Tiburcio Baguio

Si Tiburcio Baguio usa ka tinamod nga magsusugilanon, magbabalak ug nobelistang Sugboanon. Katitikanong editor siya sa Bisaya Magasin sa wala pa mahimong ika-9 nga editor niini (1986-1995).

Si Baguio (Tibs sa kahigalaan), wa modaog og tigi sa sinulatay kay di mahiligon sa pagsalmot. Apan bantogan ang mga nobela niyang "Tierra Firma" ug "Parnaso". Di usab papiri ang komiks niyang "Miro, Ang Batang Henyo", ubp.

Sa panugilanon, way kamatayon sa handurawan sa iyang mga sumusunod ang obrang "Usa ka Pagpamungot Batok sa Pagkamatay sa Kahayag". Sinimba usab ang iyang mga kritisismo ug mga giya sa panulat.

Sakop kanhi sa Philippine PEN, napasidunggan isip "Alagad ni Balagtas" sa UMPIL Award (1991) gumikan sa iyang kontribusyon sa literatura -- (Cebuano fiction).

Dihang may gipamatyag sa lawas, migawas siya pagka editor sa Bisaya ug mipauli sa Sugbo diin siya namatay nga halos way nag-atiman.

Asoy sa iyang paglatagaw

(Gisaysay ni Junne Cañizares)

Maghinabi ta bahin kang Tiburcio Baguio ug sa Manila sa mga tuig sa ’60: dayon, dayon sa mga gabii nga kastilyo sa nagdakop-dakop mabulokong kahayag-neyon sa katindahanan ug sinehan sa Avenida, Rizal. Kining dalana maoy nagdahunog nga sapa nga duhay ambihas ug sulog sa mga sakyanan, ug ang katawhan sa mga aseras maoy ginsakopan sa kaharian sa kinabuhing siyudadnon — ug duha niining kaliwatan mao si Tibs ug ako, napahiran sa mga kolor sa langasang kahayag, nagpangita og kainit sa alak o hikap sa dalilang sa restawran ug kabaret, ug niini, ang pundasyong sambog sa mga mugna sa handurawan. Kay magsusulat kami.

Haiy alak, ang serbesa o ang babaye? O ang mahika kun madyik o salamangka sa Manila? Way usa niana. Ang alak mao ang kinabuhi, may lami, may kapait, may kaisog. Niini, labihan kaganado si Tibs, editor sa literatura sa mantalaang Bisaya, pution, yagpison, hindik mamiste, ug may pahiyom nga hilomon.

Way kaluya si Tibs, bisan lad-an mi gikan sa buntagay sa mga nagkalandrakas nga imnanan sa Avenida, bisan may hilanat. Kon mopalta siya sa buhatan sa Bisaya sa Liwayway Publishing kanhi ni Don Ramon Roces sa eskina Soler-Calero, kana dili tungod sa unsang kabilinggan, apan sa bolsang way sulod kay ang sapi nabanlas sa alak. Didto siya magkasera sa Dapitan, mga duha ka kilometro gikan dinhi.

“Sapi? Unsay sapi?” moingon ug mangatawa kami. Atangan niya si Hemolangue nga magsak-anan, magsipit og baga nga pitaka. Ako, lakton ko lang ang akong gisak-an sa Dalan Evangelista ug magpuasa hangtod sa sunod Biyernes, tingsuweldo.

Sa gabii manambo ko sa tindahan sa mga buwak sa ubos, atbang ug manalinghog kang Connie Frances nga nag-awit sa “Whenever we kiss, I worry and wonder.” Editor ako sa pamalak sa Bisaya ni Francisco Candia. Kon makahulam si Tibs, baskog ming mangadto sa Jai-Alai sa Taft Avenue, diin magpanghagtik ang bolang ibanda sa sementong bungbong sa mga ugis nga pelotari, ug ang mga sugarol saba moabiba ug maningka ug balikas Kinatsila ug sa salog sa lukatanan og pusta magpasad ang mga tiket nga pilde, apan sa kanait nga lawak litokon ni Tibs ang mga ngalan Herman Melville ug James Joyce ibabaw sa mga botelya.

Kon niadto nabuang ako pagpalusot og pilosopiya sa sugilanon(probinsiya sa pangisip), pintor si Tibs sa gugma ug kahinam, gimok sa kasingkasing ug kaunoran (probinsiya sa kinabuhi), sa mga ritmo ug basa sa ulan. Sa hilas way hilas niya, nungkang binastos, kay ligdong siyang ulitawo. Sawayon ko ang iyang paghulagway sa pagpanghinol sa iyang protagonistang lalaki (takoban niya) kang Angela sa iyang gigkanong nobelang “Tierra Firma”, nga naayonan ni Birut, gikamingawan niyang maanyag sa Hagnaya.

Gituwandos ko siya sa akong “Flower at the Edge of the Cliff”, sunod kong sugilanon sa “The Rain Is Better Than Nothing” nga napatik sa Graphic ug gikopya sa usa ka George Rowe. Labihang himuota ni Tibs. Gipanabi pa niya ang iyang “kamatayon” sa mga higala. Ingon niana ang iyang pagtahod sa opinyon sa uban.

Usa ka tungang gabii gikang nahutdan sa Jai-Alai, namino mi ngadto sa Luneta. Duha ka maanyag nga lagmit ug samang kapalaran nangamino kanamo. Unya ang duha mingsayaw sa seawall ug nanaghangad mi kanila ug sa layong mga bituon. Giagda mi nila ngadto sa “laing dapit.” Gipanguot ni Tibs ang iyang mga bolsa ug may nahagdaw siyang kuwarta, ug kini iyang gihatag sa mga babaye. Mibaklay pamauli kami si Tibs ug ang mga babaye mihuyop og pasalamat kanamo.

Sa iyang nobelang “Parnaso” gipaila ni Tibs ang iyang gugma sa ulan, sa tingog ug patak niini. Bisan way ulan, kini iyang pamation sa iyang lingkoranan sa opisina nga saba sa makinilya. Daghan og kahulogan ang ulan, katimawa, pag-inusara, paglaom makatubo. Kini iyang huni.

May gula sa “Parnaso” nga tunga ra sa pahina sa Bisaya ug gisuna siya ni Editor Candia. Wa motubag si Tibs, apan sa dihang namainit na mi og kape pares sa pan de sal may keso, miingon siya, “Wa si Iko makamatikod sa ulan.” Wa ko mapiho ang iyang tinugkaran sa ulan, apan diha ang huni. Diin gikan? Sa iyang kinabuhi o imahinasyon.

Usa ka higayon gidapit ko niya og panine sa Galaxy. Bati ang salida. Kay nasayod ko sa iyang kahimilian, mikuyog ko uban ang kahibulong. Apan sublion pa niya! Nagpakahilom ko. Unya samtang nanerbesa na mi, misukot siya, “Di ba matahom ang mga huni?” Ang gisulod diay namo mao ang mga tugtog sa intermisyon sa sinehang Galaxy nga niadto maoy labing timgas sa mga sinehan sa Avenida Rizal.

Mahigugmaon si Tibs sa musika sa kinabuhi, bisan sa mga kapaitan niini nga gimulo sa uban.

Usa sa mga opisyo namo mao ang suroy diha ug didto. Sa Quiapo, suki mi sa Piso Bookstore. Baratohon kini, apan ang mga baligya magamit. Sa Doroteo Jose may Popular Bookstore. Mahalon ang mga libro, apan wa idili ang pagbasa. Dinhi gitawag ni Tibs ang akong pagtagad sa baga nga libro “Ulysses” ni James Joyce nga aron pagpalit kinahanglan mag-antos og kauhaw sa serbesa. Balik-balikon niya pagbasa kining parteha sa nobela: “yes when I put the rose in my hair like the Andalusian girls used or shall I wear a red yes and how he kissed me under the Moorish wall and I thought well as well him as another and then I asked him with my eyes to ask again yes and then he asked me would I yes to say yes my mountain flower and first I put my arms around him yes and drew him down to me so he could feel my breasts all perfume yes and his heart was going like mad and yes I said yes I will Yes.”

Nalamat usab siya sa kinaunahang pulong ni Herman Melville sa “Moby Dick”, “Call me Ismael.” Matod ko, “Unta may nobela kang magsugod og ‘Tawga ko og Tibs.’”

Kana si Tibs ug ang mga sanong sa akto sa gugma, way dumili ug way mahay —usa ka magsusugilanon sa iyang katungod.