Мозамбик

Мозамбик Республикаһы (порт. República de Moçambique [ʁɛˈpublikɐ di musɐ̃ˈbiki]) — Көньяҡ-Көнсығыш Африкалағы дәүләт, Португалияның элекке колонияһы, 1975 йылдан алып бойондороҡһоҙ алған дәүләт. Мозамбик Һинд океаны яры буйында урынлашҡан. Республика Танзания менән төньяҡта, Малавия һәм Замбия - төньяҡ-көнбайыштан, Эсватини һәм Көньяҡ Африка Республикаһы менән көнбайыштан сиктәш. Милләттәр Берләшмәһе, Португал телле илдәр Берләшмәһе, Африка, Кариб диңгеҙе, Тымыҡ океан регионы илдәре Берләшмәһе ағзаһы. Мозамбикта мосолмандар һаны халыҡтың 1/5 өлөштән кәмерәк булыуына ҡарамаҫтан (17,9 процент самаһы), әлеге ваҡытта илдә мосолман ихтилалы киң ҡолас ала, уның маҡсаты — шәриғәт ҡанундары буйынса идара ителеүсе Мозамбик ислам дәүләтен төҙөү.

Мозамбик Республикаһы
República de Moçambique  (порт.)  Jamhuri ya Msumbiji  (суахили)

Флаг
Гимн: «Pátria Amada»
Үҙаллылыҡ датаһы	25 июнь 1975 ( Португалиянан)
Рәсми тел	португал
Баш ҡала	Мапуту
Идара итеү төрө	Президент республикаһы
Президент Премьер-министр	Арманду Гебуза Алберту Вакина
Территория • Бөтәһе • % һыу өҫтө	35 801 590 км² 2,2
Халыҡ • Һаны (2012) • Халыҡ тығыҙлығы	21 397 000 чел. (55) 25 чел./км²
КПҮИ	▲ 0.402 (түбән) (172 урын)
Валюта	Метикал
Интернет-домен	.mz
Код ISO	MZ
МОК коды	MOZ
Телефон коды	+258
Сәғәт бүлкәте	2

Этимология

"Мозамбик" топонимы урындағы идара иткән солтан Муса бән Бик исеменән алынған. Солтан илдең төньяҡ-көнсығыш яр буйында урынлашҡан утрауҙа идара иткән. 1498 йылда португалдар килеп ултыра һәм солтан исеме менән утрауҙы атайҙар, һуңынан был исем утрауҙы ғына түгел ул бөтә илгә таралған.

География һәм тәбиғәт шарттары

Мозамбик территорияһы Һинд океанының яр буйында яҡынса 3000 саҡырымға һуҙылған.

Илдең яр буйы линияһының оҙонлоғо 2 470 саҡрым. Төньяҡта яр буйы линияһы ҙур булмаған бухта менән бүлгеләнгән, ярҙары бейек түгел, әммә ҡаялы. Көньяҡ ярҙар түбән, урыны менән һаҙланған. Бейра, Мапута, Накала, Пемба кеүек тәбиғи гавандар бар.

Илдең төньяҡ өлөшө Көнсығыш-Африка яҫы таулығында ята.

Илдең иң юғары нөктәһе - Бинга тауы (порт. Monte Binga), бейеклеге - 2 436 метр.

Мозамбик климаты төньяҡта - субэкваториаль, муссонлы, көньяҡта - тропик, пассатлы. Ғинуарҙың уртаса температураһы Мозамбик түбәнлегендә 26  °C алып 30  °C тиклем, июлдә 15  °C, 20 °C тиклем. Яҫы таулыҡта йәйге һәм ҡышҡы температура 3-5 градусҡа түбән.

Тарихы

Колонияға тиклем осор

Тәүҙә Мозамбиктә һунарсылыҡ һәм тәбиғәттә үҫкән ашарға яраҡлы ҡырағай үҫемлектәрҙе,моллюсколарҙы,бөжәктәрҙе йыйыу менән шөғөлләнгән бушмен һәм готтентот ҡәбиләләре йәшәгән. V-IX быуаттарҙа банту ҡәбиләһе килеп ултырған.

VIII быуаттан Көнсығыш Африкаға Һинд океанының яр буйында бик күп сауҙа факторийы барлыҡҡа килгән ғәрәптәр үтеп инә башлай. Ғәрәптәр был төбәктән алтын, фил һөйәктәре, йәнлек тиреләре алып сығалар.

XV быуат уртаһына Мозамбиҙың хәҙерге уртаса өлөшөндә Мономотапа тигән иртә феодаль дәүләте барлыҡҡа килә.

1498 йылда Мозамбик биләмәһенә Һиндостанға юлланған Васко да Гама етәкселегендәге Португалия экспедицияһы юлыға. XVI быуат башында португалдар Көнсығыш Африканың яр буйҙарын үҙләштерә башлаған. 1505 йылда улар Софья Софалында Форт төҙөгән, 1508 йылда - Мозамбик утрауында, 1530 йылдарҙа - Замбези йылғаһы буйында Сена һәм Тета фордтарын төҙөй.

1558 йылда Форт Сан-Себастьян нигеҙләнгән, унда алтын экспедицияһында ҡатнашҡан Һиндостандан йәки Һиндостандан килгән суднолар туҡтатылған. 1572 йылға тиклем португал Африкаһы территорияһы менән Гоа губернаторы идара иткән.

1607 йылда Мономотапаның урындағы сыуалыштарҙың сепаратистик йүнәлештәре барлыҡҡа килгән, идара итеүсеһе португалдар менән алтын һәм көмөш рудниктар ҡорал менән алмашыуға һәм фетнәсел вассалдар менән көрәштә ярҙам итеү тураһында килешеү төҙөгән.

Колония осоро

XVI-XVII быуаттарҙа Мозамбикта португалдар төҙөгән терәк пункттары Һиндостан менән сауҙаны үҫтереү өсөн хеҙмәт иткән.

1752 йылда Көнсығыш Африкала португалдар Мозамбикты рәсми рәүештә колонияһы тип иғлан итә.

XX быуат башына Португалия ҙур территориялар менән идара итә: Мозамбик компанияһы, Замбези Компания һәм Ньяс компанияһы. Был компаниялар Бөйөк Британияның күрше колониялары менән Мозамбик бәйләгән тимер юлдар төҙөй һәм төбәк илдәре плантацияһына һәм шахталарына осһоҙ эшсе көстәрҙе килтереүҙе тәьмин итә.

Икенсе донъя һуғышынан һуң Португалия Европаның башҡа илдәре өлгөһөнә эйәреп, колонияларына үҙаллылыҡ бирмәне. Колониялары "диңгеҙ биләмәләре" тип иғлан ителде, уларҙа метрополиянан миграция дауам итте. Күпселек ҡитғаның деколониялаштырыу һәм халыҡ-ара аренала милли азатлыҡ хәрәкәттәре йоғонтоһо шарттарында Португалия биләмәләрендә режимлы оппоненттарҙы сәйәси туплау процестары башланды. 1962 йылда бер нисә колонияға ҡаршы сәйәси төркөм Мозамбикты (FRELIMO) азат итеү фронтына берләште. 1964 йылдың сентябрендә Португалия колонияһына ҡаршы ҡоралланған көрәш башлана. Тәүҙә фронт Ангола (МПЛА) һәм Гвинеи-Бисау (ПАИГК) баш төркөмдәре менән тығыҙ бәйләнештә була.