Teyrnas Hawai'i
| Enghraifft o'r canlynol | gwlad ar un adeg  |
|---|---|
| Daeth i ben | 24 Ionawr 1895 |
| Poblogaeth | 1,217,000 |
| Gwlad |  Hawaii |
| Dechrau/Sefydlu | Mai 1795 |
 | |
| Olynydd | Provisional Government of Hawaii |
| Gwladwriaeth | Teyrnas Hawai'i |
 Ffeiliau perthnasol ar Gomin Wicimedia | |
 | Mae yna wybodaeth gwerthfawr yn yr erthygl hon, diolch am eich cyfraniad! Ond i gyrraedd safon arferol, derbyniol Wicipedia, gellir mynd yr ail gam. Os na chaiff yr erthygl ei gwella'n ddigonol ymhen wythnos neu ddwy wedi 30 Tachwedd 2024, fe all gael ei dileu. Os caiff yr erthygl ei gwella'n sylweddol, wedyn mae croeso i chi dynnu'r neges hon oddi ar y dudalen. Ceir rhestr o erthyglau sydd angen eu gwella yma. Sut mae ei gwella? Dyma restr o hanfodion pob erthygl; beth am dreulio ychydig o amser yn mynd drwy'r cyngor hwn? Gweler hefyd ein canllawiau Arddull ac Amlygrwydd. |
Teyrnas yn archipelago Hawai'i oedd Teyrnas Hawai'i (Hawaieg: Ke Aupuni Hawaiʻi). Fe'i sefydlwyd rhwng 1795 a 1810 wrth i deyrnasoedd llai ar ynysoedd Oahu, Maui, Moloka'i, Lana'i, Kaua'i, a Ni'ihau gael eu hymgorffori i'r un deyrnas â'r ynys fwyaf, Hawai'i (yr hyn a elwir yn "Ynys Fawr"). Ar ôl i'r frenhines olaf gael ei diorseddu yn 1893 mewn coup d'état, ffurfiwyd Gweriniaeth Hawaii y flwyddyn ganlynol,[1] a oedd yn bodoli nes i'r Unol Daleithiau feddiannu'r wlad mewn modd anghyfansoddiadol yn 1898.
Datblygiad
[golygu | golygu cod]Sefydlu'r Frenhiniaeth Unedig
[golygu | golygu cod]Ar ôl marwolaeth Kalaniʻōpuʻu, drwy ryfeloedd gwaedlyd unodd Kamehameha I ynysoedd Hawaii. O 1810 ymlaen ef oedd unig lywodraethwr pob un o'r wyth ynys ac felly brenin cyntaf Hawaii.[2] Sefydlodd Kamehameha linach a enwyd ar ei ôl a deyrnasodd hyd 1872. Ar ôl ei farwolaeth, cymerodd ei weddw Kuhina-Nui Kaʻahumanu reolaeth ar yr ynysoedd gyda'i mab ifanc Liholiho (Kamehameha II yn ddiweddarach).
O 1810, roedd Kamehameha II yn byw yn bennaf yn Kailua cyn i'r llys symud i Lahaina yn 1820. Dim ond yn 1845 y sefydlwyd prifddinas barhaol, Honolulu.[3]
Ymgiprys rhyngwladol
[golygu | golygu cod]
Bygythiwyd annibyniaeth Hawaii dro ar ôl tro yn fuan wedi i'r deyrnas ennill cydnabyddiaeth ddiplomyddol gan bwerau Ewropeaidd a'r Unol Daleithiau. Yn fuan, dechreuodd mewnlifiad o fforwyr Ewropeaidd ac Americanaidd, masnachwyr, a morfilod gyrraedd y deyrnas, gan gyflwyno afiechydon fel syffilis, twbercwlosis, y frech wen, a'r frech goch, gan arwain at ddirywiad cyflym yn y boblogaeth Hawaiaidd Brodorol.[4] Bu farw llawer o bobl o boblogaeth frodorol o Hawai o achos afiechydon o dramor, gan ostwng o 300,000 yn y 1770au, i 60,000 yn y 1850au, i 24,000 yn 1920. Mae amcangyfrifon eraill ar gyfer y boblogaeth cyn cyswllt yn amrywio o 150,000 i 14.5 miliwn.[5]
Mor gynnar â 1815 i 1817, methodd ymgais yr Almaenwr, Georg Anton Schäffer, a oedd yn gwasanaethu yn Rwsia, i ennill rheolaeth ar ynysoedd gogleddol Kaua'i a Ni'ihau ar ei ben ei hun, heb gefnogaeth llywodraeth y tsar.[6] Bu meddiannaeth byrhoedlog o Hawaii rhwng 10 Chwefror 1843 a 13 Gorffennaf 1843 gan yr Arglwydd Prydeinig, George Paulet. Roedd Gwlad Belg, oedd newydd ennill ei hannibyniaeth yn 1830, yn awyddus i feddiannu Hawai i gyd gyda chymorth y Ladd Company (1843-1845). Meddiannu Honolulu gan y Ffrancwyr arhosodd hefyd episodau aflwyddiannus Legoarant de Tromelin ym 1849.[7]
Cenhadon Cristnogol
[golygu | golygu cod]O 1829 ymlaen, ymsefydlodd cenhadon o'r Unol Daleithiau o enwad yr Annibynwyr yn Honolulu, a chafodd y Frenhines Ka'ahumanu droedigaeth i Brotestaniaeth ym 1824. Ar 19 Rhagfyr 1842, cydnabu'r Unol Daleithiau annibyniaeth Hawaii. Ar yr un pryd, cyhoeddodd Arlywydd yr UDA, John Tyler, ddatganiad tebyg i Athrawiaeth Monroe ar gyfer Hawaii.[8] Daeth dylanwad America yn gynyddol fwy o tua 1850 ymlaen. I'w wrthwynebu, cryfhaodd brenhinoedd Hawaii gysylltiadau â'r Ymerodraeth Brydeinig yn rannol gan bod yr Hawaiaid yn edmygu'r frenhiniaeth Brydeinig yn fawr. Sefydlodd Prydain hefyd gysylltiadau diplomyddol â gwladwriaethau eraill, megis Prwsia a gwladwriaethau llai yr Almaen a Gwlad Belg. At y diben hwn, sefydlwyd consylau mewn gwahanol ddinasoedd, er bod yn rhaid i'r consyliaid gwmpasu ardal ddaearyddol fawr.
Gweinyddu fel cenedl
[golygu | golygu cod]
Ym 1875, llofnodwyd cytundeb a oedd yn caniatáu allforio siwgr o Hawaii yn ddi-doll i'r Unol Daleithiau. Ym 1887, ar ôl diwygio'r cytundeb, llwyddodd UDA i gymryd drosodd canolfan llynges Pearl Harbour.
Bu nifer o ddiwygiadau pwysig oherwydd pwysau allanol a hefyd i sicrhau rheolaeth. Roedd y rhain yn cynnwys cyfansoddiadau 1840, 1852, 1864 a 1887 yn ogystal â chyfansoddiad arfaethedig 1893.[9] Roedd toriad symbolaidd y system Kapu (gweler hefyd Tapu) gan Kamehameha II, ei fam a Kaʻahumanu ym 1819 trwy fwyta bwyd gyda'i gilydd a oedd wedi'i wahardd i fenywod hyd at y pwynt hwnnw yn hollbwysig.[10] Roedd dosbarthiad tir Kamehameha III hefyd yn bwysig ac yn 1848, cafwyd yr “Māhele Fawr”, a oedd yn galluogi perchnogaeth breifat o dir. Roedd hyn yn golygu bod tramorwyr yn gallu caffael llawer iawn o dir yn gyflym.[11]
I ddechrau, roedd cysylltiadau economaidd Hawaii â'r byd y tu allan yn cynnwys darparu darpariaethau a darnau sbâr i'r criw o longau masnach a oedd yn gwerthu nwyddau yn Guangzhou (Canton), yr unig safle masnachu a ganiateir yn Tsieina ar gyfer rhai nad oeddent yn Tsieineaidd rhwng 1757 a 1842. Roedd y llongau yn aml yn dod o New England ac yn hwylio trwy'r Horn i'r ogledd-orllewin y Cefnfor Tawel ac America Rwsiaidd. Yno, prynodd masnachwyr belenni dyfrgwn y môr a dod â nhw i Tsieina. Daeth system gyfnewid i'r amlwg, wedi'i threfnu trwy ddatgan pethau fel Kapu. Yn fuan, roedd allforio sandalwood o Hawaii i Tsieina hefyd yn ddarbodus. Ers 1810, ceisiodd Kamehameha I fonopoleiddio'r fasnach yn y deunydd crai hwn, a llwyddodd o'r diwedd ym 1812.[12] O'r 1820au i'r 1860au, roedd Lahaina a Honolulu yn borthladdoedd pwysig i forfilod Gogledd y Môr Tawel, lle roedden nhw'n masnachu ac weithiau'n gaeafu. Fodd bynnag, ar ôl i gynhyrchu olew masnachol ddechrau ym 1858, gostyngodd y galw am olew morfil a daeth siwgr yn allforiad bwysicaf.
Anogwyd mewnfudo gweithwyr contract o Tsieina (o 1852), Ynysoedd Môr y De (o 1859), Japan (o 1868) a Phortiwgal (o 1878), ymhlith eraill, i dyfu cansenni siwgr. Yn yr 20g, daeth gweithwyr ar gyfer tyfu pîn-afal o Corea (o 1903), o Ynysoedd y Philipinau (o 1906) ac o Sbaen (o 1907). Dim ond ym 1946 y daeth recriwtio gweithwyr i ben yn swyddogol.[13]
Fel arwydd o statws ryngwladol 'normal' Hawai'i fel Brenhiniaeth annibynnol, yn 1881, ymwelodd y Brenin Kalākaua â'r Almaen. Yno arsylwyd ar naturoldeb y Brenin tramor mewn cyd-destun 'fodern' Ewropeaidd.[14]
Ymyrraeth yr UDA a meddiannu drwy dwyll
[golygu | golygu cod]Ym 1887, gorfodwyd y Brenin Kalākaua i dderbyn cyfansoddiad newydd ar ôl coup d'état gan yr 'Honolulu Rifles', uned filwrol wirfoddol a recriwtiwyd o ymsefydlwyr Americanaidd. Ceisiodd y Frenhines Liliʻuokalani, a olynodd Kalākaua ym 1891, ddiddymu'r cyfansoddiad newydd. Fe'i dymchwelwyd wedyn mewn coup d'état ym 1893 a gynllunwyd gan y 'Committee of Safety', grŵp o bobl o Hawäi a oedd yn bennaf o dras Americanaidd (a gefnogwyd gan berchnogion planhigfeydd a'r UDA) ac a gefnogwyd gan fyddin yr Unol Daleithiau.[15] Diddymodd y Committee of Safety honedig y Deyrnas a sefydlu Gweriniaeth Hawaii(ond heb fod yn annibynnol) o dan yr Arlywydd Sanford Dole, tra sefydlodd UDA ganolfan lyngesol. Nod yr Unol Daleithiau yn y pen draw oedd atodi'r ynysoedd i ehangu ei goruchafiaeth yng Ngogledd y Môr Tawel. Gan fod y bwriad hwn wedi effeithio ar fuddiannau Japan, protestiodd Ymerodraeth Japan ac anfon llong ryfel i Hawaii.[16] Defnyddiodd yr Arlywydd Dole y gwrthdaro i gyfiawnhau cyfeddiannu Hawaii ym 1898 i wladwriaeth yr UDA. Daeth Sanford Dole eto yn llywodraethwr cyntaf yr hyn oedd bellach yn Diriogaeth Hawaii. Ar 4 Gorffennaf 1898 trwy'r Newlands Resolution, daeth Hawaii yn rhan o'r Unol Daleithiau fel 'Tiriogaeth Hawaii' nes iddi ddod yn dalaith o'r UDA yn swyddogol yn 1959.
Cydnabod bai
[golygu | golygu cod]
Ym 1993, pasiodd Senedd yr Unol Daleithiau y Penderfyniad Ymddiheuriad, a oedd yn cydnabod bod "dymchwel Teyrnas Hawaii wedi digwydd gyda chyfranogiad gweithredol asiantau a dinasyddion yr Unol Daleithiau" ac "nad oedd pobl Brodorol Hawaii byth wedi ildio'n uniongyrchol i'r Unol Daleithiau. eu honiadau i’w sofraniaeth gynhenid fel pobl dros eu tiroedd cenedlaethol, naill ai trwy Deyrnas Hawaii neu drwy blebiscite neu refferendwm.” Chwaraeodd y gwrthwynebiad i anecsiad Hawaii yn yr Unol Daleithiau ran fawr wrth greu mudiad sofraniaeth Hawaii, sy'n galw am annibyniaeth Hawaii o reolaeth America.
Bu mudiad annibyniaeth yn ymladd dros adfer y frenhiniaeth. Ers 2008, mae wedi bod yn weithgar yn tynnu sylw ac ymgyrchu i adfer annibyniaeth Hawai'i o dan gyfraith ryngwladol.[17]
Y Frenhiniaeth yn fyw
[golygu | golygu cod]Ers oddeutu'r 1970au mae mudiad annibyniaeth Hawai'i wedi tyfu mewn grym a hydrer. Ceir bellach fudiad penodol, The Hawaiian Kingdom dan arweiniad David Keanu Sai, sydd yn ymgyrchu'n benodol i ddangos bod y genedl wedi ei meddiannu'n anghyfansoddiadol gan yr Unol Daleithiau. Arweinydd a Chadeirydd y corff yw David Keanu Sai. Mae'r Hawaiian Kingdom yn gwrthod cydnabod rheolaeth yr UDA dros yr ynysoedd, ac yn ceisio adfer yr annibyniaeth a fu o dan y Frenhiniaeth.[18]
Gweler hefyd
[golygu | golygu cod]- Mudiad annibyniaeth Hawai'i
- The Hawaiian Kingdom - mudiad nad sy'n cydnabod meddianaeth anghyfansoddiadol yr UDA
Oriel Teyrnas Hawai'i
[golygu | golygu cod]-
Cyfansoddiad Teyrnas Hawai'i, 1840 -
Map Etholiad 1873 Hawaii ar gyfer teyrn a alwyd yn dilyn marwolaeth y Brenin Kamehameha V heb olynydd -
Baner forol Teyrnas Hawai'i -
Ffoto o'r Frenhines olaf Teyrnas Hawai'i, Liliuokalani yn 1891 a ddanfonwyd at yr Josephus Daniels, Ysgrifennydd y Llynges -
Gwarchodlu Brenhinol Hawai'i gyda'i 'Schellenbaum', ("coeden glychau") sy'n atgynhyrchiad o'r Schellenbaum gwreiddiol a gyflwynwyd i'r Brenin Kalakaua ym 1887. Arfbais y Deyrnas Hawaii yw'r faner.
Dolenni allanol
[golygu | golygu cod]- The Hawaiian Kingdom gwefan y mudiad sy'n ceisio adfer annibyniaeth y Frenhiniaeth a gipiwyd drwy dorri cyfraith ryngwladol gan yr UDA
- Noelani Arista: The Kingdom and the Republic: Sovereign Hawaiʻi and the Early United States. University of Pennsylvania Press, Philadelphia 2019, ISBN 978-0-8122-5073-2.
- The dark history of the overthrow of Hawaii Sgwrs TED-Ed gan Sydney Iaukea (2022)
Cyfeiriadau
[golygu | golygu cod]- ↑ Donald Rowland: The Establishment of the Republic of Hawaii, 1893–1894. In: The Pacific Historical Review, Vol. 4, No. 3. (Sept. 1935), S. 201–220. (PDF)
- ↑ Linda Wedel Greene: A Cultural History of Three Traditional Hawaiian Sites on the West Coast of Hawai'i Island (Kapitel 4)
- ↑ Lāhainā, Hawaiian Dictionaries, D48690, https://wehewehe.org/gsdl2.85/cgi-bin/hdict?e=&a=d&d=D86947#
- ↑ Greene, Linda W. (1985). National Historical Park : KALAUPAPA (PDF). National Park Service. t. 11. Archifwyd (PDF) o'r gwreiddiol ar April 12, 2019. Cyrchwyd June 18, 2018.
- ↑ Native Hawaiian Population Enumerations in Hawai'i" (PDF), Office of Hawaiian Affairs, Mai 2017, p. 22, https://19of32x2yl33s8o4xza0gf14-wpengine.netdna-ssl.com/wp-content/uploads/RPT_Native-Hawaiian-Population-Enumerations.pdf, adalwyd 11 Mehefin 2022
- ↑ Richard A. Pierce (Hrsg.): Russia's Hawaiian Adventure, 1815–1817, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1965.
- ↑ "Le Journal du Picpucien Louis Maigret".
- ↑ Noel J. Kent: Hawaii: Islands Under the Influence, Honolulu: University of Hawaii Press 1993, S. 42. Hier abrufbar.
- ↑ www.hawaii-nation.org: Legal Foundation for Hawaiian Independence
- ↑ Linda Wedel Greene: A Cultural History of Three Traditional Hawaiian Sites on the West Coast of Hawai'i Island (Kapitel 5b) yn nps.gov (Error: unknown archive URL) (archifwyd (Dyddiad ar goll))
- ↑ Rita Ariyoshi: Hawaii – Der National Geographic Traveller, 2002, S. 31.
- ↑ Mark Merlin, Dan VanRavenswaay: The History of Human Impact on the Genus Santalum in Hawaiʻi. In: USDA Forest Service Gen. Tech. Rep. PSW-122. 1990, S. 46–84 (PDF); Diane Lee Rhodes: Overview of Hawaiian History (Sandalwood Trade, Changes after the death of Kamehameha)
- ↑ Niklaus R. Schweizer: Hawaiʻi und die deutschsprachigen Völker. Bern, Frankfurt am Main, Las Vegas, 1982.
- ↑ Benjamin Auber: „so würde man Kalakaua I. für einen Europäer halten können, so ungezwungen trägt er die Kleidung“. Zum Deutschlandbesuch des Königs von Hawaiʻi 1881 ("Byddai rhywun yn meddwl mai Ewropeaidd oeddwn i Kalakaua, mae'n gwisgo'i ddillad mor naturiol." Ar ymweliad Brenin Hawaii â'r Almaen ym 1881) yn: Elena Taddei (Hrsg.): Migration und Reisen: Mobilität in der Neuzeit, Innsbruck/Wien/Bozen: Studien-Verlag 2012, S. 213–224.
- ↑ Schulz, Joy (2017). Hawaiian by Birth: Missionary Children, Bicultural Identity, and U.S. Colonialism in the Pacific. University of Nebraska Press. tt. 1–238. ISBN 978-0803285897.
- ↑ Manfred B. Emmes, Die Außenpolitiken der USA, Japans u. Deutschlands im wechselseitigen Einfluß von der Mitte des 19. bis Ende des 20. Jahrhunderts. Lit, Münster 2000, ISBN 978-3-8258-4595-7, S. 13.
- ↑ Thomas Bargatzky: Noenoe K. Silva. Aloha Betrayed: Native Hawaiian Resistance to American Colonialism. Rezension des gleichnamigen Buches in Jahrbuch für europäische Überseegeschichte 9 Harrassowitz, Wiesbaden 2009, ISBN 978-3-447-06164-3. S. 387–389.
- ↑ Thomas Bargatzky: Noenoe K. Silva. Aloha Betrayed: Native Hawaiian Resistance to American Colonialism. Adolygiad o'r llyfr o'r un enw yn Yearbook for European Overseas History 9 Harrassowitz, Wiesbaden 2009, ISBN 978-3-447-06164-3. S. 387–389.
