είναι υψηλά στην προτίμηση των Βάσκων όπου κι αν ζουν, με εξαίρεση και πάλι όμως τις περιοχές στις οποίες πλειοψηφούν σημαντικά άλλες γλώσσες, όπως στο νότο της Ναβάρρα. Στην ενίσχυση της γλώσσας ποιοτικά (λεξιλογικά) αλλά και ποσοστιαία (σε ποσοστό χρήσης) συνέβαλε το γεγονός ότι άρχισαν να στηρίζονται τα βασκόφωνα σχολεία και να ανοίγουν πολύ περισσότερα σε διάφορες περιοχές που κατοικούνται από Βάσκους

Μια στοιχειώδης προσπάθεια κωδικοποίησης της γλώσσας είχε ήδη αρχίσει από το 1960, πριν από την επίσημη αποδοχή της. Η επίσημη βασκική δημιουργήθηκε προκειμένου όλοι οι βασκόφωνοι να μπορούν να συνεννοούνται άνετα μεταξύ τους και να κατανοούν τις υπόλοιπες διαλέκτους επαρκώς. Η βασκική που ομιλείται σήμερα όμως εξακολουθεί να ποικίλει σημαντικά όχι μόνον από περιοχή σε περιοχή, αλλά ακόμα και από σχολείο σε σχολείο. Εκτός από την τρόπον τινά επίσημη βασκική γλώσσα όπως αυτή κωδικοποιήθηκε, συνεχίζουν να ομιλούνται πέντε βασικές βασκικές διάλεκτοι, οι τρεις σε περιοχές της Ισπανίας και οι δύο στης Γαλλίας. Όμως διαμορφώθηκε μια κοινά ομιλούμενη επίσημα αποδεκτή βασκική. Τα ονόματα των διαλέκτων έχουν την ονομασία τοπικών περιοχών. Ο χώρος στον οποίο ζουν εκείνοι που τις μιλούν δεν συμπίπτει με τα γεωγραφικά όρια των περιοχών αυτών.

Η δομή της γλώσσας

Τα Βασκικά ακολουθούν πολύ διαφορετική δομή από τα νέα ελληνικά και άλλες γλώσσες. Η σειρά στη φράση είναι Υποκείμενο-Αντικείμενο-Ρήμα. Το ρήμα είναι συνήθως περιφραστικό και το βοηθητικό ρήμα έπεται (αντί για έχω γράψει, στα βασκικά γράψει έχω). Πολλά καθορίζονται από την πτώση υποκειμένου και αντικειμένου, με τα οποία πρέπει να συμφωνεί και το περιφραστικό ρήμα. Στις ευρωπαϊκές γλώσσες αυτή η πολυπρόσωπη συμφωνία ανευρίσκεται μόνον στα Βασκικά, σε μερικές γλώσσες του Καυκάσου, στα Ουγγρικά και στα Μαλτέζικα, -γλώσσες δηλαδή που δεν ανήκει καμία τους στην ινδοευρωπαϊκή. Η σύνταξη αυτή των Βασκικών μπορεί να είναι μοναδική στην Ευρώπη, αλλά δεν θεωρείται σπάνια γενικά σε ολόκληρο τον κόσμο

Η περιπλοκότητα της γλώσσας φαίνεται και από τον αριθμό των πτώσεων που χρησιμοποιεί -16 συνολικά (εργαστική, δοτική, γενική, αιτιατική, ωφελείας, μέσου, τοπική, κατεύθυνσης, χωρισμού κ.ά.). Το όνομα έχει επίσης τρεις μορφές ως προς τον αριθμό ("ενικός", "πληθυντικός" και αφηρημένος ή "αόριστος αριθμός"). Κατά συνέπεια το όνομα παίρνει πάνω από 26 μορφές (κάποιες είναι όμοιες, κυρίως ανάμεσα στον "αόριστο αριθμό" και στον "ενικό")

Το Βασκικό αλφάβητο

Τα γράμματα με τις αλλαγές που θεσμοθετήθηκαν το 1994 είναι 26, αλλά 28 συν το ñ και το ç, σαν μορφή του c

Γράμμα	Βασκική ονομασία	Προφορά IPA
A	a	/a/
B	be	/b/
C	ze* (και τη μορφή του Ç ze hautsia*)	/s/, /k/
D	de	/d/, /d̪/, /ð/
E	e	/e/
F	efe	/f/
G	ge	/g/, /ɣ/
H	hatxe	∅, /h/
I	i	/i/, /i̭/
J	jota	/j/, /x/, /ʝ/, /ɟ/
K	ka	/k/
L	ele	/l/
M	eme	/m/
N	ene	/n/
Ñ	eñe	/ɲ/
O	o	/o/
P	pe	/p/
Q	ku*	/k/
R	erre	/r/, /ɾ/
S	ese	/s̺/
T	te	/t/, /t̪/
U	u	/u/, /u̯/
V	uve*	/b/, /β/
W	uve bikoitza*	/u̯/
X	ixa	/ʃ/
Y	i grekoa*	/i/, /i̭/
Z	zeta	/s̻/

Τα βασκικά ακολουθούν το αρχαίο λατινικό αλφάβητο περιλαμβάνοντας και το ñ, το ç και το ü. Στα παραδοσιακά Βασκικά δεν υπάρχουν τα γράμματα C, Q, V, W, Y αλλά περιλαμβάνονται στο νέο αλφάβητο της γλώσσας για να καλύπτουν λέξεις δάνειες που πήραν από άλλες γλώσσες. Το Ηh στις περισσότερες περιοχές Βάσκων είναι άφωνο και όταν περιελήφθη στο αλφάβητο υπήρξαν αντιδράσεις, γιατί εκείνοι που δεν το πρόφεραν μπερδεύονταν στο πού να το γράψουν.