Хуанхэ

Хуанхэ
кіт. 黄河
Характарыстыка
Даўжыня	4845 км
Басейн	752 000 км²
Расход вады	2 571 м³/с
Вадацёк
Выток	Kariqu[d] і Bayan Har Mountains[d]
• Вышыня	4500 м
Вусце	Бахайскі заліў
• Месцазнаходжанне	Жоўтае мора
Размяшчэнне
Водная сістэма	Жоўтае мора
Краіна	Кітай
Медыяфайлы на Вікісховішчы

Хуанхэ (кіт. 黄河, Жоўтая рака) — рака на ўсходзе Кітая, адна з найбольшых рэк Азіі.

Агульныя ўяўленні

Даўжыня 4845 км, плошча вадазбору 771 тыс. км² (паводле іншых звестак, адпаведна 4670 км і 745 тыс. км²). Пачынаецца на ўсходзе Тыбецкага нагор’я на вышыні больш за 4 тыс. м, цячэ праз азёры Арын-Нур і Джарын-Нур. Скразнымі цяснінамі прарывае адгор’і Куньлуня і Наньшаня, утварае парогі і вадаспады. У сярэднім цячэнні агінае плато Ордас, перасякае і размывае Лёсавае плато. Ніжэй, у глыбокіх цяснінах, прарываецца праз Шаньсійскія горы і на працягу 700 км цячэ па Вялікай Кітайскай раўніне. Велізарная колькасць глею засмечвае рэчышча. Запаўняючы ім рэчышча, рака пачынае «перавальвацца» праз яго край. Каб суняць разлівы, людзі падсыпаюць дамбы ўсё вышэй і вышэй, і паступова рэчышча аказваецца ўзнятым над навакольнай мясцовасцю. У рэшце рэшт рака рэзка прарывае дамбы, пракладвае новае рэчышча і знаходзіць новае вусце. За апошнія 100 гадоў Хуанхэ мяняла сваё рэчышча сем разоў. Упадае ў заліў Бахайвань Жоўтага мора, утварае дэльту. Адкладванне глею ў ніжнім цячэнні Жоўтай ракі ідзе з такой хуткасцю, што за гэты час яе дэльта высунулася ў мора на 20 км.

Асноўныя прытокі: Датунхэ, Фыньхэ, Цыньхэ (злева), Таахэ, Вэйхэ (самы буйны), Лахэ (справа).

Вадаспады Хукоў

Сярэднегадавы расход вады ў вусці 2 тыс. м³/сек. Рэжым мусонны, летняя паводка з пад’ёмам узроўню на раўнінах на 4-5 м, у гарах — да 15-20 м. Выносіць штогод 1300 млн т наносаў. Вада мутная, жоўтая (адсюль назва). У ніжнім цячэнні ў выніку намнажэння наносаў рэчышча прыўзнята над раўнінай на 3-10 м.

Для аховы ад навадненняў Xуанхэ і яе прытокі абвалаваны дамбамі (даўж. каля 5 тыс. км). Нярэдка прарывае дамбы, перамяшчае рэчышча (да 800 км), учыняе катастрафічныя паводкі.

Выкарыстоўваецца для арашэння. ГЭС Люцзяся і Саньмынься. Злучана Вяпікім каналам з ракі Хуайхэ. Суднаходная на асобных участках (пераважна на Вялікай Кітайскай раўніне). Даліна Xуанхэ густа населена. На рацэ буйныя гарады: Ланьчжоў, Баатоў, Лаян, Чжэнчжоў, Кайфын, Цзінань.

Горад Дун’ін знаходзіцца ў дэльце вялікай ракі. У Дун’іне знаходзіцца Нацыянальны прыродны запаведнік дэльты ракі Хуанхэ агульнай плошчай 1530 км², ствараецца «горад на водна-балотных угоддзях».

Геаграфія

Выток ракі Хуанхэ знаходзіцца недалёка ад усходняга краю Юйшу-Тыбецкай аўтаномнай акругі. Крыніца — азёры Гуарын і Нгарын на заходняй ускраіне Гола-Тыбецкай аўтаномная акругі, размешчаныя высока ў гарах Баян-Гар у правінцыі Цынхай на крайнім захадзе Кітая. Уздоўж мяжы з правінцыяй Ганьсу рака Хуанхэ звіваецца на паўночны захад і паўночны ўсход, паварочвае на поўдзень да Ордаса, а затым цячэ на ўсход праз поўнач Кітая. Басейн Хуанхэ з’яўляецца крыніцай пітной вады і вады для ірыгацыі каля 140 мільёнаў чалавек. Звычайна рака дзеліцца на тры часткі. Гэта паўночны ўсход Тыбецкага нагор’я, пятля Ордас і Вялікая Катійская раўніна.

Вярхоўі

Цячэнне ракі Дайся (справа ўнізе) у вадасховішча Луцзяся на рацэ Хуанхэ

Хуанхэ, каля Сюньхуа, на ўсходзе Цынхаю

Верхняе цячэнне ракі Хуанхэ пачынаецца ад яе вытокаў у Баян-Гар і заканчваецца ў Хекоу, Унутраная Манголія, непасрэдна перад рэзкім паваротам на поўнач. Гэтая частка мае агульную даўжыню 3472 км і агульную плошчу басейна 386000 км², што складае 51,4 % ад агульнай плошчы басейна ракі Хуанхэ.

Верхняе цячэнне паміж гарамі Баян-Гар і Амне-Макен пераважна праходзіць праз пашы, [[балота | балоты] ] і пагоркі. Верхняе цячэнне адрозніваецца крышталёвай чыстасцю азёр. Два асноўных возера на гэтым участку ракі — возера Джалінг (англ.: Zhaling, кіт.: 扎陵湖) і возера Элінг (англ.: Eling, кіт.: 鄂陵湖), ёмістасцю 4,7 мільярда м³ і 10,8 мільёна м³ вады адпаведна. Размешчаныя на вышыні вышэй за 4 290 метраў над узроўнем мора, яны з’яўляюцца двума найбуйнейшымі прэснаводнымі азёрамі ў Кітаі. Існуе Нацыянальны запаведнік Крыніца трох рэчак, створаны для аховы вытокаў ракі Хуанхэ, Янцзы і Меконг.

Даліна цягнецца ад цясніны Ланьян у правінцыі Цынхай да цясніны Цынгтан у правінцыі Ганьсу. Па абодва бакі ракі размешчаны стромкія скалы. Паверхня вады вузкая, таму цячэнне на вяршыні вельмі хуткае. Ёсць 20 цяснін, найбольш вядомыя з якіх Лонян, Бапан і Цінтан. Хуткае цячэнне ўверсе робіць яго лепшым месцам для ГЭС.

Пасля цясніны Цінтан рака ўпадае ў шырокія раўніны Іньчуань і Хэтай. У гэтым рэгіёне ў асноўным пустыня і лугі, шмат прытокаў. Плынь павольная. Гэта гістарычна самая важная арашальная раўніна ўздоўж ракі Хуанхэ.

Сярэдняе цячэнне

Частка ракі Хуанхэ паміж Унутранай Манголіяй і Чжэнчжоу (правінцыя Хэнань) з’яўляецца сярэднім цячэннем ракі. Яе даўжыня складае 1206 км, а плошча [басейна ракі] — 344 000 км², што складае 45,7 % ад агульнай. Па сярэднім цячэнні ракі Хуанхэ ўпадае 30 буйных прытокаў, і расход вады на гэтым этапе павялічваецца на 43,5 %.

У сярэднім цячэнні рака Хуанхэ працякае праз Лёсавае плато, дзе адбываецца значная эрозія. Высокі гадавы ўзровень глею, что скідаецца ў Хуанхэ, склаў у 1933 годзе 310 мільёнаў тон. Самы высокі ўзровень канцэнтрацыі глею быў зафіксаваны ў 1977 і склаў 920 кг/м³.

Рака ў сярэднім цячэнні мінае доўгі шэраг суцэльных далін. Закладзеныя тут вялікія гідрадынамічныя рэсурсы робяць гэты раён другім найбольш прыдатным раёнам для стварэння ГЭС. Тут таксама знакаміты вадаспад Хукоў {англ.: Hukou Waterfall, кіт.: 壶口瀑布).

Ніжняе цячэнне

Ніжняе цячэнне, якое цягнецца ад Чжэнчжоў да Жоўтага мора, складае 786 км. Тут, перш чым упасці ў мора, яна цячэ на паўночны ўсход праз Вялікую Кітайскую раўніну. Плошча басейна ракі на гэтай тэрыторыі складае 23 000 км², што складае 3 % ад агульнай плошчы. Гэта колькасць не такая вялікая з-за малой колькасці прытокаў; амаль усе рэкі на поўдзень ад Хуанхэ ўпадаюць у Хуайхэ, а на поўнач — у Хайхэ. Агульнае памяншэнне вышыні ў ніжнім цячэнні складае 93,6 метра, пры сярэднім ухіле 0,012 %.

Глей, які выцякае сюды з сярэдняга цячэння, асядае тут, падымаючы паводкі. Пры будаўніцтве плацін у 2000-я гады празмернае заіленне падняло рэчышча ракі на некалькі метраў над навакольнымі землямі. У Кайфэне (англ.: Kaifeng, кіт.: 開封) Хуанхэ ўзвышаецца на 10 метраў над узроўнем навакольных зямель..

Упадае ў Бахайскі заліў Жоўтага мора.

Паводкі

Хуанхэ — адна з некалькіх рэк, якія маюць важнае значэнне для існавання Кітая. Разам з тым, аднак, праз некалькі надзвычайных паводак і стыхійных бедстваў у рэгіёне за ўвесь час загінулі мільёны чалавек. Сярод самых смяротных была паводка 1344 года за часам панавання дынастыі Юань, а таксама паводка 1887 года за часам дынастыі Цын, у выніку якой загінула ад 900 тысяч да 2 мільёнаў чалавек, і паводка 1931 года, якая была часткай вялікай паводкі ў тым годзе і ахвярамі якой у выніку сталі 1—4 мільёны чалавек.

Неадменным фактарам паводкі з’яўляецца вялікая колькасць дробназярністых лёсаў, якія выносяцца ракой з Лёсавага плато і бесперапынна адкладаюцца па дне рэчышча Хуанхэ. Седыментацыя прыводзіць да павольнага назапашвання пароды. Гэтыя падводныя натуральныя плаціны, утвораныя ў выніку гэтага працэсу, непрадказальныя і ўвогуле непрыкметныя. У рэшце рэшт, велізарная колькасць вады павінна знайсці новы шлях да мора, прымушаючы рэчышча змясціцца да шляху найменшага супраціву. Калі гэта адбываецца, асабліва ў рэгіёне Вялікай Кітайскай раўніны, то сельскагаспадарчыя землі, гарады і мястэчкі змываюцца на шляху працякання ракі. Традыцыйная кітайская рэакцыя, такая як будаўніцтва на ўсё больш вышэйшых узроўнях уздоўж берагоў, часам таксама спрыяла ўзмацненню паводак, калі паводкавая вада не магла сцячы назад у рэчышча пасля звычайнай паводкі. Рэчышча ракі, у выніку, часам магло ссунуцца вышэй за прылеглую вёску.

Іншым фактарам разбуральных паводак былі абвалы ільдовых плацін ва Унутранай Манголіі, якія суправаджаліся раптоўным вызваленнем велізарнай колькасці талай вады. У ХХ стагоддзі адбылося адзінаццаць такіх буйных паводак, кожная з якіх выклікала велізарныя страты сярод насельніцтва і маёмасці. У наш час выбуховыя рэчывы, выкінутыя з самалётаў, выкарыстоўваюцца для разбурэння ільдовых плацін, перш чым яны становяцца небяспечнымі.

Да таго, як сучасныя плаціны пачалі будавацца ў Кітаі, Хуанхэ была вельмі схільная да паводак. За 2540 гадоў з 595 года да н. э. да 1946 года н. э., як лічыцца, рака падтоплівала наваколле 1593 разы, змяніўшы плынь свайго рэчышча 26 разоў агулам і дзевяць разоў сур’ёзна. Гэтыя паводкі ўключаюць у сябе адны з самых смяротных прыродных катастроф у гісторыі, якія калі-небудзь былі зафіксаваныя. Да ўзнікнення сучасных сродкаў ліквідацыі наступстваў стыхійных бедстваў, паводкі знішчалі насельніцтва не толькі праз вымыванне будынкаў і населеных пунктаў, але і праз голад і хваробы, якія рушылі пасля паводкі праз знішчэнне пасеваў і стварэнне антысанітарных умоў.

Гісторыя змен ракі

Рака надзвычай схільная да паводак — 1593 разы за апошнія 3000-4000 гадоў, у той час як яе рэчышча змянілася 12 разоў (прынамсі 5 маштабных змяненняў) з 602 года да нашай эры да нашага часу. Гэтыя змены ў цячэнні адбываюцца з-за вялікай колькасці лёсавых наносаў, якія пераносяцца ракой і пастаянна асядаюць на дне рэчышча ракі. Гэта асяданне выклікае ўтварэнне прыродных плацін, якія павольна растуць. І, такім чынам, велізарная колькасць вады вымушана знаходзіць новыя шляхі да мора, выклікаючы паводкі ў новай даліне. Паводкі былі непрадказальныя, што ўскладняла вядзенне сельскай гаспадаркі.

Старажытныя часы

Гістарычныя карты дынастыі Цынь 221—206 гг. да н.э. паказваюць, што рака Хуанхэ ў гэты час працякала значна далей на поўнач ад яе сучаснага рэчышча. Гэтыя карты паказваюць, што пасля перасячэння Лаяна Хуанхэ працякала уздоўж мяжы паміж Шаньсі і Хэнань, а затым уздоўж мяжы паміж Хэбэй і Шаньдунам, перш чым патрапіць у Бахайскі заліў каля сучаснага Цяньцзіня.

Такім чынам, рака змяніла сваё рэчышча ў 602 г. да н.э. Кажуць, што вялікія паводкі сталі прычынай падзення дынастыі Сіньі(9 — 23 н.э.), калі рака зноў змяніла сваё рэчышча з поўначы, каля Цяньцзіня, на поўдзень на Шаньдунскі паўвостраў.

Сярэднявечча і Новы час

Значная змена рэчышча ў 1194 прывяла да таго, што рака Хуанхэ заняла рэчышча Хуайхэ на працягу наступных 700 гадоў. Гразь ракі Хуанхэ перакрыла вусце ракі Хуайхэ, што выклікала паводку, у выніку якой тысячы засталіся без даху над галавой. Хуанхэ ўзяла сваё цяперашняе рэчышча ў 1897, а таго яшчэ раз яго змяніўшы ў 1855. У цяперашні час рака Хуанхэ працякае праз Цзінань, сталіцу правінцыі Шаньдун, і ўпадае ў Бахайскі заліў, але ўсходнія абрысы ракі шмат разоў вагаліся з поўначы на поўдзень ад паўвострава Шаньдун.

За апошнія 700 гадоў цячэнне ракі некалькі разоў мянялася паміж рэчышчам Хуайхэ і першапачатковым шляхам ракі Хуанхэ. Далейшае назапашванне адкладаў глею было настолькі вялікім, што Хуайхэ не змагла цячы ў сваім гістарычным рэчышчы пасля таго, як рака Хуанхэ ў апошні раз вярнулася ў сваё паўночнае рэчышча ў 1897. Замест гэтага яго воды цяклі да возера Гонцэгу, а затым на поўдзень да ракі Янцзы.

Некаторыя з паводак ракі з’яўляюцца аднымі з найгоршых стыхійных бедстваў у гісторыі. Невялікае павышэнне ўзроўню вады азначае поўнае затапленне вялікіх плошчаў сушы. Калі адбываецца паводка, частка насельніцтва гіне спачатку ад утаплення, затым ад распаўсюджвання хвароб і наступнага голаду. У 1887 падчас паводкі ракі Хуанхэ на ПВялікай Кітайскай раўніне, паводле ацэнак, загінулі ад 900 000 да 2 000 000 чалавек.

Наш час

Паводле розных ацэнак, ад 1 000 000 да 4 000 000 чалавек загінулі ў выніку паводкі на рацэ Хуанхэ 1931 года на Вялікай Кітайскай раўніне.

9 чэрвеня 1938, падчас Другой кітайска-японскай вайны, войскі Гаміньдана на чале з Чан Кайшы прарвалі плаціны, якія стрымлівалі раку каля вёскі Хуайюанку ў правінцыі Хэнань, што выклікала тое, што называлі «вайной стыхійных бедстваў». Мэтай аперацыі было спыніць прасоўванне японскіх войскаў, вызнаючы стратэгію «выкарыстання вады ў якасці замены салдат» (yishui daibing). Паводка ахапіла плошчу 54 000 км2 і забрала жыцця ад 500 000 да 900 000 мясцовых жыхароў, а колькасць загінулых японскіх салдат невядомая. Паводка перашкодзіла японскай арміі захапіць горад Чжэнчжоу, але не перашкодзіла ім дасягнуць сваёй мэты па захопу Уханя, горада, які тады быў часовай сталіцай Кітая.

Яшчэ адна гістарычная прычына разбуральных паводак — замярзанне вярхоўяў ракі ва Унутранай Манголіі з утварэннем ледзяных плацін, якое суправаджаецца раптоўным выкідам велізарнай колькасці затрыманай вады. За апошняе стагоддзе было 11 такіх буйных паводак, кожная з якіх прывяла да вялізных чалавечых ахвяр і страт маёмасці. У цяперашні час ледзяныя дамбы разбураюцца шляхам бамбавання іх з самалётаў, перш чым яны стануць небяспечнымі.

Народна-гаспадарчае выкарыстанне

Хуанхэ актыўна выкарыстоўваецца для арашэння сельскагаспадарчых угоддзяў. На рацэ пабудаваны шэраг ГЭС. Вялікім каналам злучаны з рэкамі Хуайхэ і Янцзы. Рака Хуанхэ суднаходная ў некаторых раёнах, у асноўным на Вялікай Кітайскай раўніне. Даліна ракі густанаселеная. Сярод гарадоў, размешчаных на яе берагах, найбуйнейшыя Ланьчжоў, Іньчуань, Баатоў, Лаян, Чжэнчжоў, Кайфэн, Цзінань.

Электрастанцыі

ГЕС Люцзяся, павет Юнцзін, Лінься-Хуэйская аўтаномная акруга

• ГЭС «Саньмэнься» (англ.: Sanmenxia Dam, кіт.: 三门峡水利枢纽) (1960)
• ГЭС «Саншынгон» (англ.: Sanshenggong, кіт.: 三盛公水利枢纽) (1966)
• ГЭС «Цясніна Цынтон» (англ.: Qingtong Gorge, кіт.: 青铜峡水利枢纽) (1968)
• ГЭС «Люцзяся» (цясніна Люцзя) (англ.: Liujiaxia Dam, кіт.: 刘家峡水电站) (1974)
• ГЭС «Ліцзяся» (англ.: Lijiaxia Dam) (1997)
• ГЭС «Янгуся» (цясніна Янху) (англ.: Yanguoxia Dam, кіт.: 盐锅峡水利枢纽) (1975)
• ГЭС «Цяньцяа» (англ.: Tianqiao, кіт.: 天桥水利枢纽) (1977)
• ГЭС «Бапанся» (цясніна Бапан) (англ.: Bapanxia Dam, кіт.: 八盘峡水利枢纽) (1980)
• ГЭС «Лондзянся» (па-англійску: , кіт.: 龙羊峡水库) (1992)
• ГЭС «Цясніна Да» (англ.: Da Gorge, кіт.: 大峡水利枢纽) (1998)
• ГЭС «Цясніна Лі» (англ.: Li Gorge, кіт.: 李家峡水电站) (1999)
• ГЭС «Ваньцзячжай» (англ.: Wanjiazhai Dam, кіт.: 万家寨水利枢纽) (1999)
• ГЭС «Сяаланьдзі» (англ.: Xiaolangdi Dam, кіт.: 小浪底水利枢纽) (2001)
• ГЭС «Ласіва» (англ.: Laxiwa Dam, кіт.: 李家峡水库) (2010)

Забруджванне

25 лістапада 2008 быў апублікаваны Даклад аб рацэ Хуанхэ, у якім гаворыцца, што моцнае забруджванне зрабіла адну траціну ракі непрыдатнай нават для сельскагаспадарчага або прамысловага выкарыстання. Такое забруджванне адбываецца за кошт скіду ў ракі адкідаў заводаў і фабрык, а таксама павелічэння аб’ёмаў сцёкавых вод ад хутка растучых гарадоў..

Камісія па ахове Жоўтай ракі у 2007 абследавала больш за 8 384 міль ракі і яе прытокаў і выявіла, што ў 33,8 % выпадкаў стан ракі выявіўся горшым у параўнанні з 5-м узрознем. У адпаведнасці з экалагічнымі крытэрыямі, якія выкарыстоўваюцца Арганізацыяй Аб’яднаных Нацый, вада 5-га ўзроўню непрыдатная для піцця, прамысловага выкарыстання і нават сельскай гаспадаркі.

У паведамленні адзначаецца, што аб’ём адходаў і сцёкавых вод, скінутых у рачную сістэму, склаў 4,29 млрд тон. Прамысловыя прадпрыемствы скінулі ў раку 70 % усіх забруджвальных рэчываў, хатнія гаспадаркі — 23 % і крыху больш за 6 % — іншыя.

Хуанхэ ў культуры

Манумент «Рака-Маці» ў Ланьчжоў

Традыцыйна лічыцца, што кітайская цыілізацыя зарадзілася ў басейне ракі Хуанхэ. Кітайцы называюць раку «Маці-рака» і «калыска Кітайскай цывілізацыі». На працягу доўгай гісторыі Кітая рака Хуанхэ лічылася як дабраславеннем Кітаю, так і праклёнам, і яе называлі як «Гонарам Кітаю», так і «Горам Кітаю».

У ранняй кітайскай літаратуры рака Хуанхэ згадваецца як «Хэ» (кіт.: 河). Гэтае слова ў сучаснай мове стала азначаць проста «рака». Назва «Жоўтая рака» (кіт.: 黃河) упершыню згадваецца ў хроніцы Ханшу, напісанай пасля дынастыі Хань {кіт.: 汉朝) (206 г. да н.э. — 9 год н.э.). Назва «Жоўтая рака» апісвае звычайны жоўты колер каламутнай вады ў нізоўях ракі, выкліканы размытай вадой лёсамі.

Хуанхэ часам паэтычна называюць "мутным патокам.

Спасылкі

• Sinclair, Kevin. 1987. The Yellow River: A 5000 Year Journey Through China. (Based on the television documentary). Child & Associates Publishing, Chatswood, Sydney, Australia. ISBN 0-86777-347-2 (англ.)
• Хуанхэ (укр.)
• Yellow River Conservancy Commission: Yellow River (англ.)
• Yellow River (англ.).
• First raft descent of the Yellow River from its source in Qinghai to its mouth (1987) Архівавана 17 красавіка 2009. (англ.).
• Yellow River at risk — Greenpeace China Архівавана 13 кастрычніка 2008. (англ.)
• The DELIGHT Project, Delta Information System for Geoenvironmental and Human Habitat Transition Архівавана 7 лістапада 2017.
• Climate Change Impacts and Adaptation Strategies in the Yellow River Basin – UNESCO report
• Illustrations of Guarding the Yellow River (нявызн.). wdl.org. World Digital Library (1644).
• Illustrated Work on the Storage and Drainage Activities at the Lakes and Rivers of the Yellow River and the Grand Canal
• General Atlas Depicting the Conditions of the Yellow River Dykes in Henan Province