Zuoz

Zuoz – früener uf Düütsch au Zutz oder Zuz – isch e Gmaind vom Kanton Graubünde.

Zuoz
Wappe vo Zuoz
Basisdate
Staat:	Schwiiz
Kanton:	Graubünde (GR)
Region:	Malojaw
BFS-Nr.:	3791i1f3f4
Poschtleitzahl:	7524
Koordinate:	793239 / 16407746.69.9611716
Höchi:	1'716 m ü. M.
Flächi:	65.79 km²
Iiwohner:	1228 (31. Dezämber 2022)
Website:	www.zuoz.ch
Zuoz Zuoz
Charte
Charte vo Zuoz w

Zuoz

Geografii

D Gmaind Zuoz lyt i de Region Maloja und im Engadin.

S Dorf isch uf em flache Bode über em Port vom Inn, zwäi Kilometer unden a Madulain und au öpe zwäi Kilometer oben a S-chanf. Dr Baanhoof vo de Rätische Baan isch grad am südleche Dorfrand, und vo da uus cha me zu de Innbrugge abe goo. Di alti Daalstrooss dur s Engadin chunt zmitz dur s Dorf, und di nöi Schnällstrooss isch bi Zuoz uf de Süüdsyte vom Inn näb em Golfplatz.

Am Bärghang uf dr Nordsyte goot s Land stäil über d Alpweide bis zu de Bärgchöpf Piz Belvair, Piz Viroula, Pizzet, Botta Cuolm und Piz Griatschouls. Oben a dr Alp Spih sind grossi Lawyneverbauige, un undedra no dr Bannwald, zum s Dorf vor de Lawyne z schütze.

Gäge Weschte lyt s seperate Gebiet under em Piz Kesch (3418 m.ü.M.); am Bärgfuess stoot d Keschhütte vom SAC.

Im Süüde het s Gmaindgebiet vo Zuoz ännet em Inn es grosses steils Waldgebiet mit em «Lawynewald» (uf Romanisch: god lawiners) am Ygang zum Arpigliadaal, wo drin d Arpigliaalp isch. Dr Arpigliabach (ova d’Arpiglia) het chly oben a dr Mündig in Inn en schööne Wasserfall, wo eis vo de Engadyner Naturspektakel isch. S Alpgebiet isch von ere Bärgcheddi wienes Halbrund abgschlosse, mit de Bärge Piz Murtiröl, Piz Arpiglia, Piz Uter, Il Corn und Piz Mezzaun.

Am Graat vom Corn isch dr nördlech Deil vom Gmaindbann vo Zuoz nur uf emene ganz churze Stuck mit em südleche Deil vom Gmaindgebiet verbunde, wil sech d Nochberoort vor Joorhundert uf die Verdäilig vom alte grosse Gmaindgebiet ggeiniget hend. Zuoz het im länge Chamueradaal der middleri Abschnidd und de no dr Däil ganz im Süüde. Die andere Gebiet vom Daal sind im Bann vo La Punt-Chamues-ch und en Exklaafe vo Madulain.

Ganz im Süüdoschte isch d Gmaindgränze grad au d Landesgränze vo dr Schwiz zu Itaaliä. Über d Bärgsäddel hets chlyni Bärgwääg is iteliänische Livignodaal übere, d Fuorcla Lavirun, d Fuorcla Federia und mid um Umwääg über d Strettaalp im Faindaal, wo zu dr Gmaind Pontresina ghöört, der Bass La Stretta, en alte Soumpfaad. Uf em Bass sind es baar Hüüser. Dr Piz la Stretta, wo uf iteliänisch Monte Breva häisst, mit 3103 Meter und dr Munt Cotschen, wo praktisch glych höch isch mit syne 3104 Meter, sind di höchschte Bärge vo Zuoz. Si ghöred zu de Regioon vo de Livignoalpe. Über beid lauft d Landesgränze.

Spraach

Z Zuoz redet d Lüüt hüt meerhäitlech Düütsch (zu öpe 55 Prozänt); dernäbet hät s Rätoromanische – und zwar i dr Spraachvariante vom Oberengadyner Puter – no en Adäil vo öpe 25 Prozänt als Hauptspraach. Iteliänisch redet öpe 10 Prozänt.

Bis am Ändi vom 19. Jaarhundert hend no fasch ali Ywooner vo Zuoz Romanisch gredt. Hüt isch es imerhin no di offiziell Amtsspraach vo dr Gmaind, wo d Helfti vo de Lüüt im Dorf no guet chönd rede.

Gschicht

Im Middelalter het Zuoz em Bischof vo Chur ghöört. Das Dorf isch früener dr alt Zäntralort vo dr Gäget La Plaiv gsi. D Pfarrchile vo La Plaiv isch z Zuoz gstande. Si het s Patrozinium vom Häilige Luzi, em Schutzhäilige vom Bischtum.

Ane 1367 het sech Zuoz em Gotteshuuspund aagschlosse. Im 16. Joorhundert hend sech d Dörfer S-chanf (1518), La Punt-Chamues-ch (1528) und Madulain (1534) vo dr alte gmeinsame Pfarrei La Plaiv und vo Zuoz abglöst zum eigeti Gmainde z pilde. Zuoz isch für d Kulturgschicht und für d Usformig vo dr rätoromanische Schriftspraach en wichtige Platz gsi.

1904 isch d Bouzyt gsi vo dr Schuel Lyceum Alpinum Zuoz, und 1913 isch d Linie vo dr Räätische Baan dur s Engadin uufggange.

Bis 1998 isch bim Zuozer Ortstail Resgia jewils s Ziil vom Engadin Skimarathon gsii.

Lüüt

• Thomas Planta (um 1370), Ridder
• Johann Travers (1483–1563), Jurischt und Bündner Landeshaupme
• Ulrich Campell (1510–1582), Reformator, Pfaarer, Chronischt und Dichter
• Giörin Wietzel (1595–1670), Landamme voms Oberengadin und Chronischt
• Andreas Planta, Amme vom Oberengadin
• Thomas Planta (1520–1565), Bischof
• Lurainz Wietzel (1627–1670), Jurischt, Schriftsteller
• Petrus Domenicus Rosius à Porta (1734–1806), Pfaarer und Hischtoriker
• Jakob von Albertini (1793–1848), Politiker
• Andreas Rudolf von Planta (1819–1889), Jurischt, Undernäämer, Politiker

Literatur

• Diego Giovanoli: Zuoz. Das Dorf, die Häuser und ihre früheren Bewohner. Chur 2005.

Weblink

 Commons: Zuoz – Sammlig vo Multimediadateie

• Website vo dr Gmaind Zuoz
• Constant Wieser: Zuoz. In: Historisches Lexikon vo dr Schwiiz.