Vikipediya

Marafon döyüşü

e.ə. 490-cı ildə yunanlarla-farslar arasında olan döyüş
Bu adın digər istifadə formaları üçün bax: Marafon (dəqiqləşdirmə).


Marafon döyüşü — e.ə. 490-cı ilin 12 sentyabrında Afinadan təxminən 42 km uzaqlıqda olan Marafon şəhərində, plateyalıların dəstək verdiyi afinalılarla Datis və Artafernin komandanlıq etdikləri fars qoşunu arasında baş vermiş döyüş. Döyüş farsların şah I Daranın hakimiyyəti zamanı Yunanıstanı özünə tabe etmək cəhdlərinin kulminasiyası idi. Yunan ordusu çoxsaylı farslar üzərində qətiyyətlə qələbə qazandı, bu da Yunan-İran müharibələrində dönüş nöqtəsi oldu.

Marafon döyüşü
Yunan-İran müharibələri
Marafon düzənliyinin müasir görünüşü
Tarix 12 sentyabr e.ə. 490
Yeri Marafon, Yunanıstan
Nəticəsi Yunanların qalibiyyəti
Fars qoşunları 10 illik Yunanıstandan qovuldu[1]
Münaqişə tərəfləri

Afina
Plateya

Əhəmənilər dövləti

Komandan(lar)

Miltiad
Kallimax †
Aristid
Ksantipp (Periklın oğlu)
Femistokl

Datis †
II Artafern
Hippias (devrilmiş Afina tiranı)

Tərəflərin qüvvəsi

9,000–10,000 afinalı, 1000 plateyalı

25,000 piyada və 1,000 süvari qoşunları (müasir hesablamalara əsasən)[1]
100,000+ silahlı avarçəkənlər və dənizçilər (ehtiyat qoşunu olaraq onlar döyüşdə az iştirak etdilər, əsasən gəmiləri qorumaqla məşğul idilər)
600 triyera döyüşçüsü
50+ at
200+ təchizat gəmiləri

İtkilər

192 afinalı, 11 plateyalı (Herodota əsasən)
1,000–3,000 ölü (müasir hesablamalara əsasən)

6400 ölü, dağıdılmış 7 gəmi (Herodota əsasən)
4,000–5,000 ölü (müasir hesablamalara əsasən)

Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Farsların ilk hücumlarının səbəbi afinalıların İoniya üsyanına müdaxilə etməsi ilə bağlı idi. Afina və Eretriya, fars hakimiyyətini devirməyə çalışan İoniya şəhərlərinə dəstək göndərirdilər. Afinalılar və eretriyalılar Sardis şəhərini ələ keçirmək və yandırmağa nail oldular, lakin sonra onlar böyük itki ilə geri çəkilməyə məcbur oldular. Bu hücuma cavab olaraq, Dara Afina və Eretriyanı yandırmağa and içdi. Herodotun sözlərinə görə, Dara öz yayını götürərək, göyə ox atdı və söylədi: "Zevs! Afinalılardan intiqam almağıma icazə ver!". Daha sonra Herodot yazır ki, sonradan Dara xidmətçilərindən birinə hər nahardan sonra bu sözləri onun qarşısında təkrar etməyi əmr etmişdir: "Ağam! Afinalıları yadına sal!".[2]

Döyüş zamanı Sparta və Afina Yunanıstanın iki ən böyük şəhərləri idilər. Farslar e.ə. 494-cü ildə Lade döyüşündə qələbə qazanaraq, İoniya üsyanını tamamilə dəf etdilər və Dara Yunanıstanı zəbt eləməyi planlaşdırmağa başladı. E.ə. 490-cı ildə o, Kiklad adalarını əsarət altına almaq üçün, Egey dənizi vasitəsilə Datis və Artafernin komandanlığı altında hərbi-dəniz qoşunu göndərdi, daha sonra o, Afina və Eretriyaya hücum etməyi planlaşdırmışdır. Egey dənizində uğurlu hərbi səfərindən sonra farslar yay mövsümünün ortasında Evbeya adasına çatdılar və Eretriyanı ələ keçirməyə başladılar. Daha sonra fars qoşunu Attika tərəfə üzdü və Marafon şəhərinin yaxınlığında yer saldı. Afinalıların köməyinə Plateyadan kiçik qoşun göndərilmişdir və onlar Marafon düzənliyinə çataraq, buradan iki çıxışın təcrid edilməsinə nail oldular. Afinalılar yardım üçün spartalılara da müraciət etmişdilər. Qasid Spartaya çatanda, spartalılar dini bayramın keçirilməsi ilə məşğul idilər və onlar köməyə gəlməmələrini bu bəhanəylə əsaslandırmışdılar.

Afinalılar və onların müttəfiqləri döyüş üçün dağlıq və bataqlı yer seçdilər ki, bu da farsların atlı qoşunlarına özlərinin piyada ordusuna çatmağa manə oldu. Afinalıların komandanı Miltiad cinahları möhkəmləndirərək farsların ən yaxşı döyüşçülərini mərkəzə cəlb etdi. Fars ordusu təşvişə düşərək öz gəmilərinə doğru qaçırdılar və bu baş verərkən onlar çox sayda itki verdilər. Farsların Marafon döyüşündə məğlubiyyəti ilə Yunanıstana ilk hücumları bitdi və onlar Asiyaya çəkildilər. Daha sonra Dara bütöv Yunanıstanı fəth etmək üçün böyük qoşun toplamağa başladı, lakin onun planlarına e.ə. 486-cı ildə Misirdə baş verən üsyan mane oldu. Daranın ölümündən sonra onun oğlu Kserks Yunanıstana ikinci dəfə yürüş etmək üçün hazırlıqları bərpa etdi və e.ə. 480-ci ildə hərbi əməliyyatı başlatdı.

Marafon döyüşü yunanlara farslar üzərində qalibiyyətin mümkün olduğunu göstərdi və onlara Yunan-İran müharibələrində geri dönüş etmələri üçün şərait yaratdı. Döyüş yunanların bu müharibədə uğurla çıxış etmələrinin başlanğıc nöqtəsi oldu. Döyüş həmçinin yunanlara nümaiş etdirdi ki, onlar spartalılar olmadan da qələbə qazana bilərlər, bundan qabaq isə onlar Spartaya bel bağlayırdılar. Marafon döyüşü tez-tez Aralıq Dənizi və Avropa tarixlərində əsas məqam kimi qiymətləndirilir, çünki döyüşdən sonra növbəti iki yüz il ərzində klassik yunan sivilizasiyasının inkişafı başladı, hansı ki qərb cəmiyyətində uzunmüddətli nüfuza sahib idi.

Mənbələr

redaktə
 
Herodotun Türkiyənin Bodrum şəhərindəki heykəli.

Marafon döyüşünü təsvir edən bu günə qədər gəlib çatmış əsas mənbə Herodotun "Tarix" əsəri (kitab VI) sayılır. "Tarixin atası" öz əsərinə belə yanaşırdı: "Tapşırığım mənə danışılan nə isə onu verməkdir, inanmağa gəlincə, heç bir şey məni buna vadar edə bilməz və bunu bütün dediklərim üçün söyləyirəm"[3] və onun bu yanaşması müəyyən tənqidlərə doğurur. Onun "Tarix" əsərində olan məlumatların düzgünlüyü müxtəlifdir. Ayrı-ayrı hekayələri əfsanələr və novellalara aid etmək olar. Eyni zamanda xüsusi tədqiqatlar Herodotun məlumatlarını təsdiqləyirlər. O, tarixi əsərlərini yazarkən loqoqrafların əsərlərini, orakulların kəlam qeydlərini, rəsmi xarakter daşıyan abidələri (magistrantlar, kahinlər və kahinələr siyahıları və s), şifahi rəvayətləri və şahidlərin hekayələrini istifadə etmişdir. Herodot üçün siyasi qərəzlilik də yad deyildi. Afina sakini olan Herodot İran üzərində qələbədə afinalıların töhfələrini çox yüksək qiymətləndirir. Spartalılar barəsində o, təmkinlə yazır, amma onların müharibədə etdiyi xidmətlərini inkar etmir. Herodot Fiva şəhərini yunanların satqını kimi görür və ona qarşı xüsusilə mənfi yanaşır[4].

Ktesiy müəyyən mənada Herodotu tamamlayır və eyni zamanda özünü onunla müqayisə edir.[5] Həkim olan Ktesiy İrana əsir düşmüşdür və nəticədə II Artakserksin sarayında xidmət göstərirdi. Ehtimal olunur ki, İran hökmdarını müalicə edən Ktesiyin əlinə arxiv materiallar düşmüşdür. Vətəninə qayıtdıqdan sonra o, "İran tarixi" (q.yun. Περσικά) əsərini yazmışdır.

Ktesiyi həm antik, həm də müasir tədqiqatçılar tənqid edirlər. Aristotel, Feopomp, Strabon, Lukian və Plutarx kimi qədim yunan tarixçiləri onun verdiyi məlumatların şübhəli və həqiqətdən uzaq olduğunu qeyd edirdilər. Müasir tarixçilər Ktesiyin rəsmi fars salnamələrini istifadə etdiyinə şübhə edirlər.[6] Bir neçə tarixçilərlə mübahisə edərək, o, bəzi detalları dəyişməklə məlumatların çoxusunu onlardan köçürdürdü. Ktesiy Herodotu yalan danışmaq və uydurmaçılıqda günahlandırır. Bununla yanaşı müasir tarixçilər onun "Fars tarixi" əsərinin qəhrəmanlarının uydurma olduğunu bildirilər.[5] Həmçinin Ktesiy hadisələrin baş verdiyi tarixlərdə və qoşun sayının qiymətləndirilməsində kobud səhvlər edir.[7][8]

Xeyli sonra yaşamış antik tarixçi-bioqraflar Plutarx və Korneli Nepot da İran-Yunan müharibələrinin hadisələrinə diqqət yetirirdilər. Marafon döyüşü haqqında məlumatları Plutarx Aristidin həyatı haqqında yazdığı əsərdə verir, Korneli Nepot isə Miltiadın.

Döyüşdən altı əsr sonra yaşamış Pavsani döyüş yerində lövhəli 4 qəbir təpələrini təsvir edir — biri afinalılar üçün, digəri plateyalılara, o biri də döyüşdə iştirak edən qullar üçün. Həmçinin qədim yunan coğrafiya aliminə əsasən, Miltiadı da sonradan Marafon vadisində dəfn etmişdilər.[9] Döyüş meydanında dəfnlərin olduğunu Fukidid də "Tarix" əsərində qeyd edir.[10] Arxeoloji qazıntılar antik mənbələrdən olan məlumatları təsdiqləyir. Məşhur həvəskar arxeoloqlar Henrix Şliman və Valerios Staisın aparadığları qazıntılar zamanı Pavsani və Fukididin təsvir etdiyi dəfn yerləri tapılmışdı.[11]

Zəmin

redaktə

Afinada vəziyyət

redaktə

Zorla hakimiyyəti əlinə keçirmiş tiran Pisistratın e.ə. 527-ci ildə vəfatından sonra, hakimiyyət onun oğulları Hipparx və Hippiasın əlinə keçdi[12]. E.ə. 514-cü ildə Hipparxın qətlindən sonra sağ qalan Hippias hakimiyyəti qoruyub saxlamaq üçün ətrafını muzdlularla əhatə etdi[13]. E.ə. 510-cu ildə Sparta çarı Kleomen Afinaya hərbi yürüşü başlatdı və onun nəticəsində tiran devrildi. Afinaya Alkmeonidlər sülaləsinin nümayəndəsi Klisfen qayıtdı. Ona yeni qanunların hazırlanması tapşırılmışdı. Onun tərəfindən edilən yeniliklər Afinaya demokratiya gətirdi (q.yun. δημοκρατία)[14]. Həmçinin onun dövründə ostrakizm tətbiq edilməyə başlandı, hansı ki demokratiyaya qarşı olan görkəmli vətəndaşları səsvermə yolu ilə şəhərdən qovulması nəzərdə tuturdu.[15] Klisfenin etdiyi dəyişikliklər Afina aristokratiyası olan Evpatridlərin xoşuna gəlmirdi. Onlar öz nümayəndəsi İsaqorun arxont vəzifəsinə seçilməsinə nail olaraq, Klisfeni qovdular və onun islahatlarını ləğv elədilər. İsaqor və onun tərəfdarlarını spartalılar dəstəkləyirdilər. Demos bu dəyişikliyə etiraz elədi və üsyan qaldıraraq həm İsaqoru, həm də spartalıları Afinadan qova bildi.[16]

Onlar qovulduqdan sonra şəhərin qüdrəti artmağa başladı. Lakin sakinlər spartalıların qisasından ehtiyat edirdilər. Onların ordusu qarşısında qorxu o qədər böyük idi ki, Klisfen e.ə. 508/507-ci illərdə[17] səfirini Daranın qardaşı və fars satrapı I Artafernin yanına göndərdi. Səfirin məqsədi spartalılara qarşı müdafiə birliyinin təmin edilməsi idi. Farslar afinalılardan "torpaq və su" tələb etdilər.[18] Səfirlər razılaşdılar. Bu simvolik akt tabeliyin formal tanınması demək idi. Səfirlər evə qayıdanda "sərt qınağa" məruz qalsalar da, farslar İoniya yunanları kimi afinalıları da tabe etdiyi millətlərdən hesab etməyə başladı. Sonrakı itaətsizliyi onlar qiyam kimi qiymətləndirdilər. Əhəmənilər İmperiyasının Yunanıstana sonrakı hərbi kampaniyalarının (Mardoninin e.ə. 492-ci ildə yürüşü, Datis və Artafernin e.ə. 490-cı ildə ekspedisiyası, həmçinin Kserks ordusunun hücumu) əsas məqsədlərindən biri Afinanı istila etmək idi[19].

Yunan-İran müharibələrinin başlaması

redaktə
 
Əhəmənilər dövlətinin xəritəsi

E.ə. 499-cu ildə Kiçik Asiya ərazisində yerləşən və İran padşahının hakimiyyəti altında olan polis adlı siyasi yunan qurumları üsyan qaldırdılar. Üsyançıların nümayəndələri Egey dənizinin qərb sahilində yaşayan qohum yunanların yanına yollandılar. spartalılar farslara qarşı hərbi münaqişəyə girmək istəmədilər, halbuki afinalılar kömək üçün 20 gəmi göndərməyə qərar verdilər[20][21]. Üsyançılar afinalılarla birgə imperiyanın mühüm şəhərini və satraplığın paytaxtı Sardis şəhərini ələ keçirmək və yandırmağa nail oldular. Dara bu üsyanda iştirak edən və onun hakimiyyətinə qarşı olan yunanlardan qisas almaq istəyirdi[22][23].

Həmçinin Dara aralarında birliyləri olmayan qədim yunan şəhərlərini fəth etmək imkanını görürdü[22]. E.ə. 492-ci ildə fars sərkərdəsi Mardoninin hərbi ekspedisiyası zamanı Frakiya zəbt edildi, Makedoniya çarlığı isə İran padşahın ali hakimiyyətini tanımışdır.[24] Beləliklə, farslar quru qoşunlarının Qədim Yunanıstanın ərazisinə keçidini təmin etdilər.

E.ə. 491-ci ildə Dara hər müstəqil yunan şəhərinə "torpaq və su" (bu farsların itaətkarlıq və hakimiyyətinin tanınması demək idi) tələbi ilə elçilərini göndərdi[25]. Əhəmənilər dövlətinin hərbi qüdrətini və gücünü dərk edən qədim Ellada şəhərləri alçaldıcı tələbləri qəbul elədilər, yalnız Afina və Sparta bu tələbi rədd etdilər. Afinada elçilər məhkəməyə verilmiş və edam edilmişdilər. Spartada onları su quyusuna atmışdılar ki, orada su və torpağı götürə bilsinlər[25][26].

Artafern və Datisin ekspedisiyası

redaktə

Dara Mardoniyi komandirlik vəzifəsindən azad etdi və onun yerinə qardaşı oğlu Artaferni qoydu və onun köməkçisi kimi təcrübəli sərkərdə Midiyalı Datisi təyin elədi. Hərbi ekspedisiyanın əsas məqsədi üsyançılara kömək göstərən Eretriya və Afinanı fəth və ya tabe etmək idi, həmçinin Kiklad adaları və Naksosu da zəbt etmək planları var idi. Herodota əsasən, Dara Artafern və Datisə Afina və Eretriyanı "köleleştirmək və köleleştirilən xalqı hüzuruna gətirmək" əmrini vermişdir.[27] Ekspedisiyada keçmiş Afina tiranı Hippias da iştirak etmişdir.

Ekspedisiya zamanı fars qoşunu Naksosu zəbt etdi və e.ə. 490-cı ilin yay mövsümünün ortasında Evbeya adasına çatdı. Bu hadisələr baş verəndə Eretriya sakinləri şəhəri tərk etməmək və mühasirəyə tab gəlmək qərarını qəbul etdilər. Lakin fars qoşunu mühasirəylə kifayətlənmədi və hücumla şəhəri almağa çalışırdı. Herodot mübarizənin amansız olduğu və hər iki tərəf ağır itkilər verdiyi barədə yazırdı. Bununla belə altı gündən sonra iki adlı-sanlı Eretriya sakinləri Yevforb və Filaqr qapıları düşmənə açdılar. Farslar şəhərə daxil olub, onu talan etdilər, Sardıs şəhərinin yandırılmasının əvəzi olaraq farslar məbədlər və ibadətgahları alovlandırdılar. Əsir tutulmuş vətəndaşları qul elətdirdilər.[28]

Döyüşdən əvvəl

redaktə
 
Döyüş üçün Marafona gətirilən fars gəmilərinin bərpa edilmiş görünüşü.

Farslar Eretriyanı qazandıqdan sonra Attika istiqamətində yola düşdülər. Onların ordusunun tərkibində olan keçmiş Afina tiranı Hippiasın məsləhəti ilə onlar Marafon şəhəri yaxınlığında olan düzənlikdə yerləşdilər.[29] İstilaçılar üçün bu yer bir sıra üstünlüklərə malik idi. Birincisi düzənlik Eretriyaya çox yaxın idi. Havan rahat və təhlükəsiz idi. Farslar vadidə atları yedizdirmək üçün zəngin və toxunulmamış otlaq tapa bilərdilər. Həmçinin Artafern və Datis açıq çöldə döyüş haqqında heç düşünmürdülər, əksinə güman edirdilər ki, afinalılar şəhər divarlarının müdafiəsi ilə qane olacaqlar. Hippiasın vədlərinə görə, vadidən asanlıqla Afinaya aparan rahat yollar var[30].

Bunu öyrənən afinalılar öz qoşunlarını Marafona yönəltdilər. Qədim ənənəyə riayət edərək, qoşunun başında 10 strateq dururdu.[31] Həmçinin Plateyadan köməyə qoşun gəlmişdir.[32] Strateqlərin növbəti addımlar barədə fikirləri tamamilə fərqlənirdi. Bəziləri qoşun sayının az olduğundan döyüşə qarşı idilər, digərləri isə əksinə döyüşə girmək məsləhətini verirdilər. Onda strateq Miltiad aşağıda göstərilən sözlərlə polemarx Kallimaxa müraciət etdi, onun verdiyi qərar isə həll edici rol oyandı:[33]

Afinalıların qul olmaları və ya sərbəst qalması bu gün sənin əlindədir, Kallimax. [...] Çünki Afina qurulduğundan bəri indiki qədər böyük təhlükə ilə qarşılaşmamışdır. [...] Biz on strateqlərik və səslərimiz yarı yarıya bölünüb; bəzilərimiz müharibə deyir, digərlərimiz müharibə istəmir. Əgər müharibə etməsək başlarda bir çaşqınlıq olacaq, Midiyalılara yaxınlaşmaq istəyəcək qədər sarsılacaq; yox əgər afinalıların ürəklərində bəzi şeylər çürüməyə başlamadan müharibəyə başlasaq düşməni məğlub edərik, yetər ki tanrılar bitərəf qalsınlar. Hər şey sənin əlindədir; Əgər mənim fikrimi tutsan, yurdun azad qalar və şəhərin də Yunanıstanın birinci şəhəri olar; Əgər müharibəyə qarşı çıxanların fikrinə qatılsan, indi sənə ətraflı danışdığım vəziyyətin tam əksi olacaq".

Miltiad öz sözləri ilə Kallimaxı təxirə salmadan döyüşə başlamaq vacibliyinə inandırdı. Müdafiə taktikasının yerinə döyüşə başlamaq prinsipial qərarın qəbulundan sonra, Aristid və digər strateqlər komandanlığı Miltiada buraxdılar.[34][35][36]

Plateya və Afinadan gələn qoşunlar farsların olduğu yerə gəldilər. Düzənliyin geniş ərazisi dəniz boyunca cənubdan şimal-şərqə uzanırdı və Pentel silsiləsinin şəlaləsi onu iki yerə bölürdü. Onun cənub hissəsində bilavasitə dəniz sahillərinə qədər gəlib çatan Pendelikon dağı yerləşirdi. Afinadan kənarda olan şimal hissəsi də dağ zəncirləri ilə əhatə olunmuşdu. Eyni zamanda yastı məkanının eni zahiri idi. Şimal-şərq hissəsi göz aldadan yaşıl səthi olan geniş bataqlıq yerləri ilə bol idi[37].

Miltiad Pentel dağlarının zirvələrində dəstə şəklində durmağa əmrini verərək, Afinaya aparan yeganə yolu kəsdi. Hippias məhz o yolun vasitəsilə farsları keçirmək niyyətində idi. Hər iki qoşun bir neçə gün bir-birinin qarşısında dayanıb, heç bir hərbi cəhdə əl atmırdılar[37].

Tərəflərin qüvvələri

redaktə

Yunanlar

redaktə
 
Yunan qoşununun əsas sərkərdəsi Miltiadın qədim heykəli.

Marafon döyüşündə iştirak edən yunan ordusunun sayı Herodotun əsərlərində göstərilməyib. Korneli Nepot[38] və Pavsani[39] döyüşdə 9 min afinalı və min plateyalının olduğu barədə yazırdılar. Bizim eranın III əsrində yaşayan Roma tarixçisi Mark Yustin afinalıların sayını 10 min, plateyalıların isə min olduğunu qeyd edir.[40] Bu rəqəmləri Marafon döyüşündən 11 il sonra baş tutan Plateya döyüşündə iştirak edən döyüşçülərin sayı (Herodotun göstərdiyi rəqmlərlə) ilə qarşılaşdırmaq olar.[41] Pavsaninin müəllif olduğu "Elladanın təsviri" əsərində olan Marafon vadisi haqqında hekayədə afinalılar, plateyalılar və qulların qardaşlıq məzarlarının mövcudluğu barədə yazılır, həmçinin qeyd olunur ki, qullar məhz bu döyüşdə ilk dəfə hərbi məqsədlər üçün istifadə olunmuşdular.[42] Ümumilikdə müasir tarixçilər antik mənbələrdə göstərilən döyüşdə iştirak edən yunanların sayı ilə razılaşırlar[43][44].

Farslar

redaktə

Herodota əsasən, fars donanmasının əvvəlcə 600 gəmisi var idi. Amma o, bilavasitə qoşunların sayını göstərmir, yalnız qoşunun çoxsaylı və yaxşı təchiz olduğunu söyləyir.[45] Antik mənbələrə səciyyəvi olan xüsusiyətlərdən biri də odur ki, onlar məğlub edilmiş düşmən ordusunun sayının artırırdılar. Bu yunanların qələbəsini daha da şücaətli edirdi. Platonun "Meneksen" dialoqu və Lisiasın "Qəbirüstü sözü" əsərlərində qoşun sayı 500 min göstərilir. Xeyli sonra yaşamış Roma tarixçisi Korneli Nepot Artafern və Datisin ordusunun 200 min piyada və 10 min atlıdan ibarət olduğunu yazır.[46] Ən çox sayı Yustin göstərmişdir — 600 min.[40]

Müasir tarixçilər Ellada ərazisinə soxulmuş ordunun sayını orta hesabla 25 min piyada döyüşçülər və bir min atlı kimi qiymətləndirilər[44][47][48][49].

Yunan və fars qoşunlarının müqayisəli xarakteristikası

redaktə
 
"Şuş keşikçiləri"nin rəsmi. Onlar I Daranın Şuş şəhəri sarayında xidmət göstərirdilər. Onların geyimləri qədim müəlliflərin təsvir etdiyi "Ölümsüz" qvardiyası ilə uyğun gəlir.

Fars qoşunu Əhəmənilər İmperiyasına tabe olan xalqlar və tayfaların çoxsaylı nümayəndələrindən ibarət idi. Döyüşçülərin silah və zireh növləri onların hansı xalqdan olmasından asıllı idi. Herodotun ətraflı təsviri iddia edir ki, farslar və Midiyalılar yumşaq keçə papaqlar, şalvar və rəngbərəng xitonlar geyinirdilər. Onların zirehləri balıq puluna oxşar pulcuqlardan hazırlanırdı, qalxanları isə çubuqlardan hörülürdü. Onlar silah kimi qısa nizən və qamış oxulu böyük yaylardan istifadə edirdilər. Sağ tərəflərində akinak qılıncını daşıyırdılar. Digər tayfaların döyüşçüləri xeyli pis silahlanırdılar, onlarda əsasən yay olurdu, bəzən isə sadəcə dəyənək və çubuqlar. Qalxandan başqa qoruyucu ləvazimatlardan Herodot qeyd edir ki, onlarda mis, dəri və taxta dəbilqələr də olurdu.[50]

Yunan falanqası bir neçə cərgəyə sıx və əzmli düzülmüş ağır silahlanmış döyüşçülərdən ibarət idi. Döyüş zamanı başlıca vəzifə onun bütövlüyünün qorunması idi: həlak olmuş döyüşçünün yerini onun arxasında duran döyüşçü tutmalı idi. Cərgənin inkişafına töhfə verən əsas amil böyük dairəvi qalxanın (aspis) və Korinf tipli qapalı dəbilqənin istifadəsi oldu. Aspisin daxili səthinə dəri kəmərlər bağlanırdı ki, döyüşçülər qalxanı əllərinə taxa bilsinlər. Beləliklə, qalxan qolun yuxarı sağ tərəfində dururdu.[51]

 
Yunan falanqasının rekonstruksiyası

Hopliti sol tərəfdən qoruyan bu qalxan bədəninin sağ yarısını açıq qoyurdu. Buna görə yunan falanqasında döyüşçülər sıx xətt üzərində durmalı idilər ki, hər hoplit solda duran yoldaşını qorusun və sağda duran yoldaşının vasitəsilə qorunsun. Yunanlar üçün döyüşdə qalxanı itirmək biabırçılıq sayılırdı, çünki qalxan təkçə öz təhlükəsizliyin üçün deyil, həm də bütün cərgənin müdafiəsi üçün istifadə olunurdu. E.ə. VI–V əsrlərdə hoplitin başını keçədən hazırlanmış altlıq papağın üstündən taxılan Korinf (və ya "Dori") tipli qapalı dəbilqə qoruyurdu. Boğuq Korinf dəbilqəsi başın tam qorunmasını təmin edirdi, amma yan görmə və eşitmə qabiliyyətini məhdudlaşdırırdı. Döyüşçü yalnız qarşısındaki düşməni görürdü ki, bu da sıx döyüş düzülüşündə xüsusi təhlükə daşımırdı.

Yunan-İran müharibələri dövründə "anatomik" adlandırılan və döş və bel plastinlərindən ibarət olan bürünc zirehlər yayılmışdır. Plastinlər heykəltəraşlıq dəqiqliyi ilə kişi bədəninin əzələ konturlarını qabarıq şəkildə təsvir edirdilər. Zirehin altından hoplitlər kətan tunikasını geyinirdilər, spartalılar isə ənənəvi olaraq zirehin üstündən qırmızı plaş taxırdılar. Bürünc zirehin çatışmazlığı bud hissəsini müdafiəsiz qoyması idi. Bu dövrdə qatları yapışqanla hopdurulmuş kətanın əsasında "linotoraks" adlı zirehlər artıq yaranmağa başladı, hansılar ki bir neçə onilliklər sonra Yunanıstanda "anatomik" bürünc zirehlərin yerini tutdular. Linotoraks döyüşçünün sürətlə hərəkət etməsinə manə olmayaraq bud nahiyəsini bağlayırdı.[51]

Qoruyucu ləvazimatların tərkibinə həmçinin diz qoruyucusu daxil idi. Onlar ayağın sıx çulğalaması və yeriməyə mane olmaması üçün baldırın ön hissəsinin relyefini təkrarlıyırdılar.[51]

Gedişat

redaktə
 
Marafon döyüşünün sxemi.

Almaniyalı tarixçi-antikşunas Ernst Kurtius Marafon döyüşü və ondan əvvəlki hadisələrin təsvirlərinin təhlili və tutuşdurulması əsasında izah edir ki, nəyə görə Miltiad e.ə. 12 sentyabr 490-cı ildə köməyə gələn Sparta qoşununu gözləmədən düşmən qoşununa hücum etdi. Kurtius farsların böyük ümid bəslədiyi atlı qoşunlarının əməliyyatlarının təsvirlərin bizə qədər gəlib çatan mənbələrdə olmadığını vurğulayır. Döyüşün müəyyən mərhələlərində onlar həlledici rol oynaya bilərdilər. Həmçinin, fars qoşunlarının gəmilərə sürətlə köçürülməsi Kurtiusda təəccüb doğurur. Fars qoşununun tamamilə darmadağan olmuş vəziyyətində bu inandırıcı gəlmir. Buna əsaslanan alman tarixçisi belə qənaətə gəlir ki, farslar afinalılar və plateyalıların dağ yamaclarında möhkəmləndirilmiş mövqelərini görərək, Afinaya Marafon keçidi vasitəsilə getmək fikrindən imtina etdilər. Onlar manevr üçün daha münasib olan, yəni dağ keçidləri və yeganə yaxşı möhkəmləndirilmiş yolun olmadığı yerdə eniş etməyə üstünlük verdilər. Kurtius nəticə çıxardır ki, Miltiad fars qoşununun bölündüyü və atlı dəstələrin gəmilərə köçürüldüyü an hücum etmək qərarına gəldi. Beləliklə, o, arxada saxlanmış və dəstələrin köçürmə prosesinə nəzarət edən orduya hücum etdi. Bu şərtləri nəzərə alanda aydın olur ki, nəyə görə afinalılar yürüşə çıxan Spartanın peşəkar döyüşçülərini gözləmədilər[52].

Yunanlar və farslar arasında 8 stadiondan (təxminən 1,5 kilometr) az olmayan məsafə var idi[53]. Miltiad qoşununu döyüş nizamında yerləşdirdi — sağ cinahda Kallimaxın komandanlığı altında afinalılar yerləşdilər, solda plateyalılar, mərkəzdə isə Femistokl və Aristidin başçılığı ilə Leontid və Antioxid qəbilə birliklərindən (fila) olan vətəndaşlar yer alırdılar.[34][54] Yunanların döyüş xətti farsların eninə bərabər oldu, lakin xəttin mərkəzi dərinliyi bir neçə cərgədən ibarət idi. Yunan qoşununun ən zəif yeri mərkəzi idi. Cinahlarda döyüş xətti xeyli dərin idi.[53]

Mövqelərini tutan yunanlar hücuma başladılar. Herodota əsasən, onlar 8 stadionluq məsafəni qaçdılar.[53] Müasir tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, döyüş asayişinın pozulması olmadan ağır silahlanmış döyüşçülərin belə hücum etməsi mümkün deyil[55]. Ehtimal edilir ki, yolun birinci hissəsində afinalılar və plateyalılar marş şəklində hərəkət edirdilər və yalnız düşmən oxları onlara çatacaq məsafəyə (təxminən 200 m) gələndə, onlar qaçışla irəliləməyə başladılar[56]. Farslar üçün hücum gözlənilməz oldu. Herodotun vurğuladığı kimi[57]:

[...] yunanlar arasında ilk olaraq onlar düşmənə qaça-qaça hücum etdilər, Midiyalılar və Midiyalılar kimi geyinmiş döyüşçülərin qarşısına çıxmağı ilk olaraq onlar gözə almışdılar; o günə qədər yunanlar arasında bir tək Midiya sözü belə qorxu yaradardı.

Döyüş xeyli vaxtı davam etdi. Yunanların döyüş xətti zəif olduğundan, onlar Datis və Artafernin farslar və saklardan ibarət seçmə ordu dəstələrinin dayandığı döyüş xəttinin mərkəzindən qaçırdılar. Farslar afinalıların sıralarını dağıtdılar və onları təqib etməyə başladılar. Lakin yunanlar hər iki cinahda qələbə qazandılar. Qaçan düşməni təqib etmək əvəzinə onlar geri dönüb mərkəzi dağıtmış qoşuna hücum etdilər. Nəticədə farslar təlaşa düşdülər və nizamsız şəkildə gəmilərə tərəf geri çəkilməyə başladılar.[58] Yunanlar yeddi düşmən gəmisini ələ keçirə bildilər.[59]

Herodota əsasən, yunanların itkiləri cəmi 192 afinalı oldu[60], onların içində polemarx Kallimax və Esxilin qardaşı Kinegir də var idilər.[61] "Tarixin atası" farsların itkilərini 6400 nəfər təşkil etdiyini yazır.[60] Əhəmənilər İmperiyasının əsas qoşun başçılarından biri Datisin taleyi antik mənbələrdə müxtəlif şəkildə göstərilir. Belə ki, Herodota əsasən, Datis Asiyaya geri qayıtdı.[62] İran salnamələrini istifadə edən Ktesiyə isə əsasən, Datis döyüş zamanı həlak oldu. Bundan başqa, yunanlar sərkərdənin bədənini İranlılara verməkdən imtina etdilər.[63]

Nəticə

redaktə
 
Marafon döyüşü baş verən yerdə tapılan Korinf dəbilqəsi və kəllə.

Afinada farsların tərəfini saxlayan nüfuzlu partiya var idi. Herodota əsasən, Pentelikon dağının zirvəsindən düşmənə qalxanla işarə verilmişdir.[59] Sonradan xəbər yayılmışdır ki, bunu Alkmeonidlər ediblər və bu bütün yunanlara xəyanət kimi qiymətləndirildi[64]. Farsların gəmiləri Marafondan Suniona yollandılar ki[59], oradan Afinaya yönlənsinlər və onu zəbt etsinlər. Şəhər müdafiəsiz qalmışdı, çünki bütün qoşun 42 km məsafədə olan döyüş meydanında idi. Miltiad vaxtında düşmənlərin planlarını anladı. Marafon döyüşünün qaliblərinə istirahət etmək nəsib olmadı[65]. Hərbi qənimətlərin və əsirlərin mühafizəsi üçün Aristidin başçılığı ilə dəstə qoyaraq, yunan ordusu tam silahlanmış şəkildə Afina istiqamətində marşa başladılar. Farslar Faler buxtasına çatdığı zaman, qarşılarında yenə bütöv yunan ordusunu gördülər[65]. Şəhərin etibarlı şəkildə qorunduğunu görən farslar döyüşə cəsarət etmədilər və geriyə vətənlərinə yola düşdülər[66].

Ertəsi gün 3 gün ərzində Spartadan 220 km qət edən Sparta ordusu Afinaya çatdı. Döyüşə gecikən spartalılar döyüş meydanına göz gəzdirərək, afinalılara təriflər yağdırdılar və evlərinə qayıtdılar[67][68]. Döyüşdə həlak olanları döyüş meydanında dəfn etdilər, belə dəfn üsulu qədim afinalılarda ən dərin ehtiram sayılırdı.[10][69]

Farsların məğlubedilməzliyi haqqında mifi yox edərək, Marafon döyüşü afinalıların döyüş ruhunu xeyli qaldırdı və sonradan onların yaddaşlarında Afinanın əzəmət rəmzi kimi qaldı[66]. Yunanların bu qələbəyə verdiyi əhəmiyyəti Marafona aid çoxlu sayda abidələr və sitatların olması sübut edir.

Əhəmiyyəti

redaktə

Vuruşan tərəflər döyüşün əhəmiyyətini müxtəlif cür dəyərləndirirdilər. Bu döyüş yunanların Əhəmənilər İmperiyasının qoşunları üzərində ilk qələbəsi idi.[70] Bu məğlubiyyət farslara böyük fəsadlar vermədi. Onların dövləti ən qüvvətli dövründə idi və böyük resurslara malik idi. Bu uğursuz ekspedisiyadan sonra Dara bütöv Yunanıstanı fəth etmək üçün böyük qoşun toplamağa başladı. Onun planlarına e.ə. 486-cı ildə Misirdə[25] baş verən üsyan mane oldu. Elə həmin ildə Dara vəfat etdi. Onun yerinə taxta Kserks gəldi.[71] Misir üsyanını dəf edən təzə hökümdar Yunanıstana yürüşü üçün hazırlıqlarını davam etdirdi.[72]

Marafon döyüşündən sonra farslar Yunanıstana 10 ildən sonra hücum etdilər. Bu illər ərzində Marafon döyüşündə iştirak etmiş Femistokl Afinada güclü donanmanın yaradılması üçün bir sıra islahatlar keçirtdi.[73][74] Məhz onun gördüyü tədbirlər sonradan Kserksin ordusunun tam məğlubiyyətinə gətirdi.

Əfsanələr

redaktə

Marafon döyüşünə aid bir neçə əfsanələr var. Onlardan biri Herodotun "Tarix" əsərindən bizə gəlib çatıb, orda deyilir ki, afinalılar Fidippid adlı bir qasidi Spartaya göndərdilər ki, o, Lakedaimonları yürüşə başlamağı tələsdirsin. Yol üstü onun yanına tanrı Pan gəldi və dedi ki, ona laqeydlik göstərən afinalılara xeyirxahlıqla yanaşır və onların köməyinə gələcək.[75] Əfsanəyə görə, tanrı vədinə əməl etdi[60][76], bundan sonra ona hər il qurban gətirilirdi.[77] Rəvayət simvolik xarakter daşıya bilər, çünki öz gəlişi ilə qorxu salan bu mifoloji personajın adından "panika" sözü əmələ gəlib. Fars qoşununda yaranan panika yunanların qələbəsinin vacib amillərindən biri idi.

Digər bir əfsanəyə görə döyüşdə əfsanəvi qəhrəmanı Tesey iştirak edirdi.[78] Afina Akropolunda olan portikin təsvirində Pavsani döyüşə həsr olunan şəkil və şəhərin himayədarları olan digər tanrılar haqqında yazıb.[79] Beləliklə, yunanlar onlar üçün belə vacib döyüşdə qələbə payını tanrılara isnad edirdilər.

Digər şübhəli tarixi əfsanəsi Marafon qaçışı (42 km 195 m[80] məsafəsinə qaçış) idman növünə ad verdi. Təsvir olunan hadisələrdən 500 ildən sonra əsərlərini yazan Plutarxa əsasən, Miltiad Yevkl adlı qasidi qələbə xəbəri ilə Afinaya göndərdi. Döyüşdən dərhal sonra şəhərə tərəf təxminən 40 km qaçan qasid "Sevinin, afinalılar, biz qələbə qazandıq!" deyərək öldü.[81] Lukian Plutarxın təsvir etdiyi qasidin Yevkl adını Herodotun təsvir etdiyi Fidippid adı ilə dəyişdi.[82] Herodotun göstərdiyi Fidippid bir neçə yüz kilometr (Marafondan Spartaya məsafə qət etmək, ordan da məktubla Marafona geri dönmək, döyüşdə iştirak etmək, sonra isə yunanların hamısı ilə birgə təxminən 500 km-lik yolu cəld qaça-qaça Afinaya qayıtmaq) qaçmalı olacaqdı.[83] Afinaya bir adam deyil bütöv ordu yönəldiyi üçün əfsanə tənqidə dözmür. Fidippidin marafon yürüşünün şübhəli olduğunu nəzərə alaraq 1983-cü ildən bir neçə entuziastlar tərəfindən hər il Afinadan Spartaya 246 kilometr məsafəyə qaçış olan spartatlon keçirilir.

İncəsənətdə

redaktə

Miltiadın oğlu Kimon Afinaya başçılıq etməyə başlayanda əmr etdi ki, mərkəzi meydan olan aqoranın şimal tərəfində qədim Afinanın ən məşhur tikililərindən biri olan Naxışlı stoa ucaldılsın. Bu tikili ən yaxşı rəssamlar tərəfindən bəzədilən bir portik idi. Rəsmlərdən biri Kimonun atası Miltiadı Marafon döyüşü zamanı təsvir edirdi. Müasir tədqiqatçılar stoanın naxışlarını ümumilikdə erkən klassik dövrün monumental təbliğat nümunəsi hesab edirlər.[84] Həmçinin Afina akropolun cənub divarının yaxınlığında döyüşün şərəfinə abidə qoyulmuşdur.[85]

Döyüşün poetik təsviri alman şairi Georq Heymin "Marafon" şeir silsiləsində verilmişdir.[86] Osmanlı İmperiyasına qarşı olan Yunanıstan istiqlal müharibəsində iştirak edən Corc Bayron "Çayld Haroldun zəvvarlığı" əsərində yunanlara keçmiş qələbələrini xatırladaraq, onların vətənpərvərlik hisslərini oyatmağa çalışır.

2010-cu ildə Yunanıstanın Milli Bankı Marafon döyüşünün 2500 illiyinə həsr olunan 2 avro nominalında xatirə bimetallik sikkə hazırlamışdır, onun tirajı 2,5 mln. nüsxədən ibarət idi. Sikkənin arxa tərəfində azadlıq və nəcib ideallar uğrunda mübarizə mənasını verən qalxan və döyüşçü təsvir olunub. Qalxanın üstündə olan quş qərb sivilizasiyasının indiki şəkildə doğuluşunu simvolizə edir.[87]

Mənbə

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ 1 2 100 Battles, Decisive Battles that Shaped the World, Dougherty, Martin, J., Parragon, p. 12
  2. ↑ Herodot. Kitab V Terpsixora, 105 Arxivləşdirilib 2023-07-27 at the Wayback Machine "…şah öz yayını istəmiş, oxu yaya qoyaraq çəkib göyə atmışdır. Ox havada uçanda demişdir: "Zevs!18 Afinalılardan intiqam almağıma icazə ver!" Deyilənə görə, bu sözlərdən sonra o, xidmətçilərindən birinə hər nahardan sonra bu sözləri onun qarşısında təkrar etməyi əmr etmişdir: "Ağam! Afinalıları yadına sal!".
  3. ↑ Herodot Tarihi VII. 132
  4. ↑ Сергеев, 2008. səh. 31—32
  5. ↑ 1 2 И. В. Пьянков Ктесий как историк Arxivləşdirilib 2008-02-16 at the Wayback Machine // Античная древность и средние века. — 1975. — № 11. — С. 52–57.
  6. ↑ Дьяконов И. М. Источники документальные и повествовательные // История Мидии от древнейших времён до конца IV в. до н. э.. — М.-Л., 1956. — С. 24. — 486 с.
  7. ↑ Bigwood J. M. Ctesias as historian of the Persian wars // Phoenix. — 1978. — Vol. 32, № 1. — P. 19.
  8. ↑ Ktesiy. Photius' excerpt of Ctesias' Persica (2) § 28 Arxivləşdirilib 2012-01-11 at the Wayback Machine (ingiliscə). www.livius.org saytında. 17 fevral 2012-ci ildə
  9. ↑ Pavsani. Elladanın təsviri I. XXXII. 3
  10. ↑ 1 2 Fukidid "Tarix" II. 34
  11. ↑ The Battle of Marathon Arxivləşdirilib 2012-01-21 at the Wayback Machine (ingiliscə). Hellenic Parliament Foundation. 31 may 2012-ci ildə.
  12. ↑ Holland, 2005. səh. 122
  13. ↑ Holland, 2005. səh. 126-128
  14. ↑ Holland, 2005. səh. 126—131
  15. ↑ Ostrakizm Arxivləşdirilib 2023-07-27 at the Wayback Machine — Azleks izahlı və ikidilli lüğətlər
  16. ↑ Исагора // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890–1907. (rusca)
  17. ↑ Рунг, 2008. səh. 60
  18. ↑ Herodot. Tarix V. 73
  19. ↑ Суриков Клеомен, 2005. səh. 257
  20. ↑ Суриков Клеомен, 2005. səh. 262—263
  21. ↑ Herodot. Tarix V. 97
  22. ↑ 1 2 Holland, 2005. səh. 171—178
  23. ↑ Herodot. Tarix V. 105
  24. ↑ Herodot. VII. 44–45
  25. ↑ 1 2 3 Holland, 2005. səh. 178—179
  26. ↑ Herodot. VII. 133
  27. ↑ Herodot Tarihi VI. 94
  28. ↑ Herodot VI, 101
  29. ↑ Herodot. "Tarix". VI. 102
  30. ↑ Курциус, 2002. səh. 215—216
  31. ↑ Herodot. Tarix VI. 103
  32. ↑  Herodot. Tarix VI. 108
  33. ↑ Herodot. Tarix VI. 109
  34. ↑ 1 2 Plutarx. Aristid 5
  35. ↑ Курциус, 2002. səh. 225
  36. ↑ Herodot VI. 110
  37. ↑ 1 2 Курциус, 2002
  38. ↑ Korneli Nepot. Miltiad. 5
  39. ↑ Pavsani. Elladanın təsviri. X kitab. Fokida. 20
  40. ↑ 1 2 Юстин Марк Юниан. Юстин Марк Юниан. Эпитома сочинения Помпея Трога "История Филиппа" Книга II. Глава 9 Arxivləşdirilib 2012-03-26 at the Wayback Machine. сайт simposium.ru. 31 may 2012-ci ildə (rusca)
  41. ↑ Herodot. Tarix IX. 28
  42. ↑  Pavsani. Elladanın təsviri. I kitab. Attika. 32
  43. ↑ Holland, 2005. səh. 187—190
  44. ↑ 1 2 Lazenby, 1993. səh. 54
  45. ↑ Herodot. Tarix VI. 95
  46. ↑ Korneli Nepot. Miltiad 4
  47. ↑ Holland, 2005. səh. 390
  48. ↑ Lloyd, 2004. səh. 164
  49. ↑ Green, 1996. səh. 90
  50. ↑ Herodot VII. 61–80
  51. ↑ 1 2 3 Шауб И., Андерсен В. Рождение фаланги: вооружение и тактика // Спартанцы в бою. — М.:: Яуза, Эксмо, 2008. — С. 40–56. — 320 с. — (Войны Древнего мира). — 5000 экз. — ISBN 978-5-699-24857-5.
  52. ↑ Курциус, 2002. səh. 228—229
  53. ↑ 1 2 3 Herodot. Tarix VI. 112
  54. ↑ Herodot. Tarix VI. 111
  55. ↑ Дебрюк, 2005. səh. 178—179
  56. ↑ Lazenby, 1993. səh. 66—69
  57. ↑ Herodot Tarihi VI. 112
  58. ↑ Herodot. Tarix. VI. 113
  59. ↑ 1 2 3 Herodot. Tarix VI. 115
  60. ↑ 1 2 3 Herodot. Tarix VI. 117
  61. ↑ Herodot. Tarix VI. 114
  62. ↑ Herodot. Tarix VI. 119
  63. ↑ Knidoslu Ktesi. Photius' excerpt of Ctesias' Persica (1) [§22] (ing.). livius.org saytı. Arxivləşdirilib Arxivləşdirilib 2012-07-16 at the Wayback Machine 31 may 2012-ci il.
  64. ↑ Суриков Мильтиад, 2005. səh. 318
  65. ↑ 1 2 Курциус, 2002. səh. 230
  66. ↑ 1 2 Суриков Мильтиад, 2005. səh. 319
  67. ↑ Herodot. Tarix VI. 120
  68. ↑ Курциус, 2002. səh. 231
  69. ↑ Pavsani. Yunanıstanın təsviri I. XXIX. 4
  70. ↑ Holland, 2005, p. 201.
  71. ↑ Holland, 2005, p. 206–207.
  72. ↑ Holland, 2005, p. 208–211.
  73. ↑ Holland, 2005, p. 217–219.
  74. ↑ Plutarx. Femistokl IV
  75. ↑ Herodot. Tarix VI. 105–106
  76. ↑ Pavsani. Elladanın təsviri I. 28
  77. ↑ Herodot. Tarix VI. 105
  78. ↑ Plutarx. Tesey. 35
  79. ↑ Pavsani. Elladanın təsviri. Kitab I. XV. 4
  80. ↑ Bəşir Əhmədov. Marafon Arxivləşdirilib 2023-07-27 at the Wayback Machine. "Etimologiya lüğəti. Araşdırmalar, mülahizələr".
  81. ↑ Plutarx. Were the Athenians More Famous in War or in Wisdom? 3 Arxivləşdirilib 2023-07-27 at the Wayback Machine (ingiliscə). penelope.uchicago.edu saytı.
  82. ↑ Lucas J. A. A History of the Marathon Race — 490 B. C. to 1975 Arxivləşdirilib 2022-06-17 at the Wayback Machine // . — Pennsylvania State University. — P. 122.
  83. ↑ Pheidippides Arxivləşdirilib 2011-12-25 at the Wayback Machine. www.ancientgreekbattles.net saytı. 31 may 2012-ci il
  84. ↑ Суриков И. Е. Глава IV. Кимон: аристократ, но не олигарх // Античная Греция: политики в контексте эпохи. — М.: Наука, 2008. — С. 227. — 383 с. — ISBN 978-5-02-036984-9.
  85. ↑ Pavsani. Elladanın təsviri I. XXV. 2
  86. ↑ Georg Heym Marathon (1914)
  87. ↑ Новая монета Греции "2500 лет битве при Марафоне". (rusca) World of coins saytı. Arxivləşdirilib 31 may 2012-ci il.

Ədəbiyyat

redaktə
Antik
Müasir
  • Дельбрюк Г. Сражение при Марафоне // История военного искусства в рамках политической истории. Moskva: Directmedia Publishing. 2005.
  • Курциус Э. История Древней Греции. 2 (3000 nüs.). Minsk: Харвест. 2002. səh. 416. ISBN 985-13-1119-7.
  • Рунг Э. В. Греция и Ахеменидская держава: история дипломатических взаимоотношений в VI—IV вв. до н. э. Историческая библиотека. Sankt-Peterburq: Факультет филологии и искусств СПбГУ. 2008. səh. 484. ISBN 978-5-8465-0851-4.
  • Сергеев В. С. Глава IX. Греко-персидские войны // История Древней Греции (3000 nüs.). Moskva: АСТ. 2008. səh. 926. ISBN 978-5-17-052484-6.
  • Суриков И. Е. Клеомен I: «рождение личности» в Спарте // Античная Греция: политики в контексте эпохи: архаика и ранняя классика. Moskva: Наука. 2005. səh. 351. ISBN 5-02-010347-0.
  • Суриков И. Е. Глава V. Мильтиад, или осужденный победитель // Античная Греция: политики в контексте эпохи: архаика и ранняя классика. Moskva: Наука. 2005. səh. 351. ISBN 5-02-010347-0.
  • Davis P. 100 Decisive Battles. Oxford: University Press. 1999. ISBN 1-57607-075-1.
  • Giessen, H. W. Mythos Marathon, Landau: Verlag Empirische Pädagogik, 2010. — ISBN 978-3-941320-46-8
  • Green P. The Greco-Persian Wars (University of California Press). 1996. ISBN 0-520-20313-5.
  • Holland T. Persian Fire: The First World Empire and the Battle for the West. New York: Doubleday. 2005. ISBN 0-385-51311-9.
  • Lazenby J. F. The Defense of Greece 490–479 BCE. Aris & Phillips Ltd. 1993. ISBN 0-85668-591-7.
  • Lloyd A. Marathon: The Crucial Battle That Created Western Democracy. Souvenir Press. 2004. ISBN 0-285-63688-X.
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Marafon_döyüşü&oldid=7773292"