Plant
| Plante | |
|---|---|
| |
Wetenskaplike klassifikasie 
| |
| Domein: | Eukaryota |
| (geen rang): | Diaphoretickes |
| (geen rang): | Archaeplastida |
| Koninkryk: | Plantae sensu Copeland, 1956 |
| Superdivisies | |
| |
| Sinonieme | |
| |
Plante is hoofsaaklik meersellige, fotosintetiese eukariote van die koninkryk Plantae. Dit bestaan uit meer as 300 000 spesies, wat organismes insluit soos bome, blomme, kruie en varings.
Aristoteles het alle lewende dinge in twee groepe ingedeel: "plante", wat gewoonlik nie beweeg of orgaansintuie het nie, en "diere", wat wel beweeg en sintuie het. Alle alge en swamme is dus ook as plante beskou. Joseph Priestley het 21 eeue later die rol van plante by die asemhaling en die uitwisseling van die gasse suurstof en koolstofdioksied bestudeer. Dit is sedertdien duidelik dat plante se belangrikste kenmerk is dat hulle die vermoë het om energie van sonlig vir fotosintese te benut.[5] Moderne klassifikasies sluit die swamme en sommige van die alge uit, sowel as die prokariote (die Archaea en bakterieë). Die klade Viridiplantae (Latyn vir "groen plante") sluit die bedeksadiges, naaldbome en ander naaksadiges, varings en hulle verwante, horingblad, lewermosse, mosse en die groenalge in, maar sluit die rooi- en bruinalge uit.
Groen plante verkry die meeste van hulle energie van sonlig deur fotosintese deurdat primêre chloroplaste verkry word uit endosimbiose met sianobakterieë. Hulle chloroplaste bevat chlorofil a en b, wat hulle hulle groen kleur gee. Sommige plante is parasiete en het die vermoë verloor om normale hoeveelhede chlorofil te vervaardig of te fotosintetiseer. Plante word gekenmerk deur seksuele voortplanting en generasiewisseling, hoewel aseksuele voortplanting ook algemeen is.
Tussen 260 000 en 290 000 van die sowat 320 000 plantspesies vervaardig sade.[6] Groen plante verskaf ’n aansienlike deel van die wêreld se molekulêre suurstof,[7] en vorm die basis van die meeste ekostelsels. Plante wat graan, vrugte en groente vervaardig, verskaf ook basiese kos aan die mens en word al millenniums lank gedomestiseer. Plante word ook gebruik as ornamente en skryf- en boumateriaal, en vir medisyne. Die wetenskaplike bestudering van plante staan bekend as plantkunde of botanie, ’n tak van biologie.
Kladogram
[wysig | wysig bron]
'n Eenvoudige kladogram van groen plante is:
| Viridiplantae |
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Evolusie
[wysig | wysig bron]
Die evolusie van plante het gelei tot ’n toename in vlakke van ingewikkeldheid, van die vroegste alge tot die komplekse bedek- en naaksadiges van vandag.
’n Laag alge het 1,2 miljard jaar gelede op land gevorm, maar eers in die Ordovisium-periode, sowat 450 miljoen jaar gelede, het landplante hulle verskyning gemaak.[8] Daar is egter nuwe bewyse in Prekambriese gesteentes gevind wat daarop dui dat komplekse fotosintetiese plante meer as 1 miljard jaar gelede ontwikkel het.[9]
Meer as ’n eeu lank is geglo die voorlopers van landplante het in ’n wateromgewing ontstaan en later by ’n lewe op land aangepas, ’n idee wat gewoonlik toegeskryf word aan die botanis Frederick Orpen Bower in sy boek van 1908, The Origin of a Land Flora. ’n Onlangse alternatiewe teorie, wat deur genetiese bewyse ondersteun word, is dat hulle uit eensellige alge op land ontwikkel het,[10] en dat selfs die gemeenskaplike voorloper van rooi- en groenalge, asook eensellige varswateralge, in ’n landomgewing in varswater-biofilms ontstaan het.[11]
Primitiewe landplante het in die laat Siluur, sowat 420 miljoen jaar gelede, begin diversifiseer en teen die middel van die Devoon was die meeste eienskappe wat vandag in plante gesien word, teenwoordig – insluitende wortels, blare en sekondêre hout. Teen die laat Devoon het sade ontwikkel.[12] Plante het teen die laat Devoon dus ’n graad van sofistikasie bereik wat die vorming van woude met hoë bome moontlik gemaak het. Evolusie-innonvasies het in die Kryt en latere periodes voorgeduur en kom vandag steeds voor. Die meeste plantgroepe het taamlik ongedeerd van die Perm-Trias-uitwissing afgekom, hoewel die strukture van gemeenskappe verander het. Dit kon gelei het tot die evolusie van blomplante in die Trias (sowat 200 miljoen jaar gelede), wat ’n ontploffing in die Kryt en Tersiêr ondergaan het. Die laaste groot groep plante wat ontwikkel het, was die grasse, wat in die middel van die Tersiêr, vanaf omtrent 40 miljoen jaar gelede, belangrik geword het. Die grasse, asook baie ander groepe, het nuwe maniere van metabolisme ontwikkel om die min koolstofdioksied en warm, droë toestande van die trope oor die afgelope 10 miljoen jaar te oorleef.
Embriofiete
[wysig | wysig bron]
Die plante wat waarskynlik die bekendste is, is die veelsellige landplante, Embryophytes. Dit sluit vaatplante soos varings, naaldbome en bomplante in, asook die briofiete, waarvan blaarmosse en lewermosse die algemeenstes is.
Al hierdie plante het eukariotiese selle, met selwande wat uit sellulose bestaan, en die meeste verkry hulle energie deur fotosintese – die gebruik van lig, water en koolstofdioksied om kos te fotosintetiseer. Sowat 300 plantspesies is nie in staat tot fotosintese nie en parasiteer op ander plante. Embriofiete word onderskei van groenalge, wat ’n soort fotosintese gebruik soos die plante waaruit moderne plante vermoedelik ontwikkel het; hulle het gespesialiseerde voortplantingsorgane wat deur nievoortplantingsweefsel beskerm word.
Briofiete het in die vroeë Paleosoïkum hulle verskyning gemaak. Hulle kom hoofsaaklik voor in omgewings waar vog vir aansienlike tydperke teenwoordig is, hoewel sommige spesies teen verdroging bestand is. Vaatplante het in die Siluur ontstaan en teen die Devoon gediversifiseer en na baie verskillende omgewings versprei. Hulle het ’n aantal aanpassings ondergaan wat hulle toegelaat het om in al hoe droër gebiede te oorleef, veral die vaatweefsel wat water en kos deur die hele organisme vervoer. Wortelstelsels, wat hulle in staat gestel het om water en voedingstowwe uit die grond te haal het ook in die Devoon ontwikkel.
Die eerste saadplante, pteridosperma (saadvarings), nou uitgesterf, het in die Devoon ontwikkel en deur die Kryt gediversifiseer. Hulle was die voorlopers van moderne naaksadiges, waarvan vier groepe vandag wydverspreid voorkom: veral die naaldbome, wat in verskeie biome die oorheersende bome is. Die naam "naaksadiges" kom van die feit dat dié plante se sade nie in ’n beskermende struktuur voorkom nie, maar naak gedra word.
Struktuur, groei en ontwikkeling
[wysig | wysig bron]
Die meeste van die soliede materiaal in ’n plant word uit die atmosfeer geneem. Deur fotosintese gebruik die meeste plante die energie in sonlig om koolstofdioksied uit die atmosfeer en water in eenvoudige suikers om te skakel. Hierdie suikers word dan as boustene gebruik en vorm die hoofstruktuur van die plant. Chlorofil, ’n groen magnesiumbevattende pigment, is noodsaaklik vir die proses; dit kom gewoonlik in die blare voor en dikwels ook in ander dele van die plant.
Plante maak op grond staat vir steun en water, maar kry ook samestellings van stikstof, fosfor, kalium, magnesium en ander voedingstowwe daaruit. Lug- en rotsplante is van lug en afval in die omgewing afhanklik vir voedingstowwe, en vleisetende plante verkry hulle voedingstowwe, veral stikstof en fosfor, uit insekte wat hulle vang. Die meeste plante het ook suurstof in die atmosfeer en om hulle wortels nodig vir asemhaling. Plante gebruik suurstof en glukose (wat uit gestoorde stysel verkry kan word) om energie te verskaf.[13] Sommige plante groei in die water en gebruik suurstof wat in die omringende water opgelos is, en ’n paar gespesialiseerde vaatplante, soos wortelbome en fluitjiesriete,[14] kan groei met hulle wortels in anoksiese water (met baie min opgeloste suurstof).
Faktore wat groei beïnvloed
[wysig | wysig bron]
Die genoom van ’n plant beheer sy groei. Sekere variëteite of genotipes koring groei byvoorbeeld vinnig en is binne 110 dae ryp, terwyl ander in dieselfde omgewing eers binne 155 dae sal ryp word.[15]
Groei word ook deur omgewingsfaktore beïnvloed, soos temperatuur, beskikbare water, lig en koolstofdioksied en beskikbare voedingstowwe in die grond. Enige verandering in die beskikbaarheid van hierdie toestande sal in hulle groei weerspieël word. Biotiese faktore kan ook ’n rol in groei speel. Plante kan so dig wees dat geen enkele plant normaal kan groei nie. Optimale plantgroei kan ook belemmer word deur plantvretende diere, swak grondsamestellings en deur insekte of plantsiektes.[15]
Baie plante se groei hang van die seisoene af. Jaarplante groei en plant voort in een groeiseisoen, tweejarige plante in twee seisoene en meerjarige plante oorleef baie seisoene – en as hulle eers volgroeid is, sal hulle dikwels jaarliks voortplant. Dit hang gewoonlik af van klimaats- en ander omgewingsfaktore. Plante wat in berg- of gematigde streke eenjarig is, kan in warmer klimate meerjarig wees. Onder vaatplante kom beide immergroen en bladwisselende plante voor. Eersgenoemde behou hulle blare deur die jaar, terwyl laasgenoemde hulle blare vir ’n sekere tyd van die jaar verloor.
Plante se groeitempo wissel baie. Sommige mosse groei minder as 0,001 mm per uur, terwyl die meeste bome 0,025 tot 0,250 mm per uur groei.
Ander koninkryke
[wysig | wysig bron]Sien ook
[wysig | wysig bron]- Biologie
- Plantkunde
- Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome
- Lys van indringerplante in Suid-Afrika
- Lys van onkruid in Suid-Afrika
- Onkruid
Verwysings
[wysig | wysig bron]- ↑ Cavalier-Smith, T. (1981). "Eukaryote kingdoms: Seven or nine?". BioSystems. 14 (3–4): 461–481. doi:10.1016/0303-2647(81)90050-2. PMID 7337818.
- ↑ Lewis, L.A.; McCourt, R.M. (2004). "Green algae and the origin of land plants". American Journal of Botany. 91 (10): 1535–1556. doi:10.3732/ajb.91.10.1535. PMID 21652308.
- ↑ Kenrick, Paul; Crane, Peter R. (1997). The origin and early diversification of land plants: A cladistic study. Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. ISBN 978-1-56098-730-7.
- ↑ Adl, S.M. et al. (2005). "The new higher level classification of eukaryotes with emphasis on the taxonomy of protists". The Journal of Eukaryotic Microbiology. 52 (5): 399–451. doi:10.1111/j.1550-7408.2005.00053.x. PMID 16248873. S2CID 8060916.
{{cite journal}}: AS1-onderhoud: gebruik authors-parameter (link) - ↑ "innominatesociety" (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 28 Desember 2017. Besoek op 12 Julie 2017.
- ↑ "Numbers of threatened species by major groups of organisms (1996–2010)" (PDF). International Union for Conservation of Nature. 11 Maart 2010. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 21 Julie 2011. Besoek op 27 April 2011.
- ↑ Field, C.B.; Behrenfeld, M.J.; Randerson, J.T.; Falkowski, P. (1998). "Primary production of the biosphere: Integrating terrestrial and oceanic components". Science. 281 (5374): 237–240. Bibcode:1998Sci...281..237F. doi:10.1126/science.281.5374.237. PMID 9657713. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 September 2018. Besoek op 10 September 2018.
- ↑ Transition of plants to land Geargiveer 2 Maart 2008 op Wayback Machine
- ↑ Strother, Paul K.; Battison, Leila; Brasier, Martin D.; Wellman, Charles H. (26 Mei 2011). "Earth's earliest non-marine eukaryotes". Nature. 473 (7348): 505–509. Bibcode:2011Natur.473..505S. doi:10.1038/nature09943. PMID 21490597.
- ↑ Harholt, Jesper; Moestrup, Øjvind; Ulvskov, Peter (1 Februarie 2016). "Why Plants Were Terrestrial from the Beginning". Trends in Plant Science. 21 (2): 96–101. doi:10.1016/j.tplants.2015.11.010. PMID 26706443.
- ↑ Ponce-Toledo, R. I.; Deschamps, P.; López-García, P.; Zivanovic, Y.; Benzerara, K.; Moreira, D. (2017). "An early-branching freshwater cyanobacterium at the origin of plastids". Current Biology. 27 (3): 386–391. doi:10.1016/j.cub.2016.11.056. PMC 5650054. PMID 28132810.
- ↑ Rothwell, G.W.; Scheckler, S.E.; Gillespie, W.H. (1989). "Elkinsia gen. nov., a Late Devonian gymnosperm with cupulate ovules". Botanical Gazette. 150 (2): 170–189. doi:10.1086/337763. JSTOR 2995234.
- ↑ Wilson, Edward O. (1973). Life on Earth (1ste uitg.). Stamford, Conn., Sinauer Associates. p. 145. ISBN 978-0-87893-934-3.
- ↑ R.M.M., Crawford (1982). "Physiological responses in flooding". Encyclopedia of Plant Physiology. 12B: 453–477.
- ↑ 15,0 15,1 Robbins, W.W.; Weier, T.E.; et al., Botany: Plant Science, 3de uitg., Wiley International, New York, 1965.
Eksterne skakels
[wysig | wysig bron]
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Plant.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir plant.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
