Francois le Vaillant

François le Vaillant
Gebore	6 Augustus 1753 Paramaribo, Suriname
Oorlede	22 November 1824 Sézanne, Frankryk
Burgerskap	Frankryk
Vakgebied	Ornitologie

Francois le Vaillant (ook François Levaillant, 1753 in Suriname – 1824 in Frankryk) was 'n Franse voëlkenner, verkenner, versamelaar, avonturier, kunstenaar en skrywer wat tussen 1781 en 1784 reise aan die Kaap die Goeie Hoop onderneem het. Sy reisverhale is van belang vir die geskiedskrywing sowel as vroeë ornitologie van die Kaap. Vir 'n tyd is beweer dat hy nie-Europese voorsate gehad het, maar dit is weerlê. Hy het op voëlkunde gespesialiseer en na wye Europese reise in 1781 in die Kaap aangeland. Tydens sy driejarige verblyf kon hy die Karoo, Namakwaland, die Kalahari en dele van die oosgrens besoek. Sy reisverslag wat etlike oordrywings en versinsels bevat het, het gou groot aanhang in Europa verwerf en is in baie tale vertaal. Sy Voëls van Afrika (Histoire naturelle des oiseaux d'Afrique) het 'n standaardwerk gebly.

Biografie

Le Vaillant se vader was 'n sakeman in Metz (Frankryk) en later die Franse konsul in destydse Nederlandse kolonie Suriname. Hier in die stad Paramaribo is Francois Vaillant (eers later le Vaillant) op 6 Augustus 1753 gebore. Sy vader en moeder was albei afstammelinge van bekende Franse regsgeleerdes. Die jong Le Vaillant het sy ouers dikwels op reise na die binneland van Suriname vergesel en sodoende 'n belangstelling in die natuur ontwikkel. In 1763 keer die gesin egter na Frankryk terug.

Tydens sy studie in die dierkunde van 1777 tot 1781 in Parys het hy mense ontmoet wat sy belangstelling in voëls, en veral in voëlgeraamtes en eksotiese diere gedeel het. Teen die einde van die 18de eeu was 'n kennis van die natuur in die mode. Museums is gestig en daar was 'n behoefte aan spesimens en monsters. Die publiek het gretig na verhale oor reise na vreemde plekke, mense van ander kulture en uitheemse diere geluister. Hy het die voëlversamelings van die rykes goed geken en het behendig daaruit munt geslaan deur tydens sy reis na Suider-Afrika self 'n groot versameling van plante en diere op te bou. Na sy terugkeer na Europa het hy hom oos van Parys op die landgoed La Noue naby Sézanne gevestig. Hy sou hom vir bykans die res van sy lewe besig hou met die beskrywings van sy ervarings en versamelings wat hy aan die Kaap opgedoen en opgebou het.

Le Vaillant het sy ervarings van sy besoek aan die Kaap op verskeie maniere aan die publiek oorgedra. Sy opgestopte diere en veral voëls is nou nog in Europese museums te besigtig. Die ryklik geïllustreerde reisverhale en voëlboeke is in al die groot Europese tale van sy tyd vertaal. Sy waterverfskilderye en landkaarte is steeds van beduidende historiese belang.

Hy was 'n aanhanger van Jean-Jacques Rousseau en was na die Franse Revolusie in 1793 'n gevangene van die Jakobyne. Hy was drie maal getroud en het by elke vrou vier kinders gehad. Sy drie seuns by sy tweede vrou het al drie generaals geword. Le Vaillant sterf in beskeie omstandighede op La Noue op 22 November 1824.

Reise

Le Bacbakiri, oftewel bokmakierie

Tydens sy studiejare in Parys besluit Le Vaillant om 'n uitgebreide reis na 'n gebied te onderneem wat nog nie voorheen deur 'n voëlkundige ondersoek is nie. Sy doel was om 'n versameling op te bou wat 'n bydrae tot die wetenskap sou lewer. Weens sy ouers se Nederlandse konneksies en sy basiese kennis van die Nederlandse taal was die Kaap die Goeie Hoop 'n voor die hand liggende keuse en daarin geniet hy die steun van A. Jacob Temminck. Temminck was 'n bekende versamelaar en boonop die tesourier van die VOC en hy het gesorg dat die jong Le Vaillant met die regte mense aan die Kaap in aanraking kom.

Op 19 Desember 1780 verlaat die VOC-skip De Held Woltemade die rede van Texel met Le Vaillant aan boord. Kort na sy aankoms op 12 April 1781 ontmoet hy reeds van die hoë VOC-amptenare aan die Kaap, naamlik fiskaal W.C. Boers, kol. Robert Jacob Gordon, ekwipasiemeester Damiaan Staring en sekunde en keldermeester Pieter Hacker. Veral Gordon se advies was van groot nut, aangesien hy self reise in die binneland van Afrika onderneem het en ook 'n kunstenaar en versamelaar was.

Omdat daar pas oorlog tussen Nederland en Engeland uitgebreek het, is besluit om alle skepe in Tafelbaai na die veiliger Saldanhabaai te verskuif. Le Vaillant vergesel die skepe en al sy besittings word oorgelaai op die skip Middelburg. Hier aan die Weskus doen hy intensief navorsing oor die plante en diere van die streek. Maar in die oorlogsgewoel word die Middelburg opgeblaas en verloor Le Vaillant al sy besittings en sy nuwe monsters. Die Slabber-gesin van die plaas Theefontein (by die huidige Darling) ontferm hulle oor hom en vir die tyd van sy verblyf aan die Kaap het hul plaas sy hoofkwartier geword.

Na twee maande vertrek hy weer na die Kaap en bly by fiskaal Boers in sy huis Rust en Vreugd in Buitenkantstraat. Op 18 Desember 1781 vertrek hy met sy ekspedisie bestaande uit 5 Khoikhoi-gidse en -bediendes volledig uitgerus met twee ossewaens met 30 osse, perde, honde, en selfs 'n bobbejaan en 'n hoenderhaan. Ook was daar spesiale kaste en toerusting om sy versamelings wat hy sou maak in te berg op die reis. Hy gaan ooswaarts verby die Swartberg en oor die Swartrivier (Caledon). Hy besoek verder oos Het Ziekenhuis aan die Riviersonderend. In hierdie omgewing by Soetemelksvallei is Le Vaillant waarskynlik een van die laaste mense wat 'n troppie van die nou uitgestorwe bloubokkie sien. By Swellendam laat hy 'n perdekar maak. Verder gaan hy verby Grootvadersbosch en die Duiwenhoksrivier (Heidelberg) en Mosselbaai. In die omgewing van Groot-Brakrivier word hy getref deur die duisende flaminke by die riviermond. By Pampoenkraal (by die huidige NMMU-kampus oos van George) moet hy 'n nuwe ossewa laat maak om die een te vervang wat te veel skade opgedoen het op die hoogtes tussen die Groot-Brakrivier en die huidige George. Die reis word daarna voortgesit oor Die Vleie na Plettenbergbaai. Hier draai hy om, om by Kleinplaat en Bergplaas met die Duiwelskop oor die Outeniquaberge na die Langkloof te gaan. Van hier gaan die geselskap na Algoabaai en in die rigting van die Groot-Visrivier. Dan draai hulle na die Kamdeboo en die Karoo en gaan by die huidige Waterford oor die Sondagsrivier. Hier hoor De Vaillant van die skeepsramp van die Grosvenor en haas hom om die drenkelinge (waaronder blykbaar enkele Franse) te gaan red. Hy gaan verby die Boschberg (die huidige Somerset-Oos), maar dis onseker of hy die Groot-Visrivier oorgesteek het. Via Cookhouse en Slagtersnek kom hy by Kokskraal waar hy blykbaar 'n verhouding het met die beeldskone Narina, 'n Khoikhoi-meisie. Op 4 Desember 1782 draai hy van hier terug na die Kaap. Die geselskap gaan verby die huidige Pearston en die suidelike uitlopers van die Sneeuberge. In Februarie 1783 gaan hy deur die Karoo by die huidige Graaff-Reinet en Aberdeen, deur die Kamdeboo en verby Beervleidam, Swartrivier (Prins Albert) en oor die Buffelsrivier (by Laingsburg), verby Matjiesfontein, oor die Warm Bokkeveld, deur die Wagenmakersvallei (Roodezand), en volg die loop van die Klein Bergrivier om na 'n reis van 16 maande weer op Theefontein by die Slabbers aan te kom.

Einde Maart 1783 gaan hy weer na Kaapstad en bly eers by fiskaal Boers aan huis en daarna by kol. Gordon en sy vrou. In hierdie tyd doen hy 'n intensiewe studie oor die natuurskoon van die omgewing van die huidige Somerset-Wes, Stellenbosch, Franschhoek, Ceres, Tulbagh en Malmesbury en die Kaapse skiereiland.

Middel Junie vertrek Le Vaillant op sy groot reis na Namakwaland en die Kalahari. Op hierdie reis kom hy in noue aanraking met die Khoikhoi en die Boesmans. Die geselskap van 19 mense (gidse en bediendes) en 52 osse, verder nog beeste, bokke en perde was by sy vriende die Slabbers byeen om te vertrek. Via Vier-en-twintig Riviere en Piketberg bereik hulle die Heerenlogement in die omgewing van Graafwater waar oornag word en Le Vaillant sy naam en die jaar van sy besoek in die grotwand uitkerf. Verby die Olifantsrivier bereik hulle die huidige Vredendal, Vlermuisklip (Lutzville) en Koekenaap. Hier skiet Le Vaillant blykbaar 'n olifant. By Garies ondervind hulle die gevolge van die droogte. Met groot moeite spoor hulle Klaas Baster op wat vir Gordon en ander reisigers ook as gids in hierdie noordelike dele opgetree het. Op Kamieskroon koop hy nog osse aan en gaan van hier na die Koperberg by Springbok en besoek daar die kopermyn waar Simon van der Stel jare tevore ook aangedoen het. Twaalf kilometer stroomop van Goodhouse aan die Oranjerivier slaan hulle by Ramansdrift kamp op. Dis op hierdie tydstip dat hy die kameelperd geskiet het wat later in 'n museum in Parys uitgestal is. Op die terugpad gaan hy verby Verlorevlei, Elandsbaai, St. Helenabaai en Saldanhabaai en groet weer sy vriende die Slabbers, keer na Kaapstad terug en bly weer by die Gordons.

Le Vaillant het wyd en in 'n rustige tempo in die destydse Suid-Afrika gereis. In hierdie tyd was reis in afgeleë gebiede ongerieflik en gevaarlik. Hy het 'n skerp oog gehad vir ekologiese faktore. Siektes onder die diere soos bloutong, bek-en-klouseer en lamsiekte wat hy in Europa nie teengekom het nie en wat die ekonomiese ontwikkeling van die VOC-pos hier strem, ontgaan nie sy aandag nie. Hy meen dat Afrika se waardevolste houtsoort die stinkhoutboom is en begryp nie waarom die VOC nie daardie houtsoort na Europa uitvoer nie.

In die kort tyd van sy besoek aan Suider-Afrika versamel hy geraamtes van 'n 2 000 voëlspesies waarvan 50 tot op die tydstip onbekend aan die wetenskap was. Op 14 Julie 1784 het hy met die skip Ganges die Kaap verlaat.

Sy boeke

Illustrasie deur Jacques Barraband vir Le Vaillant se Histoire Naturelle des Perroquets

Le Vaillant het in sy boeke uitgebreid oor sy reise verslag gedoen. In 1790 verskyn die eerste twee dele wat hoofsaaklik handel oor sy ooswaartse reis met die titel Voyage dans l'intérieur de l'Afrique. In 1795 is die volgende drie dele wat oor sy noordwaartse reis gaan met die naam Second voyage dans l'intérieur de l'Afrique te koop. Kort na hul verskyning word die boeke reeds in al die groot Europse tale vertaal. Tussen 1796 en 1808 verskyn sy ses pragtig geillustreerde voëlgidse l’Histoire naturelle des oiseaux d'Afrique (1796–1808). Verskeie herdrukke van sy boeke het gevolg en sekeres was later in luukse uitgawes beskikbaar.

Vandag weet ons dat hy by die skryf van sy boeke medeskrywers gehad het. Met die reisverslag van sy eerste reis het sy pa hom bygestaan. Ook is bekend dat die bekende Franse letterkundige Casimir Varon aan die drie dele oor die noordwaartse reis help skryf het. Daarom kan die oordrewe skryfstyl aan sy medeskrywers toegeskryf word, maar die blaam vir die talryke feitefoute lê by Le Vaillant.

Met sy entoesiastiese gejaag na wetenskaplike kennis oor die diereryk slaag hy daarin om sy boeke te verkoop. Sy boeke was gewild onder die publiek, in 'n ligte romantiese styl geskryf, vol avontuurlike verhale oor eksotiese mense, vreemde lande, wilde diere, ontberings op die reise en oor die moed en deursettingsvermoë van die skrywer self. Le Vaillant het veral in Frankryk 'n gevierde skrywer geword.

Voor die einde van die 18de eeu word egter reeds vrae geopper oor sy geloofwaardigheid. Hy is beskuldig van entoesiastiese oordrywing. Dat hy 'n poging aangewend het om die drenkelinge van die Grosvenor te help, is waarskynlik 'n blufstorie om sy boeke beter te laat verkoop. In sy boeke is die datumvolgorde dikwels nie baie sekuur nie en waarskynlik in hierdie geval geplooi sodat dit inpas by die skeepsramp. Sy bewering dat hy in 'n vier maande lange reis noordwaarts die Steenbokskeerkring oorgesteek het en tot in Damaraland deurgedring het, is onwaarskynlik as sy afstande en tydsberekening ontleed word. So is ook ander reise langs die Oranjerivier minder ingrypend as wat hy dit beskryf. Sy beskrywing van die omgewing is oor die algemeen korrek, alhoewel sy landkaarte, afstande en datums soms uiters verwarrend, onakkuraat en soms ooglopende verkeerd is.

Sy pragtige boeke oor die voëls van Afrika bevat byvoorbeeld beskrywings van voëls wat nie in Afrika voorkom nie, of hoegenaamd nie bestaan nie. In die illustrasies word voëls uitgebeeld wat uit koppe, vleuels en sterte van verskillende soorte voëls saamgestel is. Boonop is dan vir daardie voëls 'n denkbeeldige habitat en eienskappe bedink en word boonop beweer dat Le Vaillant self die voëls gesien het. Afgesien van hierdie ernstige foute word sy bydrae tot die voëlkunde nogtans hoog aangeslaan.

Sy reisverhale is van die klassieke 18de eeuse boeke oor Suid-Afrika en lewer 'n beduidende bydrae tot die geskiedskrywing oor die tydperk en die Suid-Afrikaanse voëlkunde. Tussen Le Vaillant se woordrykheid is daar baie opmerkings van waarde, maar sy boeke moet omsigtig gelees word. Hy het hom skuldig gemaak aan geweldige versinsels en oordrywings wat hom kortstondig baie roem verwerf het. Wat van groter belang is, is dat sy boeke die Kaap die Goeie Hoop aan die Westerse wêreld bekend gestel het. Vir volkekundiges en kultuurhistorici is sy beskrywings van die Khoikhoi en die Boesmans sowel as die lewe van die boere in die afgeleë gebiede van groot waarde.

Le Vaillant se skilderye

In die Mendelssohn-versameling in die Parlementsbibilioteek in Kaapstad is 165 waterverfskilderye wat tonele uitbeeld wat tydens Le Vaillant se besoek aan die Kaap gemaak is. In sy reisverhale meld hy gereeld dat hy op sekere plekke sketse maak. Ondersoek het getoon dat die meeste van hierdie skilderye deur ander mense gemaak is volgens sy sketse en dat net effens meer as twintig wel sy akwarelle is. Afgesien van die groot aantal prente van die plant- en dierelewe skets hy die Khoikhoi en die Boesmans, hul huisvesting, kleredrag, musiekinstrumente en wapens. Sy uitbeelding van die trekboere se huise in die afgesonderde dele is vir kultuurhistorici van belang. Die versameling is in 1963 deur die Suid-Afrikaanse regering aangekoop.

Sy karakter

Le Vaillant was die enigste kind van welgestelde en gesiene mense. Hy was lank en skraal gebou, sportief, 'n bedrewe ruiter en jagter, en het 'n besondere deursettingsvermoë gehad. Alhoewel hy nie 'n akademiese aanleg gehad het nie, was hy 'n fyn waarnemer, 'n goeie spreker, 'n avonturier en het boonop 'n innemende geaardheid gehad, was voortvarend, sjarmant, ydel en op en wakker, maar eksentriek. Hy toon die neiging om sy verhale meer interessant te maak en homself in 'n goeie lig te stel. Hierdie eienskap het hom later jare 'n omstrede figuur gemaak. Sy familienaam was tot voor sy reis na die Kaap bloot Vaillant, maar sedertdien is hy bekend as Francois le Vaillant, dus Frans die Dappere. Hy het grondig van Carolus Linnaeus verskil rakende dié se metode van naamgewing vir plante. Van Jean-Jacques Rousseau se idees oor die "edele barbaar" was hy 'n aanhanger.

Bibliografie

• De Kock, W.J.: Le Vaillant, die voëlvanger. Lantern, April 1958, jaargang 7, no. 4.
• Dictionary of South African Biography, deel 2. Kaapstad: Tafelberg vir die RGN, 1972. ISBN 0-624-00369-8
• Franse Wikipedia: fr:Francois-Le-Vaillant
• Olsen, Penny: The independent ornitologist. The National Library Magazine, Maart 2009 (www.nla.gov.au)
• Standard Encyclopaedia of Southern Africa, deel 6. Kaapstad: Nasou, 1972. ISBN 0-625-00322-5