Heupvervanging

'n X-straalfoto van 'n regterheup wat vervang is.

Heupvervanging is 'n mediese prosedure waartydens die heupgewrig met 'n prostetiese inplanting vervang word. Die operasie word gewoonlik uitgevoer om pyn as gevolg van artritis te verlig of om 'n beskadigde gewrig te herstel.

Beplanning en voorbereiding

Die heupgewrig bestaan uit die kop van die dybeen (femur) wat artikuleer met die heuppotjie (asetabulum. Nuwe tegnologie in Amerika en Europa verbind gerekenariseerde tomografie (RT)(“CT” in Engels), rekenaarondersteunde ontwerp (ROO)(“CAD”), rekenaarondersteunde vervaardiging (ROV) (“CAM”), en snelprototipering ten einde lewensgrootte, fisiese modelle van die pelvis met die bestaande heupsok te kan vervaardig. Sodoende kan lewensgetroue plastiekmodelle verkry word wat getroue weergawes van die spesifieke pasiënt se pelvis daarstel, en wat die chirurg in staat stel om presiese beplanning te doen van die operasie op die spesifieke pasiënt. Tans is die proses egter nog nie oral in Suid-Afrika beskikbaar nie, en chirurge is nog aangewese op minder akkurate X-straal tegnologie, waaruit die hoeveelheid been wat uit die heupsok weg is nog nie presies bepaal kan word nie.

Beplanning van die operasie word nou so akkuraat as moontlik gedoen.

Waar die bogenoemde rekenaarondersteunde snelprototipering nie beskikbaar is nie, word natrekke vanaf x-straalplate gemaak en pre-operatiewe beplanning gedoen.

Tydens 'n epidurale inspuiting wat , indien moontlik, gekombineer word met algemene narkose, word die gewrig vervang. Alle eksostoses (skerp beenpunte) word verwyder, en die prostese-stel word in die voorbereide acetabulum en femur geplaas. 'n Kop word op die femorale prostese geplaas wat met die acetabulum (potjie) artikuleer. As gevolg van tegnologiese ontwikkeling het die samestelling en vorm van prosteses drasties verander. Die materiaal waaruit prosteses vervaardig word kan deesdae wissel van vlekvrye staal en titaan tot spesiale plastiek (poliëtileen) en keramiek. 'n Ander kontroversie is of die prostese met kleefstof (“sement”, nie “gom” nie) ingeplaas moet word al dan nie.

Moontlike implikasies en komplikasies

Gevolge van operasie vir liggaam se verdedigingsmeganisme

Die groot hoeveelheid vreemde materiaal wat gebruik word in 'n heupvervanging verswak die liggaam se verdedigingsmeganisme. Profilaktiese antibiotika sal dit help voorkom. Gewoonlik ontwikkel pasiënte 'n pireksie.

Infeksie

Enige operasie kan gekompliseer word deur infeksies, wat tot dodelike septiese skok kan ontwikkel. Groot sorg word egter getref om dit te voorkom. (Vgl Brody (aangeheg as Aanhangsel A). Operasies vind plaas in 'n ultraskoon teater ('n laminêre-vloei-teater) om infeksie te voorkom. In so 'n teater word die lug so gesuiwer dat slegs bakterievrye lug met die oop wond in aanraking kom, en die personeel dra ondeurlaatbare suigoorpakke. Op dié wyse word sepsis beperk tot so min as 0,06%.

Ontwrigting

Ontwrigting mag onder andere voorkom as pasiënt nie die regte houding inneem met sy sit en opstaan nie, maar fisioterapeut lig pasiënt gewoonlik baie goed in.

Loslating

Infeksie of ernstige trauma mag loslating veroorsaak. Inpak op heuparea kan ook hegting tussen kleefstof en been breek.. Sensitiwiteit vir metaal, veral vir kobalt, kan ook loslating veroorsaak, en daarom word metaal-op-plastiek-gewrigte of keramiekgewrigte verkies. As ernstige pyn ontstaan, sal die operasie herhaal moet word.

Periartikulêre ossifikasie

Groot hoeveelhede nuwe been vorm soms rondom nuwe gewrigte, wat lei tot 'n groot mate van gewrigstyfheid agv die pasiënt se disposisie.

Langtermyneffek

Tussen die oppervlakke ontstaan wrywing, en hoewel min, is dit onvoorkombaar. By een van die twee oppervlakke vind slytasie plaas. Absorpsie vind ook plaas, en soms word metaalspore in die naels en hare van pasiënte aangetref. In die geval van keramiekgewrigte kom hierdie effek nie voor nie. Komplikasies kom gelukkig in hierdie geval slegs voor in ± 3% van alle gevalle. Sorg en voorsorg word so goed moontlik getref om dit te vermy.

Gevolge van heupvervanging

Gewoonlik word heupvervanging op ouerige pasiënte uitgevoer. Huidige literatuur toon dat prosteses wat tans in gebruik is, 'n leeftyd van 15 – 20 jaar het, en keramiekprosteses selfs langer. Dus kan 'n bejaarde persoon 'n gemaklike oudwordperiode ervaar, mits daar nie ander gesondheidsprobleme ontstaan nie.

Indien instruksies noukeurig gevolg word van sit en opstaan, lê, draai, ens, sal ontwrigting nie voorkom nie. Pasiënt moet dan ook nie ver vooroor buig nie, sy been indraai, of die middellyn kruis nie. Persone met heupvervangings moet kontaksport vermy. Gladde en nat oppervlakke en los matte moet ook vermy word, wateroefeninge is baie goed, maar borsslag en duik kan probleme veroorsaak. Pasiënt mag gholf en rolbal speel na 8 tot 12 maande, mits die dokter en X-strale bevestig dat prostese stabiel is. Pasiënt mag 'n 80% beter beweegbare liggaam hê na 8 tot 12 maande, mits die riglyne korrek nagevolg word.

Die probleem wat post-operatief kan ontstaan is potensiële loslating van die prostese as dit te vinnig te veel gewig dra. 'n Formule vir gewigverspreiding in die prostese en die ledemaat is verkrygbaar op en kan afgetrek word van die Internet.

Die verwagte gevolg van die operasie is dat die prostese funksioneel moet wees, daarom moet pasiënt se toestand medies reg bestuur word.

Deeglike en omvattende basiese sorg moet tydens langtermynbehandeling verleen word, soos higiëne, velsorg, inname en uitskeiding, mobiliteitsbehoeftes, sowel as emosionele steun.

Wanneer prostese ingeplaas word, word die troganters afgesny en weer aangeheg (prosedures mag verskil van chirurg tot chirurg). Die been mag dus aanvanklik geen gewig dra nie.

Pynbeheer is ook van kardinale belang en moet positief bestuur word.

Oefening begin op die tweede dag postoperatief, die pasiënt is ambulant op die vierde dag, met behulp van 'n loopraam, en eers teen ses tot agt weke kan die totale gewig op die ledemaat geplaas word.

Pasiënt word met 'n driehoekige (Δ) abduksiekussing tussen die bene verpleeg, sodat die heupgewrig nie ontwrig kan word nie.

Die pasiënt mag op die gesonde (linker) sy gedraai word , maar sonder om abduksie te verloor.

Heup moet in ekstensie gehou word vir die eerste paar dae.

Pasiënt word in lae Fowlerposisie (± 45º) verpleeg.

Pasiënt kan regop in 'n stoel sit wat nie te diep is nie en dus nie akute fleksie van die heup veroorsaak nie.

Ontwrigting

Ontwrigting manifesteer as

• skielike erge pyn in die heup;
• onvermoë om die heup enigsins te beweeg.

Doelwit

Die doelwit moet wees om die pasiënt se mediese behoeftes só te bestuur dat hy so gou moontlik ambulant sal wees, met, indien moontlik, geen komplikasies nie. Pasiënt moet onafhanklik huis toe kan gaan.

Komplikasies

Sorg moet gedra word vir die voorkoming van komplikasies soos velafbraak, wat sou kon ontstaan agv druksere. Gereelde twee-uurlikse draai van pasiënt is noodsaaklik.

Daar moet ook gesorg word vir die voorkoming van diepveneuse trombose as 'n baie algemene komplikasie, deur pasiënt in te lig oor:

• vroeë ambulansie;
• posisionering van bene;
• genoegsame vloeistofinname;
• gereelde en aanhoudende dra van emboluskous (TED-kous);
• gereelde toediening van antikuagulantterapie, soos Clexane;
• gereelde geassisteerde oefeninge en aktiewe bewegingsoefeninge.

Verhoogde stolbaarheid van bloed

Verhoogde stolbaarheid van bloed kom voor as gevolg van beserings, groot (major) chirurgie soos bv heupvervangings, ens, asook stagnasie van bloed tydens bedrus, lang periodes in 'n sittende posisie, en immobilisasie van 'n ledemaat, (veral 'n heup). So 'n stolling kan 'n embolus word wat 'n long- of hartfunksie blokkeer.

Diep veneuse trombose weens stolling van bloed

Die belangrikste maatreël om diep veneuse trombose te voorkom, was die eliminering of vermindering van predisponerende faktore, bv deur profilaktiese antikoagulantterapie soos Clexane-inspuitings. Sulke terapie moet post-op volgehou word.

Pasiënt moet ingelig word om

• nie met gekruisde bene te lê nie;
• so vroeg as moontlik te mobiliseer: minstens die 2de dag saam met die fisioterapeut;
• passiewe en aktiewe beenoefeninge te doen: die pompaksie van beenspiere verhoog veneuse terugvloei;
• elastiese (TED-)kous te dra;
• passiewe oefening te doen waar moontlik;
• vloeistofinname te verhoog – ys te suig;
• intravaskulêre toedienings van vloeistof te ontvang.

Ander aspekte

Pynverligting

As 'n pasiënt te veel pyn ervaar, kan hy nie sy samewerking gee nie, en sal dit aanleiding gee tot immobilisasie, wat kan bydra tot diepveneuse trombose en soms ook tot dermobstruksie en 'n paralitiese ileus. Bloeddruk sal ook verhoog.

Ambulansie

Afhangend van die pasiënt se toestand word die pasiënt op die 2de dag post-operatief deur die fisioterapeut geleer om met sy geopereerde heup tot by die kant van die bed te skuif. Daarna kan die pasiënt in 'n nie te lae stoel gaan sit vir kort periodes. Die geopereerde heup se been moet reguit vooruitgestoot word met sit en opstaan. Voorkoming van ontwrigting van die geopereerde heup is baie belangrik. Hierin het die verpleegpersoneel die pasiënt voortdurend ondersteun. Hulpmiddels soos krukke en loopraam kan ook bydra tot suksesvolle rehabilitasie van pasiënte.

Beheer van eliminasie

Met 'n totale heupvervanging word die pasiënt van 'n inblywende urienkateter voorsien om die pasiënt droog te hou. Die kateter bly egter net 'n paar dae in. Uitskeiding moet gereeld akkuraat gemeet en gerekordeer word. Daar moet seker gemaak word dat pasiënt voldoende hoeveelhede urine uitskei, dws minstens 75 ml /uur, met inagneming van hoeveel vloeistof wat ingeneem is. Pasiënt begin post-op deur ys te suig. Dit word opgevolg met inname van helder vloeistowwe, mits dermklanke hoorbaar is.

Die uriendreineringstelsel moet asepties gehanteer word, en 'n geslote dreineringstelsel moet gehandhaaf word om die risiko van infeksie te verminder. Hardlywigheid en fekale impaksie moet voorkom word.

Handhawing van velintegriteit

Die handhawing van velintegriteit vorm deel van die basiese higiëne van die pasiënt. Die vel is die eerste linie van beskerming teen infeksie. Effektiewe velsorg elke 2 – 4 uur is belangrik, en sluit posisieveranderinge in, asook die voorkoming van veluitdroging met smeermiddels. Sirkulasie word ook deur effektiewe velsorg bevorder. Sorg dat lakens kreukelvry en glad is. Krummels in die bed veroorsaak druksere.

Post-operatiewe vooruitsigte

Heupvervanging kan verhoogde ambulansie in die hand werk en pasiënte kan selfs weer deelneem aan sportsoorte soos gholf.

Bronnelys

• Brink, A.J. et al. 1997. Woordeboek van Afrikaanse Geneeskundeterme. Kaapstad: Pharos.
• Brody, J.E. “New Hope for Taming Deadly Septic Shock” in The New York Times, 5 Maart 2002. http://www.nytimes.com.
• E-orthopaedics: Load Tran – A numerical Laboratory for the Analysis of Prosthesis Fixation. http://www.e-orthopaedics.com/loadtran/index.htm Geargiveer 6 Februarie 2005 op Wayback Machine.
• “An Implanted Prosthesis Can Restore Walking” in Hopkins Medical News , Lente 2000. http://www.hopkinsmedicine.org/hmn/sp00/mu_3.html Geargiveer 12 Februarie 2005 op Wayback Machine
• Lippincott Manual of Practical Nursing, The. (Nettina, S.M. (Redakteur)). 2001. Philadelphia, PA: Lippincot.
• MIMS. Maart 2002. Jaargang 42 No 3.
• “Sulzer artificial hip implants recall of hip joint surgery” http://www.hip-implant-replacement.com Geargiveer 30 Oktober 2012 op Wayback Machine
• Thibodeau, G.A. en Patton, K.T. 1987. Anatomy & Physiology St. Louis: Mosby.
• Taber’s Encyclopedic Medical Dictionary. (Thomas, C.L. (Red)) 1993. Philadelphia: F.A. Davis.
• Viljoen M.J. en Uys L.R. (Reds). 1997. Algemene Verpleegkunde - Mediese en Chirurgiese Handleiding. Deel 2. Pretoria: Kagiso.
• Vlok, M.E. 1989. Handboek van Verpleegkunde (Vol 1: Basiese Verpleegkunde). Kaapstad: Juta.