Dovşankələmi

Dovşankələmi
Elmi təsnifat
Domen: Eukariotlar Klad: Diaphoretickes Ranqsız: Arxeplastidlər Aləm: Bitkilər Klad: Streptofitlər Klad: Ali bitkilər Klad: Çoxsporlu bitkilər Klad: Borulu bitkilər Klad: Toxumlu bitkilər Klad: Çiçəkli bitkilər Klad: Evdikotlar Klad: Bazal evdikotlar Klad: Superrozidlər Dəstə: Daşdələnçiçəklilər Fəsilə: Dovşankələmikimilər Yarımfəsilə: Crassuloideae Cins: Dovşankələmi
Beynəlxalq elmi adı
Crassula L., 1753[…]
Şəkil axtarışı ITIS   24098 NCBI   3782 EOL   51323

Dovşankələmi (lat. Crassula) — daşdələnçiçəklilər sırasının dovşankələmikimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.

Təbii yayılması

Cənubi Afrika, Cənub və Mərkəzi Amerika, və yalnız bəzi növlər hərdən Mərkəzi Avropada rast gəlinir.

Botaniki təsviri

Dovşankələmi cinsinə daxil olan bitkilər kol və ya ot bitkiləridir. Bu cins özündə 800-ə yaxın bitki cəmləşdirir. Öz adını bitki yarpaqlarının turşməzə dadına görə alıb.

Birillik və ya çoxillik nümayəndələri mövcuddur. Əksər hallarda ot növlərinə rast gəlinir. Onları dekorativ-yarpaqlı nüsxələr kimi böyüdürlər. Növlərin əksəriyyəti üç-dörd yarpaqlı olur. Daha nadir beş-altı və doqquz yarpaqlılara rast gəlinir. Uzun saplaqlarda, xüsusi turş dada malikdirlər. Növdən asılı olaraq bitkinin yeraltı hissəsi – kökdür, kök yumrusudur və ya soğanaqdır. Təvazökar, amma çox cazibədar gülləri ağ, sarı, çəhrayı, bənövşəyi rənglərə malikdirlər. Dovşankələmləri gecə, parlaq günəş vaxtı və yağışdan əvvəl yarpaqlarını qatlayır.

Növləri

Helophytum (Eckl. & Zeyh.) Toelken Crassula aphylla Crassula aquatica Crassula drummondii Crassula elatinoides Crassula gemmifera Crassula granvikii Crassula hedbergii Crassula helmsii Crassula hunua Crassula inanis Crassula kirkii Crassula longipes Crassula manaia Crassula mataikona Crassula minutissima Crassula moschata Crassula multicaulis Crassula natans Crassula natans var. minus Crassula natans var. natans Crassula peduncularis Crassula ruamahanga Crassula saginoides Crassula sinclairii Crassula solieri Crassula tuberella Crassula vaillantii Crassula venezuelensis Crassula viridis Glomeratae Haw. seksiyası Crassula alata Crassula alata subsp. alata Crassula alata subsp. pharnaceoides Crassula basaltica Crassula bergioides Crassula campestris Crassula closiana Crassula colorata Crassula colorata var. acuminata Crassula colorata var. colorata Crassula colorata var. miriamiae Crassula connata Crassula decumbens Crassula decumbens var. brachyphylla Crassula decumbens var. decumbens Crassula dodii Crassula exserta Crassula glomerata Crassula hirsuta Crassula humbertii Crassula lanceolata Crassula lanceolata subsp. denticulata Crassula lanceolata subsp. lanceolata Crassula lanceolata subsp. transvaalensis Crassula minuta Crassula muscosa Crassula muscosa var. muscosa Crassula muscosa var. obtusifolia Crassula muscosa var. parvula Crassula muscosa var. polpodacea Crassula numaisensis Crassula oblanceolata Crassula pageae Crassula phascoides Crassula qoatlhambensis Crassula rhodesica Crassula roggeveldii Crassula schimperi Crassula schimperi subsp. phyturus Crassula schimperi subsp. schimperi Crassula sieberiana Crassula sieberiana subsp. rubinea Crassula sieberiana subsp. sieberiana Crassula sieberiana subsp. tetramera Crassula strigosa Crassula tenuipedicellata Crassula thunbergiana Crassula thunbergiana subsp. minutiflora Crassula thunbergiana subsp. thunbergiana Crassula tillaea Crassula umbellata Dinacria (Harv.) Schönland seksiyası Crassula depressa Crassula dichotoma Crassula filiformis Crassula grammanthoides Crassula sebaeoides Filipedes (Harv.) Schönland seksiyası Crassula expansa Crassula expansa subsp. expansa Crassula expansa subsp. filicaulis Crassula expansa subsp. fragilis Crassula expansa subsp. pyrifolia Crassula papillosa Crassula peculiaris Crassula tenuicaulis Crassula volkensii Crassula volkensii subsp. coleae Crassula volkensii subsp. volkensii Deltoideae DC. seksiyası Crassula corallina Crassula corallina subsp. corallina Crassula corallina subsp. macrorrhiza Crassula deltoidea Crassula elsieae Crassula vestita Anacampseroideae Haw. seksiyası Crassula alticola Crassula arborescens Crassula arborescens subsp. arborescens Crassula arborescens subsp. undulatifolia Crassula cordata Crassula crenulata Crassula inandensis Crassula lactea Crassula multicava Crassula multicava subsp. floribunda Crassula multicava subsp. multicava Crassula ovata Crassula pellucida Crassula pellucida subsp. alsinoides Crassula pellucida subsp. brachypetala Crassula pellucida subsp. marginalis Crassula pellucida subsp. pellucida Crassula pellucida subsp. spongiosa Crassula sarmentosa Crassula sarmentosa var. integrifolia Crassula sarmentosa var. sarmentosa Crassula spathulata Crassula streyi Petrogeton (Eckl. & Zeyh.) Walp. seksiyası Crassula alcicornis Crassula capensis Crassula capensis var. albertiniae Crassula capensis var. capensis Crassula capensis var. promontorii Crassula dentata Crassula nemorosa Crassula saxifraga Crassula simulans Crassula umbella Crassula umbraticola Galpiniflora Toelken seksiyası Crassula peploides Acutifolia (Schönland) Toelken seksiyası Crassula biplanata Crassula dependens Crassula ericoides Crassula ericoides subsp. ericoides Crassula ericoides subsp. torulosa Crassula planifolia Crassula sarcocaulis Crassula sarcocaulis subsp. rupicola Crassula sarcocaulis subsp. sarcocaulis Crassula tetragona Crassula tetragona subsp. acutifolia Crassula tetragona subsp. connivens Crassula tetragona subsp. lignescens Crassula tetragona subsp. robusta Crassula tetragona subsp. rudis Crassula tetragona subsp. tetragona Squamulosae Haw. seksiyası Crassula muricata Crassula pallens Crassula pruinosa Crassula pustulata Crassula rudolfii Crassula scabra Crassula whiteheadii Subulares Haw. ex DC. seksiyası Crassula ciliata Crassula cymosa Crassula lasiantha Crassula multiflora Crassula multiflora subsp. leucantha Crassula multiflora subsp. multiflora Crassula subulata Crassula subulata var. fastigiata Crassula subulata var. hispida Crassula subulata var. subulata

Curtogyne (Haw.) Toelken seksiyası Crassula dejecta Crassula fallax Crassula flava Crassula rubricaulis Kalosanthes (Haw.) Toelken seksiyası Crassula coccinea Crassula fascicularis Crassula obtusa Rosulares Haw. seksiyası Crassula acinaciformis Crassula alba Crassula alba var. alba Crassula alba var. pallida Crassula alba var. parvisepala Crassula barbata Crassula barbata subsp. barbata Crassula barbata subsp. broomii Crassula brachystachya Crassula capitella Crassula capitella subsp. capitella Crassula capitella subsp. meyeri Crassula capitella subsp. nodulosa Crassula capitella subsp. sessilicymula Crassula capitella subsp. thyrsiflora Crassula compacta Crassula cremnophila Crassula cymbiformis Crassula exilis Crassula exilis subsp. cooperi Crassula exilis subsp. exilis Crassula exilis subsp. sedifolia Crassula flanaganii Crassula hemisphaerica Crassula intermedia Crassula luederitzii Crassula montana Crassula montana subsp. montana Crassula montana subsp. quadrangularis Crassula natalensis Crassula obovata Crassula obovata var. dregeana Crassula obovata var. obovata Crassula orbicularis Crassula pseudohemisphaerica Crassula sediflora Crassula sediflora var. amatolica Crassula sediflora var. sediflora Crassula setulosa Crassula setulosa var. deminuta Crassula setulosa var. jenkinsii Crassula setulosa var. longiciliata Crassula setulosa var. rubra Crassula setulosa var. setulosa Crassula socialis Crassula southii Crassula southii subsp. southii Crassula southii subsp. sphaerocephala Crassula tabularis Crassula tomentosa Crassula tomentosa var. glabrifolia Crassula tomentosa var. tomentosa Crassula vaginata Crassula vaginata subsp. minuta Crassula vaginata subsp. vaginata Perfilatae Haw. ex DC. seksiyası Crassula badspoortensis Crassula brevifolia Crassula brevifolia subsp. brevifolia Crassula brevifolia subsp. psammophila Crassula fusca Crassula macowaniana Crassula perforata Crassula rupestris Crassula rupestris subsp. commutata Crassula rupestris subsp. marnieriana Crassula rupestris subsp. rupestris Crassula sladenii Columnares Haw. ex DC. seksiyası Crassula alpestris Crassula alpestris subsp. alpestris Crassula alpestris subsp. massonii Crassula barklyi Crassula columnaris Crassula columnaris subsp. columnaris Crassula columnaris subsp. prolifera Crassula congesta Crassula congesta subsp. congesta Crassula congesta subsp. laticephala Crassula eps Crassula pyramidalis Argyrophylla (Schönland) Toelken seksiyası Crassula alstonii Crassula aurusbergensis Crassula ausensis Crassula ausensis subsp. ausensis Crassula ausensis subsp. giessii Crassula ausensis subsp. titanopsis Crassula decidua Crassula garibina Crassula garibina subsp. garibina Crassula garibina subsp. glabra Crassula globularioides Crassula globularioides subsp. globularioides Crassula globularioides subsp. illichiana Crassula hirtipes Crassula lanuginosa Crassula lanuginosa var. lanuginosa Crassula lanuginosa var. pachystemon Crassula leachii Crassula mesembrianthemopsis Crassula morrumbalensis Crassula namaquensis Crassula namaquensis subsp. comptonii Crassula namaquensis subsp. lutea Crassula namaquensis subsp. namaquensis Crassula sericea Crassula sericea var. hottentotta Crassula sericea var. sericea Crassula sericea var. velutina Crassula susannae Crassula swaziensis Crassula tecta Crassula zombensis Arta (Schönland) Toelken seksiyası Crassula columella Crassula deceptor Crassula elegans Crassula elegans subsp. elegans Crassula elegans subsp. namibensis Crassula grisea Crassula seksiyası Crassula perfoliata Crassula perfoliata var. coccinea Crassula perfoliata var. heterotricha Crassula perfoliata var. minor Crassula plegmatoides Crassula perfoliata var. perfoliata Globulea (Haw.) Harv. seksiyası Crassula ammophila Crassula atropurpurea Crassula atropurpurea var. anomala Crassula atropurpurea var. atropurpurea Crassula atropurpurea var. cultriformis Crassula atropurpurea var. purcellii Crassula atropurpurea var. rubella Crassula atropurpurea var. watermeyeri Crassula clavata Crassula cotyledonis Crassula cultrata Crassula latibracteata Crassula mesembryanthoides Crassula mesembryanthoides subsp. hispida Crassula mesembryanthoides subsp. mesembryanthoides Crassula mollis Crassula nudicaulis Crassula nudicaulis var. herrei Crassula nudicaulis var. nudicaulis Crassula nudicaulis var. platyphylla Crassula pubescens Crassula pubescens subsp. pubescens Crassula pubescens subsp. radicans Crassula pubescens subsp. rattrayis Crassula rogersii Crassula subacaulis Crassula subacaulis subsp. erosula Crassula subacaulis subsp. subacaulis Crassula subaphylla Crassula subaphylla var. subaphylla Crassula subaphylla var. virgata

Ekologiyası

Dovşankələmləri arasında çox dekorativ alaqkimilər növləri var. Bu növlər XVII əsrdən mədəniyyətə daxil edilmişdir və o vaxtdan bağlarda və otaq bitkiləri kimi geniş yetişdirilirlər.

Dovşankələmini parlaq, amma dalğın işıqla işıqlandırılmış yerdə saxlayırlar. Bitki yarımkölgəni əla daşıyır, ancaq sıx kölgədə uzun müddət qalması yarpaqlarının dekorativliyinin itməsinə səbəb olur. Günəş şüalarının düz təsiri yarpaqları məhv edə bilər.

Dovşankələmi böyütmə şərtlərinə tələbkar olmayan bitkidir. Onun üçün xüsusi mikroiqlim yaratmaq lazım deyil, otaq temperaturunda yaxşı artır. Yay vaxtında dovşankələmini yeldən qorumaq şərtilə təmiz havaya çıxartmaq olar. Qışda bitki olan məkanda temperatur 16-18 °C-dən aşağı düşməməlidir. Qış dövrünə yerüstü hissəsi qırılan növlərini isə 12-14 °C-də saxlayırlar.

Yayda dovşankələmi bol suvarmaya ehtiyac duyur, ancaq onu rütubətli torpaqda uzun müddət saxlamaq da olmaz. Rütubətin həddən artıq bolluğuna çox həssasdır, ona görə də küpəyə suyu artıq tökməkdənsə, əskik tökmək məsləhət görülür. Payızda sulamağı tədricən azaldırlar, qış vaxtında isə torpağı azca rütubətli saxlamaq bəs edir.

Çox növləri qışda dincəlir. Dinclik (1-1,5 ay) dövründə sulamağı durdururlar və bitkini quru sərin yerdə saxlayırlar. Birinci cücərtilər görünəndən sonra, onun yeni torpaq qarışığına yerini dəyişdirirlər, sulayıb yeniləyirlər və yenə ilıq yerə qoyurlar. 30-40 gün sonra çiçəkləmə başlayır.

Otaqda saxlama vaxtı yarpaqları qaynanmış suyla daim çiləmək lazımdır. Payız-qış dövründə isə buna ehtiyac yoxdu.

Bitkinin yemlənməsini kompleks mineral gübrələrlə edirlər. Aktiv artma dövründə hər 2-3 həftə onlara kompleks mineral gübrələr verilir. Bu vaxttərkibin miqdarı qablaşdırmadan iki dəfə daha az göstərilmiş olmasına diqqət etmək lazımdır. Bitkinin ətrafında köklərə mineralların girişini asanlaşdırmaq üçün torpağı azca yumşaltmaq lazımdır.

Dovşankələminin böyütməsi üçün bərabər hissələrdə çimli və çürüntüdən (çürümüş peyindən) və qumdan ibarət olan torpaq qarışığını hazırlayırlar. Kök şişləri və həddən artıq suvarma vaxtı bitkinin başları (soğanaqları) kök çürüntüsünə meyillidir, buna görə də küpənin dibinə keramzitdən drenaj qatını qoymaq lazımdır. Gənc bitkilərin əvvəlcə hər il, sonra isə hər 2-3 ildən bir yeri dəyişdirilir.

Dovşankələmi köhnə bitkilərin əsas kökünün ətrafında yaranan kök şişləriylə yaxşı çoxalır. Kök şişləri (5-10 ədəd) yuxarıdan onları 1 sm torpaqda örtərək küpələrə əkilir. Əkməni dəyişik vaxtda edirlər, çiçəkləmənin arzu olunan müddətlərindən asılı olaraq. Tam inkişafı ilin fəsilindən asılı olaraq əkmə günündən 30-40 gün çəkir.

Əgər bitki toxum vasitəsilə çoxaldılırsa, o zaman onlar torpağın səthinə səpilir, çünki toxumlar çox xırda olur və torpağı axınla sulanmayıb çiləməylə nəmləndirmək lazımdır.

Dovşankələmi çox nadir hallarda zərərvericilərlə xəstələnir.

İstifadəsi

Yarpaqlarını salatlara əlavə edərək qidada istifadə etmək olar. Hələ qədim zamanlarda bitkinin bəzi növləri qidada istifadə olunurdu. Hindilər xüsusi olaraq dovşankələmlərinin yetişdirilməsiylə məşğul olurdular və böyük miqdarda nişasta özündə saxlayan qaynanmış kök yumrularını yeyirdilər.

Xalq təbabətində dovşankələminin bütün hissələri istifadə edilir – güllər, svetonosı, yarpaqlar (vərəqlər). Bitki orqanik turşuları (turşəngi, almanı, limonu) özündə saxlayır. Yazda xammalı tədarük edirlər və ya başlanğıcda illər (may-iyun) və 40-50°С temperatur vaxtı (yanında) qurudurlar. Xammaldan istehsal edilmiş tinkturalar sinqa vaxtı (yanında) istifadə edir, mədə, qaraciyər xəstəliklərində təsirlidir. Yaxşı antiseptikdir. Dovşankələminin şirəsiylə qaşınmanı müalicə edirlər. Bitki homeopatiyada istifadə olunur.

Otaq bitkisi kimi XVII əsrdən becərilir.