Elsie van Broekhuizen

Ellie van Broekhuizen was 'n kleindogter van pres. Paul Kruger en sy tweede vrou, Gezina. Sy en Mabel Malherbe is in 1919 na die groot onafhanklikheidskongres in Bloemfontein afgevaardig, waar hulle die enigste vroueafgevaardigdes was.

Elsie Francina (Ellie) van Broekhuizen (gebore Eloff, Rustenburg, Transvaal, 8 Maart 1880 – Pretoria, Suid-Afrika, 8 September 1945) was ’n Suid-Afrikaanse predikantsvrou. Van Broekhuizen het ’n groot invloed op haar man, dr. Herman van Broekhuizen, gehad. Die egpaar het die groot voorreg van ’n harmonieuse huwelikslewe gehad. Sonder sy vrou met haar aristokratiese lewenshouding, haar besadigdheid, beskeidenheid en deursettingsvermoë sou hy nooit die rol kon speel wat hy vervul het nie. Met die Rebellie van 1914 het sy aktief by die politiek betrokke geraak, die Vroue- Nasionale Party help stig en die party in Transvaal as president gelei tot die samesmelting met die Manne-NP in 1930, waarna sy adjunkvoorsitter van Transvaal geword het.

Herkoms

Elsie (links) en haar suster Nettie, wat later mev. Manie Bredell geword het en op 3 Mei 1920 aan malaria dood is.

Elsie Eloff was ’n dogter van Frederik Christoffel (Frikkie of Ryk Freek) Eloff (9 Februarie 1850 – 14 November 1924) en Elsje Francina Kruger (19 Maart 1853 – 21 Oktober 1924). Haar grootouers aan moederskant was pres. Paul Kruger en sy tweede vrou, Gezina Susanna Wilhelmina du Plessis (5 Mei 1831 – 20 Julie 1901). Een van Elsie se broers was die beeldhouer Fanie Eloff. Nog 'n broer, Sarel, was 'n onverskrokke Boere-kommandant tydens die Tweede Vryheidsoorlog. Haar oom Jan was die tweede mynkommissaris van die Witwatersrand na wie Eloffstraat genoem.

Elsie en haar aanstaande man, dr. Herman van Broekhuizen (Rijssen, Overijssel, Nederland 17 Junie 1871 – Pretoria 4 Augustus 1953) het mekaar in Nederland ontmoet. Hy was een van die vroegste spelers in ’n Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan (1896; die naam Springbokke is eers vanaf 1906 gebruik), ’n predikant in die Nederduitse Gereformeerde (1898–1917) sowel as die Nederduitsch Hervormde Kerk (1917–1925), ’n Volksraadslid (1925–1933), Suid-Afrika se spesiale gesant in Nederland en België (1933–1941) en ’n Afrikaanse taalstryder wat hom onvermoeid beywer het vir ’n Afrikaanstalige universiteit in Pretoria. Hy was ook ’n adviseur van die Afrikaanse Bybelvertaling van 1933. Elsie Eloff het grootgeword in die Gereformeerde Kerk, waarvan haar ouers in die hoofstad gesiene lidmate was. Ná haar huwelik het sy by haar man se kerk, die Nederduitse Gereformeerde Kerk aangesluit, maar in 1917 het saam met oorgegaan na die Nederduitsch Hervormde Kerk sodat sy in haar leeftyd tot al drie die Susterkerke behoort het.

Ontmoeting van haar aanstaande

Paul Kruger en familielede in Utrecht, 1902. Elsie staan tweede van links en haar moeder, Elsie Eloff-Kruger, sit links. Die ander man is waarskynlik Elsie se vader, Ryk Freek Eloff, terwyl haar suster Nettie waarskynlik die vrou links is.

Ds. Van Broekhuizen is in 1898 as hulpprediker van die NG gemeente Pretoria georden. Hy was een van die vurigste pleiters vir ’n nouer aansluiting tussen Transvaal, die Oranje-Vrystaat en die Kaapkolonie. Pres. Kruger het, hoewel hy lidmaat van die Gereformeerde Kerk was, die vurige jong predikant raakgesien en hom oor talle netelige vraagstukke geraadpleeg. Op die belangrike laaste sitting van die uitvoerende raad van die ZAR aan die vooraand van die Tweede Vryheidsoorlog het pres. Kruger vir Van Broekhuizen gevra om die verrigtinge met ’n gebed af te sluit, bewys van hoe hoog die jong hulpleraar in die hoofstad aangeslaan is. Toe die Volksraad op 9 Oktober 1899 besluit om sy ultimatum aan Groot Brittanje te stuur en iemand meer onder die illusie verkeer het dat oorlog vermy kon word nie, het hy sy trae volksgenote aangespoor om hul plig vir hul vaderland te doen.

Pas ná die uitbreek van die Driejarige Oorlog, toe sy kollega, ds. H.S. Bosman, terug in die gemeente was, het Van Broekhuizen by Danie Theron se Verkennerskorps aangesluit. Hy is op kommando weg, maar moes dringend terugkeer na Pretoria omdat sy ma ernstig siek was. Hy het op 12 Junie 1900 in die hoofstad aangekom en is die volgende dag deur die Britse militêre owerheid in hegtenis geneem. Omdat hy geweier het om die eed van neutraliteit (volgens sommige bronne die eed van trou) voor genl. Maxwell, die Engelse goewerneur van Pretoria, af te lê is hy tronkstraf opgelê. Hy is egter op parool vrygelaat en moes twee keer per week by Maxwell rapporteer. Ná drie weke is hy uit Suid-Afrika gedeporteer en het lord Alfred Milner geweier dat hy terugkeer. Hy kon sy predikantspligte in Pretoria eers bykans sewe jaar later hervat.

Deur middel van die hulp van die Boerevriend William T. Stead het ds. Van Broekhuizen daarin geslaag om die Europese vasteland te bereik nadat hy veronderstel was om in Engeland te bly. In Nederland het dr. W.J. Leyds hom aangeraai om in Amerika geld te gaan insamel vir die vroue en kinders in die konsentrasiekampe. Hy het dit reggekry om groot bedrae in te vorder terwyl hy self met die minste moontlik klaargekom het. Hy het ook tydens die oorlog lesings in Amerika en Europa gehou om steun vir die Boere se saak te werf. Uit dr. Leyds se gepubliseerde korrespondensie is dit bekend dat die konsul-generaal van die Zuid-Afrikaansche Republiek in Londen, Montagu White, wat terselfdertyd as die Transvaalse predikant in die Verenigde State was, met die grootste lof van sy werk in Amerika gepraat het: "It gives me great pleasure to testify to the excellent work which has been done here by the Rev. Mr. van Broekhuizen. He has collected quite large sums and his expenses have been ridiculously small."

In 1902, met sy terugkeer na Nederland, het pres. Kruger hom gevra om as sy persoonlike predikant op te tree. Dit was nadat die ZAR-regering ná die Slag van Dalmanutha besluit het die staatspresident was te oud en swak om in die oorloggeteisterde Transvaal aan te bly en dat hy na Europa moes gaan om hulp en simpatie van Europese leiers te kry. Op 11 September 1900 het hy die Transvaalse grens oorgesteek onderweg na Lourenço Marques, van waar hy met die Gelderland, wat koningin Wilhelmina spesiaal vir dié doel gestuur het, na Marseille gevaar het. Kruger het vir die duur van die oorlog in Nederland gebly en toe saam met sy geselskap na Clarens in Switserland verhuis waar hy op 14 Julie 1904 oorlede is. Wat dr. Van Broekhuizen vir die bejaarde president in sy laaste, moeilike lewensjare beteken het, kan kwalik oorskat word. Die jong predikant was toe nog skaars 30 jaar oud, maar hy het so ’n diep geestelike lewe gehad dat hy vir die bejaarde Kruger, wat so swaar onder die leed van die Driejarige Oorlog en sy ballingskap gebuk gegaan het, tot godsdienstige steun kon wees. In dié tyd het Van Broekhuizen en Elsie Eloff mekaar in die suide van Frankryk in Monte Carlo ontmoet. Sy was saam met haar ma, Elsie Eloff-Kruger, in Europa terwyl laasgenoemde haar vader kom versorg het ná haar moeder se dood middel 1901. Die ou president en sy geselskap het drie jaar agtereenvolgens telkens na die suide van Frankryk gegaan om die winter daar deur te bring omdat hy die skerp koue in Nederland nie kon verduur nie. Elsie Eloff en Herman van Broekhuizen is in Menton in Frankryk verloof.

Huwelik

Die Sondagskoolpersoneel van die NG gemeente Kuilsrivier in 1906. Elsie van Broekhuizen sit links van haar man met hul baba, Elsie, op haar skoot.

Elsie Eloff en die toe reeds 32-jarige predikant Van Broekhuizen, die NG gemeente Kuilsrivier se eerste predikant, is op 15 Januarie 1904 in die Groote Kerk in Kaapstad in die huwelik bevestig nadat die Transvaalse owerheid toe reeds twee maal geweier het dat hulle in die bruid se geboortestad, Pretoria, trou. De Zuid-Afrikaan het twee kolomme aan die huwelik afgestaan en berig amper al die lidmate van die bruidegom se gemeente was daar en het waarskynlik met perdekarre of per trein na die middestad gekom. Van die vooraanstaande gaste was hoofregter lord Henry de Villiers en Marie Koopmans-de Wet, lede van die Kaapse Wetgewende Vergadering, drie hoogleraars van Stellenbosch en agt predikante van omliggende gemeentes. Die koerant het selfs ’n lys van die indrukwekkende trougeskenke weergegee, onder meer die tafel en ses stoele van okkerneuthout geskenk deur pres. Kruger (wat in Julie daardie jaar sou sterf) en die pragtige Bechstein-klavier van die bruid se vader, Frikkie Eloff. Onder die ander geskenke is die messegoed en kombuisgerei van die Kuilsrivierse Strewersvereniging uitgesonder. Ds. Van Broekhuizen het in sy toespraak gesê dit is sy strewe om te doen wat hy kan vir Suid-Afrika en sy Kerk se welsyn. Hy het gesê daar is tereg opgemerk dat hy gely en gestry het, maar dat hy vir land, volk en taal selfs meer sou ly.

Die Van Broekhuizens kry ’n pastorie

Elsie Eloff se man, ds. Van Broekhuizen, as predikant van Kuilsrivier, omstreeks 1906.

Die eerste pastorie van die NG gemeente Kuilsrivier is ontwerp deur Folkert Wilko Hesse, wat ook die kerk ontwerp het, en op 4 Oktober 1904 ingewy. Dis omstreeks 1980 gesloop.

Die kerkraad het waarskynlik besef dat die pastorie vir so ’n gesiene egpaar soos die Van Broekhuizens iets heel besonders moes wees. Die indrukwekkende verdiepinggebou met sy breë houttrap, marmerkaggels en groot onthaalvertrek is op Dinsdag 4 Oktober 1904 ingewy toe etlike vername sprekers die woord gevoer het.

Die eerste kindjie wat vir die bewoners van dié imposante pastorie gebore is, was Elsie Francina op 29 Junie 1905. Haar vader het haar gedoop met Marie Koopmans-de Wet en die baba se oupa en oupa aan moederskant, Frederik en Elsie Eloff, asook haar oom, dr. Hendrik van Broekhuizen, as getuies. Aangesien mev. ds. Van Broekhuizen ’n verfynde dame was, het sy ’n Franse vrou as huishoudster na Kuilsrivier saamgebring. Eendag moes dié huishoudster die pastorie se stoep met wassoda skoonmaak, soos die gebruik destyds was. Ongelukkig het sy bytsoda van die winkel bestel en dit in die emmer gegooi. Klein Elsie het nadergekruip en van die waswater gedrink. Sy is twee dae later oorlede. Haar oorskot is einde 1906 saam met die Van Broekhuizens na Pretoria gebring waar dit langs haar beroemde oupa in die Heldeakker begrawe is.

Openbare rol

Elsie van Broekhuizen, omstreeks 1931.

Elsie van Broekhuizen se rol in die openbare lewe het eers met die uitbreek van die 1914-rebellie begin. Sy het die vroue van Pretoria georganiseer om hulp te verleen aan die gevange Rebellieleiers. Sy het ook 'n leidende rol gespeel in die organisasie van die vrouebetoging van 1915, en was een van die vroue wat die petisie aan die goewerneur-generaal oorhandig het, vir die vrylating van die rebellieleiers. Haar man het aktief aan die Rebellie deelgeneem, is gevang en het 18 maande in die Johannesburgse fort deurgebring. Uit hierdie beweging het die Vroue- Nasionale Party voortgevloei, waarvan sy een van die stigters was. Van dié tyd tot die samesmelting van die Vroue- en Manne-NP was se presidente van die Vroue- Nasionale Party van Transvaal, asook later van die Federale Raad. Vanaf die samesmelting was sy adjunkvoorsitter van die Nasionale Party van Transvaal en lid van die Federale Raad.

As predikantsvrou (eers in die NG Kerk en van 1917 af in die Hervormde Kerk) het haar man vergesel op huisbesoek op die platteland, waar sy vasgestel het dat die aantal stiefmoeders groot was, weens die hoë sterftesyfer van die boerevroue tydens kindergeboorte. Sy het besluit om iets te doen om beter mediese hulp aan boerevroue te verskaf. Sy dien 'n beskrywingspunt op die Vroue- Nasionale Partykongres van April 1918 in vir die oprigting van 'n hospitaal vir die opleiding van Afrikaanse meisies in die verloskunde. Hierdie beskrywingspunt is aanvaar en 'n afvaardiging is na die administrateur gestuur om geldelike hulp te vra. Die administrateur was simpatiek, maar het as voorwaarde gestel dat alle partye aan so 'n organisasie moet deel hê. Op 31 Januarie 1919 verskyn in Ons Vaderland die aankondiging van die stigting van die Bond van Afrikaanse Moeders. Die komiteelede was van die Vroue- Nasionale Party mev. Van Broekhuizen (voorsitster); van die Suid-Afrikaanse Vroueparty mev. Greenlees; van die Suid-Afrikaanse Vrouefederasie mev. Preller; van die Helpmekaarbeweging: ds. J.A. du Plessis.

In April 1920 is aangekondig dat die Moedersbond die huis van wyle pres. Kruger gehuur het as sy eerste tuiste. Lewenslank was Elsie van Broekhuizen altyd baie geheg aan die Moedersbond. Sy het die Moedersbond, volgens haar seun H.F. van Broekhuizen, beskou as haar groot bydrae tot die verbetering van die lewe van die Afrikaanse moeder. Op haar graf staan dan ook: “Moeder van die Moedersbond.”

Nasate

Vier kinders is uit Herman en Ellie van Broekhuizen se huwelik gebore. Herman Frederik, die oudste seun, het lewenslank met sy gesondheid gesukkel en is oorlede toe hy 59 was. Johanna, wat Nannie genoem is, was ’n skrywer van kindergedigte en toneelstukke. Sy was nooit getroud nie en het aangesluit by die Sofiste, vir wie sy ’n prediker was. Hul jongste dogter is in 1917 gebore en, nes die oudste dogter, wat op Kuilsrivier oorlede is, na hul ma genoem: Elsie Francina. Sy was getroud met Hendrik van Huyssteen en het in George afgetree.

Bronne

• (af) Vermaak, Adinda. 2003. Kroniek van ’n kontrei. Die verhaal van die NG Kerk Kuilsrivier. Kuilsrivier: NG Kerkraad.
• (af) Beyers, C.J. 1981. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) Bpk.
• (af) Engelbrecht, prof. dr. S.P. 1955. Die Nederduitsch Hervormde Gemeente Pretoria 1855–1955. Pretoria: NH kerkraad.
• (nl) Maeder, ds. G.A. en Zinn, Christian. 1917. Ons Kerk Album. Kaapstad: Ons Kerk Album Maatschappij Bpkt.
• (en) Potgieter, D.J. 1975. Standard Encyclopaedia of Southern Africa Deel 11. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Ltd.