Pieder Cavigelli

Dr Pieder Cavigelli (Bürger vo Ruis bi Ilanz; * 1913 z Siat, wo hüt zu dr Gmeind Ilanz ghört; † 1996 z Chur) isch e Bündner Lehrer und Tieläktoloog gsi.

Läbe

Dr Pieder Cavigelli isch us ere alte Familie vom Lugnez gsi. Syn Vadder isch vo Ruis cho und syni Muetter, d Maria Ursula Cavigelli-Tschuor (1879-1953), vo Siat. Er het d Clara Moser ghürotet.

Noch dr Primarschuel z Siat und dr Sekundarschuel z Ruis und z Chur het er vo 1929 bis 1934 s Bündner Lehrerseminaar bsuecht. Zu synere rätoromanische Muettersprooch, em Surselvisch, het er doderby au guet Düütsch gleert, und mid dene beide Sprooche het er i sym Pruefsläbe uf vil Arte z tue gha.

Zerscht het er i synere Heimet, dr Surselva, Underricht ggä, und zwar i dr Primarschuel z Andiast und den z Rueras, wo e Frakzioon isch vo dr Gmeind Tavetsch. 1936 isch er derzue ane uf Züri go studiere zum Sekundarlehrer z wärde. D Frömdsprooche het er derno z Grenoble, z Paris und z Perugia no besser gleert gchenne. Voo 1939 bis 1946 isch er a dr Sekundarschuel vo dr meerheitlech düütschsproochige Gmeind Bonaduz gsi, und ane 1946 isch er als Sekundarlehrer uf Arosa gwäält worde, won er 11 Joor lang als Lehrer bliben isch. Z Arosa het er s Düütsch vo de Walser und au de Sproochwandel im ene modärne Turismusort chönne boebachte. Spöter isch dr Cavigelli Dütschlehrer am Lehrerseminar z Chur gsi, und im Dezämber 1962 het en d Regierig als Dütschlehrer ad Kantonsschuel z Chur gwäält. Won er scho lengeri Zyt als Lehrer gschaffet het, isch dr Cavigelli derzue ane uf Züri go Germanistik studiere.

Wäge Bräschde het sech dr Pieder Cavigelli früezytig lo pensioniere, und vo 1973 a het er mit synere Frou z Minusio im Tessin gwoont. Ane 1993 sind si wider uf Chur zrugg ggange, wo dr Pieder Cavigelli ane 1996 gstorben isch. Vom Alexi Decurtins, wo vo 1956 bis 1988 Redakter am Dicziunari Rumantsch Grischun gsi isch und de Cavigelli persönlech gchennt het, isch dr Nochruef, wo uf Rätoromanisch i de Annalas da la Societad Retorumantscha stoot. S Staatsarchiv z Chur het die chlyni privati Fotisammlig vom Pieder Cavigelli übercho.

Sproochforschig

Vom Sproochforscher Ramun Vieli, wo d Sproochsituazioon vom Bündner Bezirk Imbode guet gchennt het, isch dr Pieder Cavigelli i synere Zyt z Bonaduz uf d Idee procht worde, näbe dr Schuel bi de Lüüt im Dorf und i de alte Dokumänt vo de Archiiv Material über die lokaali Sproochgschicht z sammle. Das isch so ne loonendi Sach gsi, ass dr Cavigelli do drüber bim Zürcher Profässer Rudolf Hotzenköcherle e Dissertazioon het chönne schrybe. Das Wärch isch ane 1969 usecho, und es wird sider i dr Schwiizer Sproochgschicht immer wider zitiert. D Arbet beschrybt am Bischpiil vo Bonaduz sorgfältig d Gründ und d Wääg vom Sproochwandel sid em spoote 19. Joorhundert. Dr Hotzenköcherle het em Cavigelli syni Arbetswys und d Schrift als ussergwönlechi wüsseschaftlechi Leischtig gschetzt. D Entwiklig vom Verhältnis vo de Sprooche z Bonaduz wird als exämplarisch aagluegt, und dur nes Referat vo dr Bärner Romanistin Ricarda Liver am 14. Internazionale Romanische Sproochkongräss isch d Bonaduzer Sproochgschicht no wyter ume begchannt worde. D Orignalunderlage für die grossi Forschigsarbet het dr Cavigelli ane 1988 dr Redakzioon vom Dicziunari Rumantsch Grischun überggä.

S lokale Rätoromanisch vo Bonaduz, wo zu dr Tieläktgruppe vom Sutselvisch ghört het, het dr Pieder Cavigelli in ere bsundere Arbet analüsiert, wo ane 1976 i dr Zytschrift Annalas da la Societad Retorumantscha usecho isch. I dere Reje findet me no mee Ufsätz vom Cavigelli, wie öpe en grosse Überblick über d Gschicht vom Rätoromanische. Do drin beschrybt er usfüerlech, wie sech sid dr spootantike Zyt s Rätoromanische entwiklet het, wie spöter s Alemannische is Bündner Alpegebiet vo Churräzie cho isch, und vo Oschte us em Tirol und em Vinschgau die bairischi Sprooch, und wie d Ywanderig vo de Walser in alt Sproochruum vom Romanische i dr Ostschwiiz d Sproochlandschaft no vil mee veränderet het.

Dr Pieder Cavigelli het d Ergäbnis vo synere Arbet i Vorträäg vorgstellt, zum Bischpiil am 8. Februar 1973 vor em Zürcher Sproochverein. Zäme mit em Oscar Peer het er en Sproochfüerer fürs Rätoromanische useggä. Dr Cavigelli isch Mitglied vo dr Società retorumantscha, vo dr Kommission für d Redakzioon vom Oberländer Wörterbuech und vo der Literaturkommission vom Rätoromanische Schriftstellerverein Uniun da scripturs rumantschs gsi.

Wärch

• Sgurdin e digren dil romontsch el process da germanisaziun. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 81, 1968, Syte 133–169.
• Index dil dialect romontsch da Panaduz. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 85, 1972, Syte 123–168.
• Die Germanisierung von Bonaduz in geschichtlicher und sprachlicher Schau. (= Beiträge zur schweizerdeutschen Mundartforschung. Band XVI). Frauenfeld 1969.
• Mattli Conrad. In: Bedeutende Bündner aus fünf Jahrhunderten. Chur 1970, Bd. 1, S. 327-330.
• Giachen Caspar Muoth. In: Bedeutende Bündner aus fünf Jahrhunderten. Chur 1970, Bd. 2, S. 180–196.
• La germanisaziun da territoris retoromontschs en Svizra. Ine survesta historica. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 87, 1974, Syte 135–158.
• Romontsch da Panaduz. In document historic-linguistic. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 89, 1976, Syte 63–88.
• 75 Jahre Katholische Pfarrei Arosa. 1907–1982. München 1983.
• En memoria da prof. dr. Leza Uffer. 4 da settember 1912–2 d'uost 1982. In: Annalas da la Societad Retorumantscha, 96, 1983, S. 227.
• mit em Oscar Peer: Rätoromanisch. Sursilvan. Ladin. Polyglott-Sprachführer 138, München 1987.