Pili, Camarines Sur

Pili
Pili
	Kinamumugtakan kan Pili
	Tagboan: 13°33′22″N 123°16′32″E Tagboan: 13°33′22″N 123°16′32″E
Nasyon	Filipinas
Pigtugdas	1789
Barangay	26
Pamamahala
• Electorado	61,396 votantes (9 Mayo 2022)
Hiwas
• Kabuuhan	126.25 km2 (48.75 sq mi)
Elebasyon	33 m (108 ft)
Populasyon (Mayo 1, 2020)
• kabuuhan	99,196
• Densidad	790/km2 (2,000/sq mi)
• Saro	21,266
Economia
• Klase	primero klaseng banwaan
• Ingresos	₱421,361,199.12138,362,211.231,426,439,989.02171,106,939.58213,964,972.43259,723,499.13307,157,574.25338,226,484.75398,587,967.41398,446,940.03469,564,812.18 (2020)
• Activos	₱721,369,649.01199,272,297.62232,094,186.15290,469,009.82306,509,887.91394,051,471.97500,037,054.16704,925,182.85744,066,281.48924,535,353.08 (2020)
• Pasivos	₱160,108,130.4668,277,653.5486,957,456.94107,013,666.78114,509,887.91145,378,774.58154,181,971.30215,334,178.90181,144,267.04180,872,011.20251,487,477.32 (2020)
• Gastos	₱327,825,216.21104,674,908.10112,527,897.84110,452,907.46147,292,035.86184,239,855.63191,435,753.80210,781,621.75260,363,395.8186,558,908.27114,254,059.29 (2020)
Kodigo nin postal	4418
PSGC	051728000
Kodigo telefonico	54
Tataramon	Bikol Sentral; Tataramon na Inagta Partido; tataramon na Tagalog
Websityo	www.pili.gov.ph

An Pili iyo sarong primero klaseng mga banwaan kan Filipinas asin an kapitolyo kan probinsya nin Camarines Sur. May designadong zip code ini na 4418. Susog sa sensus kan 1 Mayo 2020, igwa ining 99,196 katawong nag-eerok sa 21,266 na kaharongan kaini. Igwa ining sukol na 126.25 kilometro kwadrado.

Saro an banwaan sa mga kabale sa Metro Naga, kun sain ini an minasirbing sentro kan mga industriya may kinaaraman sa agrikultura.

Demograpiko

Sensus nin Populasyon kan
Pili
Taon	Tawo	±% p.a.
1903	2,213	—
1918	6,342	+7.27%
1939	18,225	+5.16%
1948	25,300	+3.71%
1960	22,934	−0.81%
1970	29,521	+2.55%
1975	36,676	+4.45%
1980	43,181	+3.32%
1990	52,481	+1.97%
1995	61,520	+3.02%
2000	67,393	+1.97%
2007	76,496	+1.76%
2010	82,307	+2.70%
2015	89,545	+1.62%
2020	99,196	+2.03%
Toltolan: Philippine Statistics Authority^[2]^[3]^[4]^[5]

May densidad ini na 710 katawo kada kilometrong kuwadrado o 1,800 katawo kada milyang kuwadrado. Asin man an Poblasyon kaini (popular na inaapod na "Sentro"), igwang 12,104 katawo sa anom (6) kaining barangay.

Mga Barangay

Pulitikal na nababanga an Pili sa 26 na barangay.

Pangaran kan Barangay	Klase	Populasyon (2015)	Pangaran kan Barangay	Klase	Populasyon (2015)
Anayan	Rural	3,029	Pawili	Rural	2,236
Bagong Sirang	Rural	2,602	Sagrada	Rural	2,912
Binanuaanan	Rural	4,258	Sagurong	Rural	2,625
Binobong	Rural	2,374	San Agustin	Urbano	4,827 (5th)
Cadlan (Sentro-Probinsyal)	Urbano	4,930 (4th)	San Antonio (Poblacion)	Urbano	1,402
Caroyroyan	Rural	8,855 (3rd)	San Isidro (Poblacion)	Urbano	2,470
Curry	Rural	2,201	San Jose	Rural	12,599 (1st)
Del Rosario	Rural	3,872	San Juan (Poblacion)	Urbano	1,909
Himaao	Rural	4,502	San Vicente (Poblacion)	Urbano	2,458
La Purisima	Rural	2,940	Santiago (Poblacion)	Urbano	2,523
New San Roque	Urbano	3,605	Santo Niño	Rural	1,044
Old San Roque (Poblacion)	Urbano	1,342	Tagbong	Rural	3,196
Palestina	Rural	6,096 (2nd)	Tinangis	Rural	2,738

Uusipon

Filipino-Japanese Friendship Historical Landmark

Sa panahon kan Kastila, bistado an banwaan bilang taguan kan mga "Cimmarones" o "Remontados" na nagrayo sa pamamayo kan mga mananakop na nakabase sa Nueva Caceres (ngunyan an syudad nin Naga). An enot na sentro kan komunidad sa banwaan iyo an presenteng barangay kan "Binanuaanan" (hale sa tataramong "banwaan") hasta pigbalyo ini sa presenteng lokasyon kan poblacion kun sain pigtugdok an Simbahan ni San Rafael Arkanghel sa taong 1819.^[6]

Namokna an banwaan nin Pili sa taong 1901 kan pananakop nin mga Amerikano. An pangaran kan banwaan may duwang pigtutubudan na ginikanan - an prutas na Pili kun sain bistado an rehiyon o an tataramong Bikol na "pili". Sa banwaan napiling itugdok an Palayugan nin Naga asin an Camarines Sur Agricultural School (presenteng Central Bicol State University of Agriculture) kan 1918. Pormal na naideklarang munisipalidad an banwaan kan taong 1919.^[7]

Uli sa konsentrasiyon kan mga Amerikano sa banwaan, labing 3,000 na soldadong Hapones an ipinadara sa banwaan kan Ikaduwang Gerang Pankinaban. Digdi nagtugdok sinda nin mga tunnels, manholes, asin iba pa. Kan padaog na an puwersa kan mga Hapon, nagtago sinda sa bukid nin Isarog.^[7] Sa presenteng panahon, pigtatawan onra an mga nag-alay nin buhay kan giyera sa Filipino-Japanese Friendship Historical Landmark sa Sitio Boncao, Curry na mahihiling sa bitis kan bukid nin Isarog.^[6]

Kan naideklarang bilang sarong "Chartered City" an Naga, napili ni Gobernador Juan F. Triviño an banwaan nin Pili bilang bagong kapitolyo kan probinsya nin Camarines Sur. Opisyal ining naisabatas kan June 6, 1955 sa bisa kan R.A. 1336.^[8]^[9] Ngunyan, bistado an banwaan bilang sentro kan agrikultura asin industriya-agrikultural sa bilog na probinsya asin rehiyon Bikol.^[6]

Kultura

Tataramon

May duwang pigtataram na diyalekto kan tataramong Bikolnon sa bilog na munisipalidad. Iyo ini an Bikol Sentral (bersyon kan Naga) sa norteng parte kan banwaan, asin an Rinkonada Bikol sa sur na parte. An Bikol Sentral an lingua franca na piggagamit sa mangiba-ibang porma nin komunikasyon sa entirong banwaan. Nakakaintindi man an mga tawo nin tataramong Tagalog asin Ingles.

Relihiyon

Simbahan ni San Rafael Arkangel

Simbahan ni Nuestra Señora de los Remedios sa Barangay Curry

An Romano Katoliko an pinakalakop na pagtubod sa bilog na banwaan kun sain yaon sa pangangataman kan Arkidiosesis nin Caceres sa Syudad nin Naga an mga parokya kaini. Kaiba sa mga bistadong simbahan sa banwaan iyo an Simbahan ni San Rafael Arkanghel sa Poblasyon asin an Simbahan ni Nuestra Señora de los Remedios sa Barangay Curry. Pigsusundan ini kan mga denominasyon nin Born Again Christian, Iglesia ni Cristo, Jehovah's Witnesses, asin iba pa.

Kapistahan

Suway sa mga piyesta kan kada barangay asin sityo, igwang duwang mayor na festival na pigseselebrar sa banwaan. An munisipalidad piseselebrar an relihiyosong piyesta kan banwaan sa Poblasyon, asin an gobyerno-probinsyal pigseselebrar an anibersaryo nin pagkamukna kan probinsiya.

An Pili Town Fiesta pigseselebrar an kapiyestahan ni San Rafael Arkanghel na iyo an patrona kan banwaan. Pigseselebrar ini kada October 23-24 kan taon puon pa kan pagkakamukna kan parokya sa taong 1819. An pangaran kan festival depende sa administrasyon kan munisipyo na pwedeng "Cimmarones Festival" o "Pinili Festival". An anom (6) na barangay sa Poblasyon an nagseselebrar kan kapiyestahan na ini.

An Kaogma Festival pigseselebrar kan gobyerno-probinsyal kan Camarines Sur para sa pagkakamukna kan probinsya. Pigseselabrar nin kada huring semana kan bulan nin Mayo sa Camarines Sur Provincial Capitol Complex sa Cadlan asin Camarines Sur Freedom Sports Complex sa San Jose. Pero kan taong 2019, pigbalyo ngona ni Gobernador Miguel Luis "Migz" Reyes Villafuerte an festival sa Syudad nin Iriga.^[10] An nasambit na kapiyestahan may bansag na "world's hottest festival."

Panoramikong Tanawon kan Camarines Sur Freedom Sports Complex

Imprastraktura

Transportasyon

Palayogan nin Naga

An banwaan nin Pili an lokasyon kan Palayogan nin Naga. Pigsisirbehan kaini an syudad nin Naga asin an bilog na Metro Naga (kaayonan kan Naga asin mga kataraid banwaan kun sain kaiba an Pili). Mahihiling ini sa laog kan Central Bicol State University of Agriculture sa barangay kan San Jose.

Mayo sa gilid kan dagat an banwaan kaya primerong nakadepende an transportasyon sa kadagaan. An mayor na lokal na transportasyon iyo an mga dyip asin mga bus. Yaon man an mga multicab, traysikel, asin mga motorsikol (habal-habal). An Philippine National Railways igwang pangbangging serbisyo hale sa Maynila na inaapod na Mayon Limited. Nag-aabot ini sa banwaan nin Pili sa lokal na oras na 5:58/5:59AM.

Utilidad

An suplay nin tubig sa banwaan hale sa sistemang patubig kan Pili Water District (PIWAD). An ginikanan kan tubig iyo an malinig asin malipot na tubig hale sa bukid nin Isarog. An kuryente sa kaharongan kan banwaan pigsusuplay kan Camarines Sur Electric Cooperative II (CASURECO II).

Ekonomiya

Camarines Sur Watersports Complex sa Kapitolyo Probinsyal, Barangay Cadlan

An banwaan an sentro nin industriya-agrikultural sa bilog na rehiyon Bikol. Mahihiling digdi an dakol na bilang nin mga planta na may kinaaraman sa agrikultura. Iniyo an mga planta na naggigibo/ nagproproseso nin mga agrikultural na produkto arug kan lana hale sa niyog, bagas, feeds para sa atamang hayup, asukar, asin iba pa. Yaon man sa banwaan an pinakaenot na planta na naggigibong kuryente hale sa ata kan bagas sa Bikol.^[6]

An sadiri kaining Poblacion an sentro kan komersiyo sa banwaan. Yaon digdi an manlaen-laen na negosyo arug kan department stores, restawrant, bangko, botika, asin iba pa. An Pili Public Market iyo an primerong saodan kan banwaan kun sain mahihiling digdi an mga baratong bakalon arug kan mga gulay, prutas, karne, asin iba pa.

Bistado man an banwaan sa mga kompanyang nagpapabakal nin mga sakayan arug kan kotse sagkod sa turismo uli sa Camarines Sur Watersports Complex (CWC) sa kapitolyo-probinsiyal asin sa Bukid Isarog. Uli man sa rani kan banwaan sa syudad nin Naga asin sa imprastraktura kaini, dakol na mga subdibisyon an naitugdok asin itutugdok pa lamang sa banwaan.

Uli sa padagos na pag-uswag kan banwaan sa mga naglihis na taon, naglalaom an banwaan nin Pili na iyo an masunod na syudad sa probinsya nin Camarines Sur. Susog ini sa ipinaluwas na Executive Order No. 24, Series of 2020 kan June 1, 2020 na mabilog sa "Pili Cityhood Committee". An komitiba iyo an maasikaso nin mga kinakaipuhan kan banwaan tangarig magin syudad na ini sa taong 2022.^[11]

Edukasyon

Central Bicol State University of Agriculture - Main Campus

May duwang lugar sa banwaan kun sain may dakulang konsentrasyon nin mga eskwelahan - an barangay nin San Jose (sa Norte) asin an Poblacion kan banwaan (sa Sur). An barangay nin San Jose an may pinakadakulang densidad nin mga paadalan sa bilog na banwaan, kun sain haros kapareho kaini an kagabsan kan Poblasyon.

Computer Science High School of Bicolandia

Sa barangay nin San Jose mahihiling an Central Bicol State University of Agriculture na iyo an sentro nin halangkaw na pagkanood para sa agrikultura sa rehiyong Bikol. Sa laog kan unibersidad mahihiling an Computer Science High School of Bicolandia asin an sadiring Laboratory High School kani. Sa Camarines Sur Freedom Sports Complex mahihiling an DepEd Division Office, Camarines Sur Sports Academy, School of the Future, asin an San Jose North Elementary School. Sa sentro kan barangay, yaon man an San Jose Pili High School asin an San Jose South Elementary School. Digdi man pigmokna an Bikol High School for the Arts and Culture kan taon 2020.

Sa Poblacion nagpupuon ini hale sa Unibersidad de Sta. Isabel - Pili Campus hasta sa Pili National High School. Digdi mahihiling an Philippine Computer Foundation College, Pili Capital College Inc., Pili Central School, Pili West Central School, Pili Parochial School, Blessed Name of Mary Learning School Inc., Camarines Science Oriented High School, Montessori Children's House of Learning, Evangelical Christian School, asin an Yobhel Christian Academy.