X xəstəliyi
X Xəstəliyi epidemiyaya və ya pandemiyaya səbəb ola bilən nəzəri naməlum patogenin adıdır. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatı tərəfindən 2018-ci ilin fevral ayında dərman və ya müalicə vasitələrinin təcili işlənib hazırlanmasını tələb edən patogenlər və xəstəliklərin siyahısı üçün qəbul edilmişdir.[1] [2] Beləliklə, belə bir təyinat ÜST tərəfindən planlaşdırmanın optimallaşdırılması və onun çevikliyi çərçivəsində yeni və naməlum patogenə təcili uyğunlaşa bilmək, peyvəndin və ya müalicənin hazırlanmasına sürətlə başlamaq üçün qəbul edilmişdir.[3]
Terminin yaranma tarixi
[redaktə | mənbəni redaktə et]2015-ci ilin may ayında hipotetik pandemiyaya hazırlıq zamanı ÜST üzvləri virusun yayılmasının aşkarlanması ilə peyvəndlərin təsdiqi və inkişafı arasındakı vaxtı azaltmaq üçün vahid strategiya yaratmaq məqsədilə epidemiyanın qarşısının alınması üzrə tədqiqat və inkişaf üçün vahid plan və müalicələr təklif etdilər. Məqsəd epidemiyanın pandemiyaya və ya ictimai sağlamlıq fəlakətinə çevrilməməsi idi. Planın diqqəti çoxlu profilaktika variantlarının mövcud olacağı ən ciddi ortaya çıxan infeksiyalara yönəldilmişdir. Belə bir planın hazırlanması çərçivəsində siyahıları və planı tərtib etmək üçün ÜST-nin R&D Blueprint Elmi Məsləhət Qrupu yaradılmışdır.[4] [5]
2015-ci ildən ÜST hər il mümkün epidemiyalar zamanı əhalini qorumaq üçün müalicə və peyvəndin təcili axtarışını tələb edən 10-a qədər ən təhlükəli xəstəliyi nəşr etdirir.
Üç il sonra, 2018-ci ilin fevralında, oxşar planın hazırlanması üçün Cenevrədə keçirilən illik toplantının bir hissəsi olaraq, gələcək pandemiya və epidemiyaların mümkünlüyünü qəbul edərək, "Xəstəlik X" terminini naməlum bir hipotetik patogenlərin geri qaytarılması kimi sadaladı.[6]
Rəylər
[redaktə | mənbəni redaktə et]ABŞ Milli Allergiya və Yoluxucu Xəstəliklər İnstitutunun direktoru Entoni Faucinin sözlərinə görə, planlaşdırmanın bir hissəsi kimi naməlum hipotetik patogen üçün termin yaratmaq konsepsiyası ÜST-ə (və digər təşkilatlara) tədqiqatlarını xüsusi viruslar və ya ştammlar üzərində cəmləşdirməyə imkan verəcək. Eləcə də bu konsepsiya ÜST və ya digər təşkilatların gözlənilməz epidemiya və xəstəliklərə cavab vermə qabiliyyətinin çoxsaylı təkmilləşməsinə imkan verir.[7]
Conatan D. Kvik , "Epidemiyaların Sonu" adlı kitabının müəllifi ÜST-nın təqdimatını yekunlaşdıraraq, yeni termini “risk kommunikasiyası baxımından müdrik” adlandıraraq qeyd etdi ki, “panika və özünə arxayınçılıq dünyanın yoluxucu xəstəliklərə reaksiyasının fərqli əlamətləridir, hal-hazırda özünə arxayınçılıq daha ciddi təhlükədir”.[8]
ABŞ Beynəlxalq İnkişaf Agentliyinin (USAID) səyləri və onların müəyyən heyvan-insan qarşılıqlı əlaqə nöqtələrində heyvan viruslarının axtarışı və tədqiqi yolu ilə pandemiya ilə bağlı erkən xəbərdarlıq sistemi kimi istifadə edilmək üçün nəzərdə tutulmuş ing. PREDICT proqramı ilə paralellər aparılmışdır.[9]
2019-cu ilin sentyabr ayında The Daily Telegraph, İngiltərə Səhiyyə Xidmətinin (PHE) səhiyyə sistemlərində qeydə alınan bir sıra xəstəliklər səbəbindən Birləşmiş Krallıqda potensial "X xəstəliyi" ilə bağlı öz araşdırmasına necə başladığı barədə məlumat verdi; onlar qeyd ediblər ki, PHE son on ildə 12 yeni xəstəlik və ya virus qeydə alıb.[10]
2019-cu ilin oktyabr ayında ÜST-nın Səhiyyədə Fövqəladə Hallar Proqramı Nyu Yorkda qlobal pandemiyanın treninqi olaraq "X xəstəliyinin saxta başlanğıcını" keçirdi ki, onun müxtəlif qlobal səhiyyə agentliklərindən və ictimai səhiyyə sistemlərindən olan 150 iştirakçısı belə bir təhlükə ilə mübarizə çərçivəsində müşahidələr apararaq daha yaxşı fikir hazırlayıb paylaşa bilsinlər.[11] [12]
2020-ci ilin aprel ayında The Daily Telegraph COVID-19 dərman sınağı olan remdesiviri ing. Gilead Sciences-in gələcək X xəstəliyinin müalicəsi üçün on il əvvəl üzərində işləməyə başladığını təsvir etdi.[13]
Həmin dövrdə ÜST ekspertləri də daxil olmaqla bir sıra mikrobioloqlar, genetiklər və virusoloqlar təhlükəli pandemiyanın tərifi üçün belə bir terminin ilk istifadə təcrübəsi olduğunu qeyd etdilər.[14] [15] [16]
2022-ci il meymun çiçəyi epidemiyası da xüsusilə Böyük Britaniya Səhiyyə Nazirliyi tərəfindən X xəstəliyinin nümunəsi olaraq qəbul edilir.[17]
İstinadlar
[redaktə | mənbəni redaktə et]- ↑ United Nations. "Мы должны быть готовы предотвратить следующую пандемию: разработка вакцин против «болезни X» | Организация Объединенных Наций". United Nations (rus). 2022-05-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ "Prioritizing diseases for research and development in emergency contexts". www.who.int (ingilis). 2019-10-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ "World Health Organisation fears 'Disease X' could cause a global pandemic". The Independent (ingilis). 2018-03-11. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ "R&D Blueprint". www.who.int (ingilis). 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Nuki, Paul. "'Disease X': Scientists put on alert for deadly new pathogen". The Telegraph. 2019-07-22. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Bruce Y. Lee. "Disease X Is What May Become The Biggest Infectious Threat To Our World". Forbes (ingilis). 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Susan Scutti. "World Health Organization gets ready for 'Disease X'". CNN (ingilis). 2018-03-12. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Gulland, Anne. "Infectious diseases: How the world reacts to outbreaks". The Telegraph. 2019-07-18. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ "Virus hunters – on the trail of Disease X, the undiscovered pathogen that could kill us all". The Telegraph. 2018-10-05. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Gulland, Anne. "Revealed: Public Health England 'hot on the trail' of Disease X". The Telegraph. 2019-09-11. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Alexander, Harriet. "Disease X dummy run: World health experts prepare for a deadly pandemic and its fallout". The Telegraph. 2019-10-21. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ James Hamblin. "The Curve Is Not Flat Enough". The Atlantic (ingilis). 2020-03-28. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Knapton, Sarah. "Drug created to fight 'Disease X' over 10 years ago will be tested in battle against coronavirus". The Telegraph. 2020-04-01. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Daszak, Peter. "Opinion | We Knew Disease X Was Coming. It's Here Now". The New York Times. 2020-02-27. 2020-03-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Jason Gale. "Coronavirus May Be 'Disease X' Health Experts Warned About". www.bloomberg.com (ingilis). 2020-03-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.
- ↑ Shibo Jiang, Zheng-Li Shi. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7091198/ (#bare_url_missing_title). 2020-02-14. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib.
- ↑ Livemint. "What is 'Disease X'? Why top experts are warning of another pandemic?". mint (ingilis). 2022-06-28. 2022-09-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2022-09-24.