Вікіпэдыя

Дыназаўр

Дыназаўр (па-ангельску: Dinosaur) — надатрад наземных хрыбетных жывёлаў, якія дамінавалі на нашай плянэце ў мэзазойскую эру — напрацягу больш за 160 мільёнаў гадоў, пачынаючы з позьняга трыясавага пэрыяду (прыблізна 250 мільёнаў гадоў таму) і да канца крэйдавага пэрыяду (каля 65 мільёнаў гадоў таму), калі большасьць зь іх пачалі выміраць на стыку крэйдавага й трэтычнага пэрыядаў падчас буйнамаштабнага зьнікненьня жывёлаў і шматлікіх разнастайных расьлінаў у адносна кароткі геалягічны пэрыяд гісторыі. Выкапнёвыя рэшткі дыназаўраў былі знойдзеныя на ўсіх кантынэнтах плянэты. На сёньня палеантолягамі апісана больш за 500 разнастайных родаў і больш за 100 разнастайных відаў, якія выразна падзяляюцца на дзьве ўмоўныя групы — траваедных і драпежных яшчараў.

Дыназаўр
Клясыфікацыя
ЦарстваЖывёлы
ТыпХордавыя
ПадтыпПазванковыя
КлясаПаўзуны
Бінамінальная намэнклятура
Dinosauria

Этымалёгія назвы

рэдагаваць

Тэрмін «дыназаўр» быў уведзены ў 1842 годзе ангельскім біёлягам Рычардам Оўэнам для апісаньня першых скамянелых рэштак старажытных яшчараў, якія зьдзівілі навукоўцаў сваімі памерамі[1]. Слова паходзіць ад грэцкага δεινός (deinos) — «жахлівы, жудасны» і σαῦρος (sauros) — «яшчар»[2]. Нягледзячы на тое, што таксанамічнае імя часьцяком інтэрпрэтуецца як нейкае ўказаньне на зубы, кіпцюры, і іншыя асаблівасьці, якія выклікаюць страх дыназаўраў, на самай жа справе Оўэн даў гэты тэрмін, паказваючы на іхны памер і веліч[3]. Тлумачачы свае погляды, Оўэн называў дыназаўраў таўстаскурымі другаснага пэрыяду. Да таўстаскурых у XIX стагодзьдзі адносілі буйных і масіўных бэгемотаў, сланоў і насарогаў, а другасным пэрыядам лічылі мэзазойскую эру.

Гісторыя вывучэньня

рэдагаваць
 
Рэканструкцыя ігуанадона Мантэла
 
Мэзазойская фауна паводле ўяўленьняў XIX стагодзьдзя

Гіганцкія косткі, якія знаходзілі часам у зямлі, у антычнасьці лічылі астанкамі герояў эпохі Траянскай вайны, у Сярэднявеччы й аж да XIX стагодзьдзя — парэшткамі волатаў, пра якіх згадваецца ў Бібліі й якія загінулі падчас сусьветнага патопу, на Далёкім Усходзе іх лічылі косткамі цмокаў і прыпісвалі ім гаючыя ўласьцівасьці.

У 1824 годзе прэзыдэнт Каралеўскага геалягічнага таварыства Ўільям Баклэнд выступіў з дакладам пра знаходку, якая была зроблена ў 1815 годзе ў юрскім лупняку Стоўнзфілда ў графстве Оксфардшыр, якая складаецца зь некалькіх костак і фрагмэнта «дапатопнай» жывёлы. Зьвярнуўшыся за дапамогай да бачнага спэцыяліста па параўнальнай анатоміі Жоржа Кюўе, Баклэнд клясыфікаваў знаходку як рэшткі гіганцкай драпежнай яшчаркі (лац. sauria) і, адпаведна, назваў яе мэгалязаўрам — «велізарным яшчарам». У 1826 годзе Гідэон Мэнтл, хірург зь Люіса (графства Сасэкс), сапраўдны чалец Лінэеўскага таварыства, аналягічным чынам прадставіў у Геалягічным таварыстве знойдзеныя ім зубы раней невядомага віда, якому ён даў назоў ігуанадон (літаральна «ігуаназубы») за падабенства зуба з зубам яшчаркі ігуаны. Ён жа ў 1833 годзе апісаў гілеазаўра — прадстаўніка панцырных яшчараў анкілазаўраў. У 1842 годзе ангельскі біёляг Рычард Оўэн, канстатаваўшы несумнеўнае падабенства паміж гэтымі трыма відамі й іхняе адрозненьне ад сучасных рэптыліяў, вылучыў іх у асаблівы падатрад, назваўшы яго дыназаўрыя (лац. dinosauria — літаральна «жудасныя яшчары»)[4].

Адкрыцьцё ў 1858 годзе ў ЗША добра захаваўшагася шкілета гадразаўра перакуліла ўяўленьне пра дыназаўраў як аб чатырохногіх жывёлаў, паказаўшы, што дыназаўры маглі хадзіць на двух нагах. У наступныя некалькі дзесяцігодзьдзяў былі адкрыты прадстаўнікі большасьці асноўных групаў дыназаўраў; важная заслуга ў гэтым належыць амэрыканскім палеантолягамі Атніелю Маршу й Эдўарду Коўпу, якія адкрылі й апісалі ў агульнай складанасьці 142 новых відаў, уключаючы апатазаўра й брантазаўра (пасьля іх аднеслі да аднаго роду), дыпладока й стэгазаўра, манаклона, трыцэратапса й іншыя віды. Назапашваньне матэрыялу прывяло да падзелу дыназаўраў на сямействы птушкатазавых і яшчаратазавых у 1887 годзе.

У першай палове XX стагодзьдзя вялікая частка навуковай супольнасьці памылкова лічыла, што дыназаўры былі грувасткімі, млявымі жывёламі. Большасьць дасьледаваньняў, якія праводзяцца з 1970 году, аднак, паказалі, што дыназаўры былі актыўнымі жывёламі з павышаным мэтабалізмам і шматлікімі асаблівасьцямі для сацыяльнага ўзаемадзеяньня.

У 1964 годзе знаходка дэйнаніха зрабіла новую навуковую рэвалюцыю, бо па будове дыназаўра было ясна, што ён перасоўваўся адносна хутка, з чаго можна зрабіць выснову, што ён быў цеплакроўным. Ідэя цеплакроўнасьці прымушала перагледзець старыя ўяўленьні ня толькі пра фізыялёгію, але й пра паводзіны дыназаўраў, чаму зьявіліся пацьверджаньні ў 1979 годзе, калі былі атрыманы доказы бацькоўскага інстынкту й сацыяльных паводзінаў яшчараў (высіжваньне, абарона й гадоўля дзіцянятаў). Нарэшце, параўнаньне верхніх канцавінаў дэйнаніха з крылом птушкі прымусіла меркаваць іхнюю блізкасьць і паходжаньне птушак ад дыназаўраў (або нават наогул прыналежнасьць да гэтага надатраду), чаму доказам сталася пасьля адкрыцьцё сьлядоў апярэньня ў шэрагу дыназаўраў. У 2005 годзе ў навукоўцаў атрымалася вылучыць калаген з захаваўшыхся мяккіх тканінаў тыраназаўра[5], і выкарыстаць ягоны хімічны склад як яшчэ адзін доказ сваяцтва дыназаўраў з сучаснымі птушкамі[6].

Сёньняшні час

рэдагаваць
 
Статуя мэгалязаўра ў Лёндане

Шэраг навукоўцаў сьцьвярджае, што каля траціны апісаных відаў дыназаўраў зьяўляюцца неіснуючымі. За раней невядомых яшчараў навукоўцы прымалі ўжо апісаных дыназаўраў на розных стадыях разьвіцьця. Праведзенае маштабнае дасьледаваньне іншымі навукоўцамі паказала, што амаль 50 адсоткаў усіх відаў дыназаўраў былі названы няправільна[7].

У цяперашні час назіраецца дзьве процілеглыя накіраваныя тэндэнцыі ў сыстэматыцы дыназаўраў. У той час як адны палеантолягі працягваюць драбненьне існуючых таксонаў, вылучаючы па тых ці іншых прыкметах новыя роды й віды з ужо існуючымі, іншыя іхныя калегі ставяць пад сумнеў карэктнасьць раней апісаных выглядаў. Так у 2007 годзе Джэк Горнэр апублікаваў артыкул, у якім выказваў, што дракарэкс Хогвартса, стыгімолах калючы й пахіцэфалазаўрыд зьяўляюцца трыма рознымі ўзроставымі стадыямі аднаго віду. У 2009 годзе Джэк Горнэр пры вывучэньні чэрапа нанатырануса заключыў, што гэты дыназаўр на самай справе зьяўляецца маладым тыраназаўрам. У 2010 годзе ў выданьні Journal of Vertebrate Paleontology выйшаў артыкул палеантолягаў з Унівэрсытэту Мантаны (Montana State University), дзе таксама гаворыцца, што трыцэратапс і таразаўр ёсьць розныя стадыі росту асобін аднаго віду. У тым жа годзе іншыя навукоўцы з Ельскага унівэрсытэта апісалі новы род дыназаўраў — махацэратапс, косткі якога раней прылічвалі да казмазаўра[8].

Паходжаньне й эвалюцыя

рэдагаваць

Продкі

рэдагаваць

Паўзуны насялялі Зямлю яшчэ да зьяўленьня дыназаўраў. Лапы ў іх былі разьмешчаны па баках тулава, як у большасьці сучасных яшчарак. Ім на зьмену прыйшлі продкі дыназаўраў — архазаўры («пануючыя яшчары»). Зьяўленьне архазаўраў ішло паралельна з масавым, але ня поўным, выміраньнем тэрапсідаў на мяжы пэрыядаў пэрмі й трыяса, якое насіць назоў Масавае пэрмскае выміраньне. У пачатку трыясавага пэрыяду паўстала мноства новых відаў.

Важнейшай прасунутай прыкметай раньнішніх дыназаўраў, якія адсутнічалі ў большасьці тэкадонтаў, былі зьвязанымі са становішчам цела й характарам лякамоцыі. Заднія канцавіны сталі практычна вертыкальнымі, а іхняя даўжыня ў параўнаньні з больш кароткімі пярэднімі канцавінамі дазваляла рабіць высновы аб хаджэньні на дзьвюх нагах[9]. Вышэйшыя формы тэрапсідаў па сваёй арганізацыі былі вельмі блізкія да аднапраходных сысуноў і, па некаторых здагадках, мелі поўсьць[10] ды малочныя залозы. Раптоўны заняпад тэраморфаў і росквіт «сапраўдных яшчараў» — адна з самых інтрыгуючых загадак палеанталёгіі.

Дыназаўры адхіліліся ад сваіх продкаў архазаўраў праз прыкладна 20 мільёнаў гадоў пасьля Масавага пэрмскага выміраньня, якое зьнішчыла прыблізна 95% усяго жыцьця на Зямлі[11]. На сёньняшні дзень астанкі самых старажытных дыназаўраў маюць узрост каля 230 мільёнаў гадоў. Аднак у 2010 годзе група амэрыканскіх, нямецкіх і паўднёваафрыканскіх палеантолягаў прадставіла ў навуковым сьвеце сумесную працу, згодна зь якой першыя дыназаўры засялялі Зямлю на некалькі мільёнаў гадоў раней, чым было прынята лічыць. Свае высновы яны зрабілі прааналізаваўшы астанкі новай дыназаўрападобнага паўзуна Asilisaurus kongwу, які зьяўляецца роднасным да дыназаўра відам, які жыў 245—240 млн гадоў таму. Навукоўцы лічаць, што ўжо ў гэты час адрозненьні паміж Dinosauriformes і самымі раньнімі дыназаўрамі былі істотнымі, такім чынам, агульны продак дыназаўраў аддзяліўся ад групы Ornithodira істотна раней, чым лічылася[12].

Па адной з гіпотэзаў, абодва атрада дыназаўраў ўпершыню зьявіліся на тэрыторыі сучаснай Паўднёвай Амэрыкі й затым распаўсюдзіліся па ўсёй Пангее на працягу трыясавага пэрыяду з 230 да 199 мільёнаў гадоў таму[13][14].

Першыя дыназаўры

рэдагаваць
 
Шкілеты эрэразаўра й эараптара

Адным з самых раньніх вядомых на сёньняшні дзень дыназаўраў лічыцца Staurikosaurus, які жыў 228 млн гадоў таму, частковы шкілет якога быў знойдзены ў адкладах сярэдняга трыясавага пэрыяду на тэрыторыі сучаснай Бразыліі. Вялікая галёначная костка гэтага дыназаўра была даўжэйшая за сьцегнавую, што характэрна для бегаючых жывёлаў, косткі канцавінаў былі полымі. У 1963 годзе быў апісаны эрэразаўр, выяўлены ў адкладах позьняга трыяса на паўночным захадзе Аргентыны. З-за фрагмэнтарнасьці астанкаў дакладная ягоная клясыфікацыя была не вызначана. Толькі пасьля таго як у 1988 годзе быў выяўлены больш поўны шкілет з чэрапам, ён у асноўным быў клясыфікаваўся як прымітыўны тэрапод[15]. Выяўлены на тэрыторыі сучаснай Мэксыкі Tawa hallae, пацьвердзіў сувязь эрэразаўра з больш позьнімі тераподамі[16]. Эрэразаўр дасягаў даўжыні 4 мэтраў і вагі 200—250 кіляграмаў. Чэрап быў доўгі й вузкі, ня меў прыкметаў характэрных для больш позьніх тэраподаў, будова задніх канцавінаў таксама характэрна для раньніх дыназаўраў. Праз чатыры гады пасьля адкрыцьця эрэразаўра, у Аргентыне быў знойдзены шкілет яшчэ аднаго старажытнага дыназаўра — эараптара[17]. Вонкава ён быў падобны на іншых паўзуноў, але асаблівасьці костак і зубоў дазволілі аднесьці яго да прымітыўных тэраподаў[18]. Палеантолягі мяркуюць, што эараптар нагадвае агульнага продка ўсіх дыназаўраў[19]. Калі гэтыя здагадкі дакладныя, то грунтуючыся на ягоных рысах, можна казаць, што першыя дыназаўры былі маленькімі, двухногімі драпежнікамі[20]. Адшуканьні прымітыўных, падобных да дыназаўра арнітадыраў, як то Marasuchus і Lagerpeton падтрымліваюць гэтыя здагадкі; аналіз закамянеласьцяў дадзеных паўзуноў сапраўды кажа аб іхных малых памерах і хадзе на дзьвюх нагах.

Самай першай вядомай групай птукатазавых дыназаўраў зьяўляюцца Fabrosauridae. Самы раньні зь іх — пізаназаўр, выяўлены ў пародах верхняга трыяса на тэрыторыі сучаснай Аргентыны. Лепш за ўсё з Fabrosauridae вывучаны род Lesothosaurus, з Паўднёвай Афрыкі. Як і ўсе іншыя фабразаўрыды, ён дасягаў у даўжыню каля 1 мэтра. Будова задніх канцавінаў характэрна для біпэдальных жывёлаў, вялікая галёначная костка якіх значна даўжэйшая за сьцегнавую. Некаторыя часткі шкілета падобныя да іншых дыназаўраў раньнішніх тэраподаў, але тазавыя косткі й будынак чэрапа й зубоў ужо маюць прыкметы птушкатазавых дыназаўраў [20].

На самых раньніх этапах эвалюцыі дыназаўраў, зямля была заселеная рознымі відамі архазаўраў і тэрапсідаў, як то этазаўры, цынадонты, дыцынадонты, арнітазухіды, рынхазаўры й іншыя. Па ўсёй бачнасьці, у канцы трыяса дыназаўры вытрымалі доўгую канкурэнцыю з дадзенымі жывёламі, перш чым перамаглі й дасягнулі росквіту. Некаторыя навукоўцы, аднак, мяркуюць, што панавальнае становішча дыназаўраў было атрымана не столькі перавагай над іншымі жывёламі, колькі выпадковасьцю. У карнійскім стагодзьдзі дыназаўры не адзначаліся ўстойлівым павелічэньнем у разнастайнасьці й ліку, калі б яны, канкуруючы, займалі месцы іншых групаў жывёл. Замест гэтага, яны былі вельмі рэдкімі, складаючы толькі 1—2% ад агульнай жывёльнай фаўны. У нарнійскім стагодзьдзі, пасьля зьнікненьня некалькіх іншых групаў, яны сталі істотнымі кампанэнтамі фаўны, складаючы ўжо 50—90% жывых істотаў[21]. Каля 200 мільёнаў гадоў таму адбылося Трыясава-Юрскае выміраньне. Гэтая падзея канчаткова вызваліла экалягічныя месцы, адкрыўшы магчымасьць разьвіцца пачынаючы зь Юрскага пэрыяду такім групам, як Crocodylomorpha, птэразаўраў, сысунам, чарапахам і дыназаўрам[22].

Марфалёгія й характарыстыкі

рэдагаваць

На сёньняшні дзень адкрыта вялікая відавая разнастайнасьць дыназаўраў. Адны зь іх перасоўваліся на двух нагах, іншыя былі чацьвераногімі, а такія віды, як то амазаўр і ігуанадон, маглі лёгка перасоўвацца, як на двух, гэтак і на чатырох нагах. Многія зь іх валодалі характэрнымі асаблівасьцямі, як то косткавая браня (анкілазаўр) і рагавыя пласьціны (стэгазаўр) па ўсім тулаве, рогі (трыцэратапс) альбо грэбяні на галовах (паразаўролаф). Нягледзячы на тое, што дыназаўраў часьцяком прадстаўляюць як жывёлаў вялікіх памераў, многія зь іх былі ростам з сучаснага чалавека, а некаторыя не перавышалі памераў сучасных котак. У цяперашні час адным з самых маленькіх дыназаўраў зьяўляецца Hesperonychus elizabethae які жыў у Паўночнай Амэрыцы й быў апісаны ў 2009 годзе. У даўжыню ён быў 50 см, важыў каля 2 кг. Харчаваўся па ўсёй бачнасьці вусякамі, дробнымі сысунамі й дзіцянятамі дыназаўраў. У 2008 годзе быў апісаны іншы від дыназаўра, Albertonykus borealis, які таксама жыў у Паўночнай Амэрыцы й магчыма дасягаў меншага памеру, чым Hesperonychus, аднак афіцыйна паведамляць пра якіх-небудзь факты палеантолягі не сьпяшаюцца, паколькі выяўленых сьлядоў міні-дыназаўра недастаткова для сур’ёзных заяваў.

Паводле сучасных ацэнак адным з самых буйных пажадлівых жывёлаў, якія жылі на Зямлі, зьяўляецца сьпіназаўр, які пераўзыходзіў па памерах нават тыраназаўра-рэкса. Па гэтых ацэнак у даўжыню ён складаў каля 16-18 мэтраў, у вышыню 8 мэтраў. Уздоўж сьпіны ў яго была расьцягнутая скура ў выглядзе ветразі вышынёй 1,8 мэтра. Іншымі буйнымі тэраподамі зьяўляюцца гіганатазаўр і кархарадантазаўр, якія дасягалі ў даўжыню каля 13 мэтраў. Самы вядомы ў сучаснай культуры драпежны дыназаўр ёсьць тыраназаўр, які ня вельмі моцна саступаў гэтыя віды па сваіх памерах. Найбольшы й поўны ягоны шкілет дасягаў у даўжыню 12,8 мэтраў, а па некаторых дадзеных і зусім мог дасягаць у даўжыню да 15 мэтраў[23].

У 1970 годзе ў Манголіі былі раскапаныя пярэднія канцавіны дэйнахэйруса даўжынёй амаль 2,5 мэтру. З прычыны невялікай колькасьці астанкаў, агульная даўжыня дыназаўра невядомая. Па знойдзеных канцавінах навукоўцы мяркуюць, што ў даўжыню дэйнахэйрус мог дасягаць 20 мэтраў. Калі іхныя ацэнкі дакладныя, дадзены дыназаўр можа стаць самым буйным драпежнікам, знойдзеным навукоўцамі. У сакавіцкім нумары за 2011 год публікацыі бразыльскай акадэміі навук Anais da Academia Brasileira de Ciências быў надрукаваны артыкул[24], прысьвечаная знаходцы ў 2005 годзе міжнароднай палеанталягічнай экспэдыцыі ў Анголе, прыкладна ў 70 кілямэтрох на поўнач ад Люанды, скамянелых рэштак правай пярэдняй канцавіны новага буйнога (каля 13 мэтраў у даўжыню) дыназаўра — заўрапода.

Асаблівасьці будовы

рэдагаваць

Дыназаўры злучалі ў сабе ўласьцівасьці некалькіх зараз адасобленых групаў жывёльнага царства: яшчарак, кракадзілаў, сысуноў і птушак. Іхны чэрап у цэлым быў уладкованы па тыпу яшчарак, але кожны зуб зьмяшчаўся ў асобнай цэлі, як у кракадзілаў, зь імі ж збліжае дыназаўраў і бледны скураны альбо косткавы панцыр, якім было пакрыта тулава ў некаторых родаў. З сысунамі дыназаўраў збліжае будова трубчастых костак з шырокімі каналамі, напоўненымі мазгавым рэчывам, будова нязграбных суставаў пальцаў і крыжнай косткі; нарэшце, па будове таза й задніх канцавінаў яны больш за ўсё набліжаюцца да птушак.

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Owen, R. (1842). «Report on British Fossil Reptiles.» Part II. Report of the British Association for the Advancement of Science, Plymouth, England.
  2. ^ «Liddell-Scott-Jones Lexicon of Classical Greek»
  3. ^ Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (1997). «Preface». in Farlow, J.O., and Brett-Surman, M.K. (eds.). The Complete Dinosaur. Indiana University Press. pp. ix-xi. ISBN 0-253-33349-0.
  4. ^ В. Р. Алифанов. «Небесные драконы, допотопные грешники и змеи Ирландии». vivovoco.rsl.ru
  5. ^ Найдены мягкие ткани тиранозавра?. BBC Russian.com (рас.)
  6. ^ Коллаген из костей динозавров — это уже реальность. elementy.ru
  7. ^ Треть известных видов динозавров предложили упразднить. lenta.ru
  8. ^ Возможно, что трицератопс и торозавр — это один и тот же динозавр/ Палеонтологический портал Аммонит.ру
  9. ^ Роберт Кэрролл, «Палеонтология и эволюция позвоночных», М. : Мир, 1992 ISBN 5-03-001819-0
  10. ^ Кирилл Еськов, «История Земли и жизни на ней: От хаоса до человека», М: НЦ ЭНАС, 2004. ISBN 5-93196-477-0 (рас.)
  11. ^ Kump LR, Pavlov A & Arthur MA (2005). «Massive release of hydrogen sulfide to the surface ocean and atmosphere during intervals of oceanic anoxia». Geology 33 (5): 397—400.
  12. ^ S. J. Nesbitt, C. A. Sidor, R. B. Irmis, K. D. Angielczyk, R. M. H. Smith and L. A. Tsuji. 2010. «Ecologically distinct dinosaurian sister group shows early diversification of Ornithodira». Nature 464:95-98
  13. ^ Nesbitt, S. J.; Smith, N. D.; Irmis, R. B.; Turner, A. H.; Downs, A. & Norell, M. A. (2009). «A complete skeleton of a Late Triassic saurischian and the early evolution of dinosaurs». Science 326 (5959): 1530—1533
  14. ^ Радзімай дыназаўраў зьяўляецца Паўднёвая Амэрыка  (рас.)
  15. ^ «Dinosauria». Dinoweb.narod.ru
  16. ^ Палеонтологи обнаружили одного из самых первых динозавров. Lenta.ru
  17. ^ Sereno P. C., Forster C. A., Rogers R. R. and Monetta A. M. 1993. «Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria». Nature 361:64-66.
  18. ^ «Theropoda: Eoraptor». dinoweb.narod.ru
  19. ^ Sereno PC (1999). «The evolution of dinosaurs». Science 284 (5423): 2137—2147.
  20. ^ Sereno, P.C.; Forster, Catherine A.; Rogers, Raymond R.; Monetta, Alfredo M. (1993). «Primitive dinosaur skeleton from Argentina and the early evolution of Dinosauria». Nature 361: 64-66.
  21. ^ Brusatte, S.L.; Benton, MJ; Ruta, M; Lloyd, GT (2008). «Superiority, competition, and opportunism in the evolutionary radiation of dinosaurs». Science 321 (5895): 1485—1488.
  22. ^ Benton, Michael J. (2004). «Origin and relationships of Dinosauria». in Weishampel, David B.; Dodson, Peter; and Osmólska, Halszka (eds.). The Dinosauria (2nd ed.). Berkeley: University of California Press. pp. 7—19.
  23. ^ Erickson, Gregory M.; Makovicky, Peter J.; Currie, Philip J.; Norell, Mark A.; Yerby, Scott A.; & Brochu, Christopher A. (2004). «Gigantism and comparative life-history parameters of tyrannosaurid dinosaurs». Nature 430 (7001): 772—775.
  24. ^ Octávio Mateus, Louis L. Jacobs, Anne S. Schulp, Michael J. Polcyn, Tatiana S. Tavares, André Buta Neto, Maria Luísa Morais and Miguel T. Antunes. Angolatitan adamastor. A new sauropod dinosaur and the first record from Angola

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць

  Дыназаўр — сховішча мультымэдыйных матэрыялаў

Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Дыназаўр&oldid=2459961»