Хилйә

Хилйә
	Хилйә
	Хилйә Викимилектә

Төрөк хаттаты, хәрби ҡаҙый Мостафа Ғиззәт Әфәнде (*1801—1876*) (tr) төҙөгән хилйә. 1848

Мәхмәд Таһир Әфәнде (*?—1848*) төҙөгән хилйә.

Хилйә (ғәр. حلية‎) — дини әҙәбиәттә Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең яҙма, һүҙ менән яһалған портреты. Ғәрәп телендә хилйә «биҙәк», «зиннәт», «гәүһәр», «күркәм йҡҙт», «яҡшы сифаттар», «матурлыҡ» мәғәнәһен бирә. Исламда рәсем сәнғәте киң таралмағанға күрә, мосолмандар Мөхәммәд Пәйғәмбәрҙең гүзәллеген, буй-һынын, физик ҡиәфәтен тасуирлап әҫәрҙәр («хилйә-и шәриф», «хилйә-и сәғәҙәт») яҙғандар. Әлеге әҫәрҙәр ирекле булырға йәки әҫәрҙәр миғражия, мәүлиттәр эсенә тупланған айырым өҙөктәр (парсалар) булырға мөмкин.

Жанрҙың барлыҡҡа килеүе

Дини әҙәбиәттә хилйә жанрының барлыҡҡа килеүен риүәйәткә нигеҙләнеп аңлаталар. Мөхәммәд Пәйғәмбәрҙең вафатына (632) аҙ ғына ваҡыт ҡалғас, ҡыҙы хәҙрәти Фатима: «Йа Рәсүлүлла, һинең йөҙөңде бынан һуң күрә алмаясаҡмын !», тип ҡайғырғас, Пәйғәмбәр: «Ғали! Хилйәмде яҙ, сифаттарымды уҡығас, мине күргән һымаҡ тойолор», тип бойора. Был хәл-ваҡиға хилйә, мәүлид, нәғәт, миғражиялар яҙыу традицияһының ысын сәбәбен тәшкил итә тип ҡарала.

Мосолмандар араһында хилйә һ. б. яҙыу традицияһының киң таралыуы Мөхәммәт Пәйғәмбәргә бөтмәҫ-төкәнмәҫ мәхәббәткә, ололауға бәйле. Пәйғәмбәрҙең хилйәһен күңелдән белгәндәр күп сауаптар ала, ике донъяла ниғмәттәргә эйә була, тиелә.

Төрөк әҙәбиәтендә хилйәләр

Ғосманлы мосолман йәмғиәтендә «хилйәтү- ш-шәриф» исеме аҫтындағы әҫәрҙәр популяр булған. Башҡа пәйғәмбәрҙәрҙең хилйәләре лә бар. Мәһмәт Хаҡҡаниҙың (?—1606) «Хилйә-и Хаҡҡани» әҫәре теленең ябайлығы сәбәпле, Сөләймән Селәбиҙең "Мәүлид"е, Яҙыусыоғлуҙың «Мөхәммәҙиә»һе дәрәжәһендә хөрмәт ҡаҙанған. Әдирнә шәйехе Нәшати (?-1674), Наифиҙың (1643—1778) хилйәләре лә халыҡта билдәле булған.

Ғәрәп әҙәбиәтендә шамаил-и шәриф

Ғәрәп әҙәбиәтендә Мөхәммәд Пәйғәмбәрҙең тышҡы һәм эске сифаттарын тасуирлауға нигеҙләнгән беренсе әҫәрҙәргә «шамаил», «шамаил-и шәриф» исеме яҙылған. Ғәрәп телендә "шамаил"дең мәғәнәһе хилйәгә ҡарағанда киңерәк: ул Мөхәммәд Пәйғәмбәрҙең шәхси һәм һирәк осрай торған тормошон хикәйә итә, уның эсенә Пәйғәмбәрҙең тышҡы күренеше, мораль сифаттары, хәл-ғәмәлдәре, ғәҙәттәре, хәрәкәттәре һ. б. индереп ҡарала. Шамаил-и шәрифтәр беренсе ваҡыттарҙа әҙәби әҫәр булмаған, әлеге төр әҫәрҙәр дидактик эстәлеккә эйә була һәм Пәйғәмбәрҙән һуң киләһе быуындарға уны танытыу маҡсатын күҙ алдында тота.

Шамаилдән һуң барлыҡҡа килгән хилйә — шамаилдең бер өлөшө генә. Ул Пәйғәмбәрҙең бигерәк тә физик сифаттарына иғтибар итә, бер ни тиклем рухи сифаттарын да аңлата һәм сәнғәтилеккә дәғүә итә. Шамаилдәр хәҙистәргә нигеҙләнеп барлыҡҡа килә, ә хилйә шамаилде нигеҙ итә. Имам Тирмизиҙең «Шамаил-и нәби» әҫәре мосолман әҙәбиәтендә иң тәүге шамаил һәм хилйә булып иҫәпләнә, дини һәм әҙәби бер сығанаҡ булып тора. Тирмизи шамаилгә нигеҙ булырҙай хәҙистәрҙе, сәхәбәләрҙең Пәйғәмбәр тураһында иҫтәлектәрен бергә туплаған.

Иран миниатюраларында пәйғәмбәр образы

Хилйә һәм миғражнамә йыш ҡына пәйғәмбәрҙең рәсеме йәки уның Бораҡҡа атланған иллюстрациялары менән дә биҙәлгән булған. Иран миниатюралары, XIV быуат Истамбул миниатюралар серияһы билдәле. Әммә әлеге миниатюраларҙа уның йөҙ-ҡиәфәте ғәҙәти түгел, рәсемдән-рәсемгә үҙгәреп тора. Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең портретын һүҙ менәнме, ҡәләм менәнме яһау — ислам ғалимдары араһында бәхәс ҡуҙғатыусы факт. Һынлы сәнғәттә пәйғәмбәрҙеңйөҙө ике шәкелдә яһала — асыҡ йөҙлө һәм йөҙө битлек менән ҡапланған хәлдә. Әммә ике осраҡта ла һүрәт тамамланмаған хисаплана, сөнки олуғ образы пәйғәмбәрҙең матдиләшеүҙән алыҫ тора. Мосолмандар өсөн яҡшылыҡ үрнәге булған Мөхәммәт Пәйғәмбәрҙең образын һүрәтләгәндә, рәссамға тағы ла ҡатлаулыраҡ эш йөкләтелә: ул төшөргән һүрәткә ҡарап, кеше үҙ психик эшсәнлеген дә яйға һалырға тейеш. Рәсемдә Мөхәммәд Пәйғәмбәр һурәтен төшөрөү әҙәби тексҡа ябай иллюстрация эшләү ғына булып ҡалмайса, өҫтәмә функцияларға ла хужа булған һәм кеше аңында теологик һәм мистик характерҙағы фекерҙәр теҙмәһе тыуҙырған. Был фекерҙәрҙең иң ҡиммәтлеһе —Пәйғәмбәр рухына доға ҡылырға саҡырыу. Пәйғәмбәр образы менән бәйле жанрҙар барыһы ла мосолманды Аллаһҡа яҡынайтыуға хеҙмәт иткәндәр.

Башҡорт, татар араһында хилйә

Башҡорт һәм татарҙар араһында хилйә һүҙе урынына шамаил йышыраҡ ҡулланыла. 1878 йылда Ҡазан университетының Азия типографияһында «Шамаиле-н-нәби саллаллаһу ғаләйһи үә сәләм» китабы баҫылған. Унда Пәйғәмбәр сәхәбәләренең хилйәләре туплап яҙылған. «Әд-дин үә-л-әҙәб» журналының 1917 йылғы 6-8 һандарында Ғәлимйән Баруди пәйғәмбәрҙең физик сифаттарын һүрәтләгән махсус бер сәхифә ойоштора.

Хилйә-и шәриф өлгөләре

Әҙәбиәт

Türk Edebiyati Ansiklopedisi. Devirler. Şahisler, Akimlar, Тürler, Șekiller, Terimler. Istanbul, Tercüman, 1985.
Abdulkadiroğlu A. İlk Hilye Hattatı Ahmed Karahisari mi? // Milli Kültür. — 1991. — № 82. — P. 48–52.
Ali W. From the Literal to the Spiritual: The Development of the Prophet Muhammad's Portrayal from 13th Century Ilkhanid Miniatures to 17th Century Ottoman Art // Electronic Journal of Oriental Studies. — 2001. — № 7. — P. 1–24. — ISSN 0928-6802.
Bakker F. L. The challenge of the silver screen: an analysis of the cinematic portraits of Jesus, Rama, Buddha and Muhammad. — Brill, 2009. — 282 p. — ISBN 978-90-04-16861-9.
Behiery V. Hilya // Muhammad in History, Thought, and Culture: An Encyclopedia of the Prophet of God in (2 vols.) / Edited by C. Fitzpatrick and A. Walker. — Santa Barbara: ABC-CLIO, 2014. — Vol. I. — P. 258–263.
Brockopp J. E. The Cambridge companion to Muhammad. — New York: Cambridge University Press, 2010. — 325 p. — ISBN 978-0-521-71372-6.
Derman M. U. Letters in gold: Ottoman calligraphy from the Sakıp Sabancı collection, Istanbul. — Metropolitian Museum of Art, 1998. — 196 p. — ISBN 978-0-87099-873-7.
Derman M. U. Hat Sanatında Hilye-i Şerif (төр.) // Scribd. — 2000.
Erdoğan M. Hâkim Mehmed Efendi’nin Manzum Hilyesi (төр.) // Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. — 2007. — № 11. — P. 317–357.
Erkal A. Türk Edebiyatında Hilye ve Cevri'nin "Hilye-i Çâr Yâr-ı Güzin"i (төр.) // Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi. — 1999. — № 12. — P. 111–131.
Ernst C. W. (инг.)баш. Following Muhammad: Rethinking Islam in the Contemporary World. — UNC Press Books (инг.)баш., 2004. — 244 p. — ISBN 978-0-8078-5577-5.
Gibb E. J. W. (инг.)баш. A history of Ottoman poetry. — Luzac, 1904. — Vol. 3.
Grabar O. The Story of Portraits of the Prophet Muhammad // Écriture, Calligraphie et Peinture. — 2003. — P. 19–38.
Gruber C. J. The Islamic manuscript tradition: ten centuries of book arts in Indiana University collections. — Indiana University Press, 2010. — ISBN 978-0-253-35377-1.
Hakani M. Hilye-i Hakani. — Der Saader Mehmed Bey Matbaasi, 1889. — 64 p.
İspirli S. A. Mustafa Fehmi Gerçeker'in Hilye-i Fahr-ı Âlem İsimli Eseri Üzerine (төр.) // Turkısh Studies. — 2010. — № 2. — P. 21–36. Архивировано из первоисточника 28 ғинуар 2015.
Osborn J. R. The type of calligraphy: Writing, print, and technologies of the Arabic alphabet. — ProQuest, 2008. — 397 p. — ISBN 978-0-549-51769-6. Архивная копия от 6 март 2016 на Wayback Machine
Peters F. E. Jesus and Muhammad: Parallel Tracks, Parallel Lives. — Oxford University Press, 2010. — 240 p. — ISBN 978-0-19-974746-7.
Poyraz Y. Hâkim Seyyid Mehmed Efendi’nin "Nazire-i Hilye-i Hâkanî" Adlı Eseri (төр.) // Turkish Studies. — 2007. — № 2(3). — P. 449–484.
Safi O. (инг.)баш. Memories of Muhammad: why the Prophet matters. — HarperCollins, 2009. — 346 p. — ISBN 978-0-06-123134-6.
Shick I. C. The Iconicity of Islamic Calligraphy in Turkey // RES: Anthropology and Aesthetics. — 2008. — № 53/54. — P. 211–224.
Soucek P. The Theory and Practice of Portraiture in the Persian Tradition // Muqarnas. — 2000. — № 17. — P. 97–108. — DOI:10.1163/22118993-90000008 Архивировано из первоисточника 11 май 2012.
Taşkale F., Gündüz H. Hat sanatında hilye-i şerife: Hz. Muhammed'in özellikleri. — Antik A.Ş. Kültür yayınları, 2006. — ISBN 978-975-7843-07-8.
Velioğlu A. K. Hilye-i Şerif (төр.) // Klasik Türk Sanatları Vakfı. — 2012.
Uğur D. M. Letters in gold: Ottoman calligraphy from the Sakıp Sabancı collection, Istanbul. — Metropolitan Museum of Art, 1998. — 196 p. — ISBN 978-0-87099-873-7.
Yazar S. Seyyid Şerîfî Mehmed Efendi ve Hilyesi (Seyyid Sherîfî Efendi and His Hilye) (төр.) // Journal of Turkish Studies. — 2007. — № 2. — P. 1026–1044. Архивировано из первоисточника 13 апрель 2014.
Zakariya M. (инг.)баш. The Hilye of the Prophet Muhammad // Seasons : Autumn–Winter. — Zaytuna Institute, 2003-2004. — P. 13—22. Архивировано из первоисточника 25 апрель 2012.

Һылтанмалар

Hilye-i Şerif nedir? fetva.net, 08.03.2011 (төр.)
Рифҡи Ҡаймаз. Хат сәнғәтенең гүзәл үрнәктәренән: Хилйә. diyanetdergisi.com, 6.10.2010 (төр.)