Oṣun
Oṣun ìre agan̄-mkpulu me Naijiria agan̄ osiki ichep-ura. Ama-ibot kan̄ ire Oṣogbo. Efieek ijọn̄ me lek oka Agan̄-mkpulu Ọyọ isa ichili ọmọ me 27 Ọgọs 1991. Egwen ibak Okwaan̄ Oṣun, òrere okwaan̄ ge òsibi isi òkilibi itibi emen kan̄. <ref4,5> Agan̄-mkpulu echi òtatap ikana ọmọ ìre Ekiti mè Ondo me agan̄ mbum-ura, Kwara me agan̄ inyọn̄, Ogun me agan̄ osiki, mè Ọyọ me agan̄ ichep-ura.
Okike ijọn̄ îbenbe ìre 9,251 km², sà otu-ifuk ebi ìluluk me emen kan̄ ore 4.7 efie sa me ndọmọ-ifuk eyi acha 2016.<ref 6,7> Me etete agan̄-mkpulu 36 cha òkup me Naijiria, Oṣun osip ichit me okike ijon̄, mè ire òso akọp mè onaan̄ge ene ewabe ichit me emen. Inu cha òsisibi isi me emen agan̄-mkpulu yi ìre Okwaan̄ Oṣun egwenbe ọmọ ibak, eyi òcheche agan̄ emen agan̄-mkpulu yi irek iba sabum înitap agan̄ ilile me lek okike ijọn̄ me agan̄ osiki ichep-ura inyi agan̄-mkpulu yi mèlek Ọyọ, mè inilibi ifo agan̄ osiki. Ofifi okwaan̄ echi òsibi isi me agan̄-mkpulu yi ìre Okwaan̄ Erinie mè Okwaan̄ Oba, iba chi ekilibi ininin̄ emen Okwaan̄ Oṣun. Ema ekinan̄a me agan̄ inyọn ilibi inu sabum ema enichichini Okwaan̄ Oṣun me agan̄ okike ijọn̄ osiki ichep-ura.
Owuwa ene me lek ebi ìluk me Oṣun ìre ebi Yoruba, ògak ge, ebi Yoruba eyi Ibolo, Ife, Igbomina, Ijesha, mè Ọyọ. Sabum mkpulu-usun̄ onibene, lek ijon̄ ònire Agan̄-mkpulu Oṣun mgbọ keyi ìkup me irak esese esese mkpulu [state] ebi Yoruba. Usini me lek ama-ubọọn̄ cha ekeke me lek kiban̄ kire ama-ile sà usini ere agan̄-mkpulu me lek ikpele ijọn̄-ubọọn̄ [empires] kire Ijọn̄-ubọọn̄ Ọyọ.
Ugwem-mbubek agan̄-mkpulu yi ìbeen̄ me lek iwop-uko. Mfut uko ema ekimalek iwọp ìre kokò, ofuwa, milèt, àkpa, mpitimpi mè ukwa. Mikinyi <services>, ògak ge, me agan̄ ama-ile cha. Mîkirọkọ alata si mè ikikpupo anam. Usini me lek inu echi òsisibi isi me Naijiria ekup me emen Agan̄-mkpulu Oṣun, kire Uwu-ikpa ile eyi Obafemi Awolowo me Ile-ife. Eriọọn̄ Oṣun kire òso agan̄-mkpulu iba me Naijiria eyi ebi irọriọọn̄ ifuk mè iriọọn̄ ige inu ewabe ichit me emen.<ref11>