Etrusker

D Völker uf dr italiänische Halbinsle am Aafang vo dr Iisezit

0 Ligurer

0 Veneter

0 Etrusker

0 Picener

0 Umbrer

0 Latiner

0 Osker

0 Messapier

0 Grieche

D Etrusker (latiin. Etrūscī, Tuscī; altgriech. Τυρσηνοί, Τυρρηνοί, Tyrsenoi, Tyrrhenoi, sälber häi si sich Rasenna gsäit) si en antikes Volk gsi, wo im nördlige Middelitalie im Ruum vo de hütige Regioone Toskana, Umbrie und Latium gläbt het.

Die etruskischi Kultuur cha mä in däm Gebiet zwüsche 800 und 100 vor dr Zitwändi noochwiise. Noch dr Erooberig dur d Römer (300 bis 90 vor dr Zitwändi) häi sich d Etrusker im Römische Riich asimiliert. D Wüsseschaft, wo die etruskischi Gschicht, Sprooch und Kultuur erforscht, isch d Etruskologii.

D Villanova-Kultuur

Urne und Fible us dr Villanova-Kultuur,
Museo Guarnacci, Volterra

Sit öbbe 1000 vor dr Zitwändi het im Ruum um Bologna die iisezitligi Villanova-Kultuur blüet, wo vor allem wäge iire Friidhööf bekannt isch. Si häi iiri Doote verbrennt und d Äsche in hooche Urne begraabe, wo vilmol e helmartige Deckel gha häi. D Urne si mit geometrische Motiv dekoriert gsi. Es het au no die sogenannte Huusurne gee, wo Woonbaute kopiert häi. Tüpischi Grabbiigoobe si Fible und Waffe gsi. Im Lauf vo dr Zit het sich die Kultuur au in dr Toskana verbräitet. Vo öbbe 750 v. d. Z. aa cha mä groossi Verändrige beobachte. Es het immer mee Nekropole ge, wo mä drus cha schliesse, ass d Bevölkerig gwaggse isch. Es git au mee importierti Geegeständ in de Greeber, vor allem us Griecheland. Drzue chunnt, ass d Greeber immer riicher usgstattet worde si, wo mä drus cha schliesse, ass dr Woolstand gwaggse isch. En anderi bemerkenswärti Veränderig isch d Iifüerig vo dr Körperbestattig gsi, wo d Urne verdrängt het. Mit deene Verändrige isch d Kultuur vo de Etrusker entstande. Bis hüte diskutiere d Forscher immer no heftig über deren iiri Häärkumft.

Theorie über d Häärkumft vo de Etrusker

Etruskerin, Terrakottafiguur

Banditaccia, Sarcofago degli Sposi (hüte in dr Villa Giulia Rom)

S Herrschaftsgebiet vo de Etrusker

Die etruskischi Kultuur het sich woorschiinlig erst uf em Boode vo Etrurie entwicklet. Es isch aber nid klar, öb d Meerhäit vo dr Bevölkerig erst iigwanderet isch, grad bevor die Kultur entstande isch. Grad so wenig isch s sicher, vo wo die etruskischi Sprooch stammt. Scho im Alterdum het s zu deene Frooge zwäi verschidnigi Hüpothese gee:

D Iiwanderigstheorii

Noch dr Iiwanderigstheorii stamme d Etrusker us em chliiasiatische Lüdie (Herodot) und si noch em Joor 1000 v. d. Z. in s Gebiet vo dr hütige Toskana iigwanderet. Für das Szenario spräche en offensichtligi Verwandtschaft zwüschen em Etruskische und ere Inschrift in dr lemnische Sprooch, wo mä uf Lemnos gfunde het und wo im Früe-Etruskische sproochlig noochstoot, und gwüssi Paralleele zum Lüdische het. Au die künstlerischi Entwicklig im früeje erste Joorduusig im orientalisierende Stil zäigt erstuunligi Paralleele zum lüdische Ruum. E Studie vom Erbguet vo toskanische Rinder het zäigt, ass si ursprünglig us Chläiasie iigfehrt worde si.

Nöijeri Genforschige vo dr Universidäät Turin liifere au no Hiiwiis druf, ass d Etrusker Siidler us em antike Lüdie chönnte gsi si (Piazza et alii, 2007). Noch em Barbujani häige die vergliichende Undersuechige vom Erbguet zäigt, ass e Driddel vo de mitochondriale Allele deene vo dr anatolische Bevölkerig entspräche und nit dr italische. Drzue gäb s e homogens Kontinuum vo de Gen innerhalb vo dr etruskische Bevölkerig, in dr geografische Verdäilig wie au im zitlige Verlauf zwüschen em 7. und 2. Joorhundert v. d. Z.; es sig au no äinhäitliger als das vo dr hütige italiänische oder öiropäische Bevölkerig, was bedüti, ass es sich bi de Etrusker – mindestens bi dr soziale Oberschicht – nit um e Völkergmisch ghandlet häig.

Dr Geoarcheoloog Eberhard Zangger vermuetet, ass e politischi Krisesituazioon am Ändi vom 12. Joorhundert v. d. Z., wo dr ganzi östligi Middelmeerruum betroffe het, d Ursach für d Iiwanderig us Chläiasie gsi isch. Dr Zangger bringt die Wanderigsbeweegig in Zämmehang mit em Zämmebruch vo meerere Riich und Kultuure im östlige Middelmeerruum am Ändi vo dr Bronsezit.

Die autochthoni Theorii

Die autochthoni Theorii nimmt aa, ass sich die etruskischi Kultuur in Middelitalie aus dr Villanovakultuur entwicklet het. Die etruskischi Sprooch sig e vor-indogermanischi Sprooch, wo dur die zimlig spooti Iiwanderig vo de indogermanische Stämm vo de Italiker innerhalb vo dr italiänische Halbinsle isoliert worde sig. Die kulturelli und künstlerischi Blüete vo de Etrusker düen d Iibindig vo dr Toskana in dr waggsendi Handel im Middelmeerruum dur Fönizier und Grieche im früeje 8. Joorhundert v. d. Z. erklääre. D Usbütig vo de riiche Erzvorkomme häig die wirtschaftligi und kulturelli Entwicklig beschlöinigt. Die Theorii wird understützt vom nootloose Übergang vo dr Villanovakultuur in die etruskischi Kultuur vor allem im Norde, zum Bischbil z Felsina, em hütige Bologna. Dr Dionysios vo Halikarnassos het scho um d Zitwändi die Theorii verdräte.

Süntheese

Die hütigi Etruskologii beschäfdigt sich nüme mit dr Häärkumft vo de Etrusker, sondern wie s Volk entstande isch. Dodrbii goot mä von ere alt-mediterraane Volksschicht us, wo bis um 1000 v. d. Z. e sässhafti Buuerekultuur entwicklet het, und wo fremdi Volkselemänt us em Oste (fönizischi Seefaarer) wie au us em Norde (indogermanischi Italiker) in sä iidrunge si. Eso isch d Villanovakultuur entstande. Die Bevölkerig isch von ere seer dünne Schicht vo Iiwanderer us Chläiasie (Tyrrhener) überlaageret worde. Us dr Vermischig mit dr lokaale Bevölkerig het sich s etruskische Volk entwicklet.

Gschicht

En etruskischi Nekropole z Norchia

Die erste Grabfünd stamme us em 9. Joorhundert v. d. Z. Es si Urnebehälter us Stäi in sogenannte Pozzo-Greeber, wo beleege, ass d Proto-Etrusker ursprünglig d Füürbestattig brucht häi. Vom 8. Joorhundert aa isch s sogenannte Fossa-Grab entstande, e Mulde, wo mä dr intakti Körper drii gläit und denn mit ere Blatte zuedeckt het. Um 750 v. d. Z. het sich die etruskischi Seeherrschaft über s Tyrrhenische Meer entwicklet. Die Entwicklig isch vor allem vo de Stedt im südlige Etrurie usgange. Um 600 v. d. Z. si d Etrusker uf dr Hööchi vo iirer Macht aachoo. Si häi zämme mit de verbündete Karthager s westlige Middelmeer beherrscht und häi sich gege Süde bis in d Gegend vom hütige Kampanie (Salerno) und gege Norde in d Poebeni (Bologna) usbräitet.

En etruskische Zentralstaat het s nit gee. D Stedt si im ene lugge Bund, em sogenannte Zwölfstedtbund, zämmegschlosse gsi. Dä het vor allem religiööse und weniger politische Charakter ghae. S religiööse Zentrum isch s Fanum Voltumnae bi Orvieto oder Bolsena gsi. D Etrusker häi au Rom beherrscht. D Heerschaftsform in de Stedt isch monarchisch gsi. In latiinischer Umschrift het lucumo dr etruskisch Köönig von ere Stadt bezäichnet. Woorschinlig isch e groosse Däil vo dr Bevölkerig im ene starke Abhängigkäitsverheltnis zum Aadel gstande. D Stellig vo dr Frau in dr etruskische Gsellschaft isch zimlig hooch gsi, was ussergwöönlig gsi isch in dere Epoche. Sust wäiss mä nume weenig über die innere Verheltniss, au wenn d Römer e Hufe etruskischi Elimänt übernoo häi. Dodrzue ghööre under anderem d Purpurtunika und dr Purpurmantel, d Ruetebündel mit em Beieli (fasces) und d Vorzäicheschau, zum so dr Wille vo de Götter usefinde.

In dr Nööchi vo dr Küste und im Süüde vo Etrurie si die wichdigste Zentrum vo dr etruskische Kultuur Pupluna (Populonia) gsi, wo s Iisenerz vo dr Insle Elba verhüttet worden isch, Tarquinia, wo mä Bronse verarbäitet het, Caere (Cerveteri), wo d Chupfer-, Iise- und Bleigruebe in de Tolfa-Bärg usgnützt het, Vulci und denn no Veii im südlige Landesinnere. Im Norde und im Innere vom Land häi sich Cortona, Arezzo, Perugia, Chiusi und Volterra zu wichdige Zentrum entwigglet. Därt het mä vil Metall verarbäitet, Keramik häärgstellt und landwirtschaftligi Erzügniss broduziert. In kultureller Hiisicht het s trotz verschiidene milidäärische Komflikt au e seer fruchtbare Usdusch mit dr griechische Wält ge. Eso isch die etruskischi Kunst vo dr griechische beiiflusst worde.

Sit em 7. Joorhundert v. d. Z. häi d Etrusker sich gege Norde und Süde afo usbräite. Im Norde über e Apennin und häi in dr Poebeni äigeni Stedt gründet. Vor allem zwüsche 550 und 520 isch d Etruskisierig stark voraachoo. D Villanova-Kultuur, wo dört gherrscht het, isch fast ganz verschwunde. Wil s aber käini diräkte schriftlige Kwelle git, si d Detäi unsicher. Zerst isch mee us Griecheland importiert worde, was druf dütet, ass si e Handelsnetz ufbaut häi, vo öbbe 500 aa findet git s au etruskischi Inschrifte und die erste Stadtgründige.

Es isch woorschiinlig nid scho im Joor 510 v. d. Z. bassiert, wie s in dr Saag verzellt wird, sondern erst e Zitli spööter, ass d Tarquinier us Rom verdriibe worde si und dr langsami Niidergang vo de Etrusker aagfange het. Wo si e Kampf gege die griechischi Flotte in dr Schlacht vo Kyme im Joor 474 verloore häi, het das d Seeherrschaft vo Etrurie für immer gschwecht. In Kampanie isch e Zitli spööter die etruskischi Herschaft in dr Folg vo Chriegszüüg vo de Samnite zämmebroche. Um 396 het Rom Veji erooberet und zerstöört. Nid lang druf häi d Gallier s etruskische Gebiet im Norde überrennt; wenn si s au nit uf Duur bsetzt häi, und das het d Etrusker no mee gschwecht. Bis 265 v. d. Z. het Rom s südlige Etrurie bitzliwiis erooberet. D Stedte im Norde (Arezzo, Volterra, Perugia, Cortona) häi Bündnisverdrääg mit Rom abgschlosse und so isch iiri Assimilazioon ins Römische Riich weniger dramatisch verloffe. Formal isch si im Joor 90 v. d. Z. abgschlosse gsi, wo d Etrusker s uniigschränkte römische Bürgerrächt überchoo häi.

Lueg au

• Etruskische Zwöfstadtbund
• Etruskischi Sprooch
• Etruskisches Abece
• Etruskischi Zaale

Litratuur

• Nancy Thomson de Grummond: Etruscan Myth. Sacred History and Legend. University Museum Publishing, Baltimore 2006, ISBN 1-931707-86-3 (mit CD-ROM).
• Luciana Aigner-Foresti: Die Etrusker und das frühe Rom. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 2003, ISBN 3-534-15495-9.
• Luciana Aigner-Foresti, Peter Siewert (Hrsg.): Entstehung von Staat und Stadt bei den Etruskern. Probleme und Möglichkeiten der Erforschung früher Gemeinschaften in Etrurien im Vergleich zu anderen mittelmeerischen Kulturen. Österreichische Akademie der Wissenschaften, Wien 2006, ISBN 3-7001-3509-2 (Sitzungsberichte der philologisch-historischen Klasse. Bd. 725).
• Carmine Ampolo: Early Rome and the Etruscans. Fontana, London 2004, ISBN 0-006-86259-4.
• Bernard Andreae, Heinz Spielmann (Hrsg.): Die Etrusker. Hirmer, München 2004, ISBN 3-7774-2055-7 (Ausstellungskatalog).
• Giovannangelo Camporeale: Die Etrusker. Geschichte und Kultur. Artemis & Winkler, Düsseldorf 2003, ISBN 3-7608-2300-9.
• Mauro Cristofani (Hrsg.): Die Etrusker. Geheimnisvolle Kultur im antiken Italien. Belser, Stuttgart 2006, ISBN 3-7630-2270-8.
• Franco Falchetti, Antonella Romualdi: Die Etrusker. Theiss, Stuttgart 2001. ISBN 3-8062-1630-4.
• Sybille Haynes: Kulturgeschichte der Etrusker. Zabern, Mainz 2005, ISBN 3-8053-3381-1.
• Jean-René Jannot: À la Rencontre des Étrusques. Ouest-France, Rennes 1987, ISBN 2-737-30120-3.
• Massimo Pallotino: Etruskologie. Geschichte und Kultur der Etrusker. Birkhäuser, Basel u. a. 1988, ISBN 3-7643-1874-0.
• Damien Erwan Perrotin: Paroles étrusques, liens entre l'étrusque et l'indo-européen ancien. L' Harmattan, Paris 1991, ISBN 2-7384-7746-1.
• Ambros Josef Pfiffig: Einführung in die Etruskologie. 4. Auflage. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1991, ISBN 3-534-06068-7 (Einführung in die Archäologie).
• Friedhelm Prayon: Die Etrusker. Beck, München 1996, ISBN 3-8053-3619-5.
• Friedhelm Prayon: Die Etrusker. Jenseitsvorstellungen und Ahnenkult Zabern, Mainz 2006, ISBN 3-8053-3619-5 (Zaberns Bildbände zur Archäologie, Sonderheft Antike Welt).
• Jean-Noël Robert: Les Etrusques. Les Belles Lettres, Paris 2004, ISBN 2-251-41027-9.
• Dorothea Steiner: Jenseitsreise und Unterwelt bei den Etruskern. Untersuchung zur Ikonographie und Bedeutung. Utz, München 2004, ISBN 3-8316-0404-5.
• Jean-Paul Thuillier: Les Étrusques. Editions du Chêne, Paris 2006, ISBN 2-842-77658-5.
• Mario Torelli (ed): The Etruscans - Ausstellungskatalog Palazzo Grassi. 672 S. 2001, ISBN 9780500510339.

Weblingg

• Philipp Ammon: Ruma Rasna – Die etruskischen Wurzeln Roms.

 Commons: Etruskischi Kunst – Sammlig vo Multimediadateie

Fuessnoote

Dä Artikel basiert uff ere fräie Übersetzig vum Artikel „Etrusker“ vu de dütsche Wikipedia. E Liste vu de Autore un Versione isch do z finde.