Charles Etienne Boniface

Charles Etienne Boniface
Gebore	2 Februarie 1787 Parys, Frankryk
Sterf	10 Desember 1853 (op 66) Durban, Suid-Afrika
Beroep	Skrywer, musiekonderrig, dramaturg en joernalis

Charles Etienne Boniface (2 Februarie 1787, Parys, Frankryk – 10 Desember 1853, Durban, Suid-Afrika) word beskou as ’n belangrike figuur in die Nederlandse literatuurgeskiedenis van Suid-Afrika. Hy sal veral onthou word vir sy pionierswerk op die gebied van toneel en joernalistiek.

Lewe en werk

Agtergrond

Charles Etienne Boniface is op 2 Februarie 1787 in Parys in Frankryk gebore. Sy vader, Antoine Boniface, is ’n adjudant in die Franse leër, terwyl sy moeder, Benigne Fleurot, stam uit ’n gegoede familie. Charles is ’n begaafde kind wat reeds op twaalfjarige ouderdom ’n grondige kennis het van Frans, Spaans, Italiaans, Portugees, Latyn en Grieks. Verder kan hy ook goed skets met ’n pen, die verfkwas hanteer en hy bemeester ook die Spaanse kitaar, komponeer musiek en dans. Sy vader word later bevorder tot goewerneur van die Tempel-gevangenis, ’n belangrike Paryse gevangenis. Een van die hoë profiel gevangenes hier is sir Sydney Smith, die beroemde Britse krygsgevangene wat die aanvoerder was van die Britse vloot wat die Franse vloot in 1796 ’n gevoelige nederlaag by Toulouse toegedien het. ’n Dokument wat Smith se vrylating gelas en klaarblyklik van die owerhede afkomstig is, word in 1798 aan Boniface se vader oorhandig en Smith word dan vrygelaat en slaag daarin om na Spanje of Portugal te vlug. Die dokument blyk egter ’n vervalsing te wees en Boniface se vader word verdink van medepligtigheid, uit sy pos ontslaan en uit Frankryk verban. Smith help die Boniface gesin om hulle eers in Spanje en later op die Seychelles, wat toe onder Britse beheer was, te vestig. Hier kry Charles sy opvoeding van sy ouers en word ook ’n kadet in die Engelse vloot onder die direkte toesig van Smith. Die lewe op die Seychelle kom tot ’n einde, waarskynlik met die vader se dood, want daar word niks verder van hom in die geskiedenis vermeld nie. Sy moeder keer terug na die armoedige buurt Villers Côteret in Parys en Charles vertrek suidwaarts na Madagaskar. Hier sluit hy aan by ’n toneelgeselskap, wat later na Mosambiek vertrek en hy hier ook ’n ruk vertoef.

Suid-Afrika

Strandstraat, Kaapstad, gedurende Boniface se tyd

Met die slaweskip Général Isidro vertrek Charles dan na die Kaap, waar hy op 10 Februarie 1807 aankom en hom vestig. Sy verbasende talekennis en -aanleg stel hom in staat om spoedig Nederlands, Engels en Duits ook te bemeester. Hy gee hier onderrig in tale, dans en musiek en word reeds op 30 Junie 1807 deur die owerhede toestemming verleen om hom aan die Kaap te vestig. Aanvanklik wy hy hom aan die Franse toneel aan die Kaap.  Hy skryf in 1807 ’n blyspel in een bedryf getiteld L'Enragé (later deur J. Suasso de Lima vertaal as De dolzinnige of De gewaande dolleman) en voer onder andere stukke van Jean Racine (Les Plaideurs), Nicolas-Médard Audinot (Le Tonnelier) en Franse vertalings van August von Kotzebue (Les deux Frères ou La Réconciliation) op. Onder sy leiding toon die Franse toneel ’n opbloei nadat dit vir lank ’n kwynende bestaan gevoer het, maar ’n gebrek aan ondersteuning laat hierdie toneelgeselskap in 1809 ontbind. Deurentyd voorsien hy in sy onderhoud deur les te gee in Duits, Frans, Spaans, Portugees, Italiaans, Grieks, Latyn, die skermkuns en die speel van die kitaar. In 1809 word hy en sy vennoot, Verrumé, voor die Raad van Justisie gedaag om hulle deel van die skuld van die Franse toneelgeselskap te betaal en is die uitspraak ten gunste van die skuldeisers. Sy leerlingtal verminder in 1812 drasties wanneer daar ’n pokke-epidemie aan die Kaap uitbreek. Hy word dan lid van die Hollandse toneelgeselskap wat in 1813 ’n balletpantomime van hom, Het beleg en het nemen van Troyen, op die verhoog bring. Die opvoering is ’n groot sukses en in 1814 volg hy dit op met Sappho, een groot ballet in drie bedrijven. Hy stig in 1814 ’n vaste toneelgeselskap met die naam 'Honi soit qui mal y pense' (“Mag kwaad geskied met diegene wat kwaad dink”). Vir hierdie geselskap skryf hy ballette, pantomimes en dramaverwerkings en tree op as teater-direkteur, akteur en regisseur. In 1809 raak hy as bestuurder van die Franse toneelgeselskap oor onbetaalde skuld oorhoops met Frederik Arnold Heynemann, die vader van nege kinders.

Bonafice en de Lima

In 1819 werk Boniface saam met die toneelgeselskap 'Men doet wat men kan' en hy verwerk Dago, of de Spaanse Bedelaars vir die Kaapse verhoog. Hierdie opvoering is so suksesvol dat dit ’n heropvoering regverdig en hy bied dan weer sy dienste aan as onderwyser in tale, dans en kitaar. Boniface se drama De dolzinnige of De gewaande dolleman word in 1823 op die planke gebring en ’n hoogtepunt in sy toneelkuns bereik hy in 1825 met sy vertaling en opvoering van Molière se Le Bourgeois Gentilhomme. Intussen begin sy toneelgeselskap agteruit gaan en J. Suasso de Lima help hom aan die begin van 1824 met ’n pos as hoof van ’n pas-opgerigte skool in Rondebosch, wat aan hom ’n ekstra inkomste gee. Na ’n kortstondige vriendskap met De Lima, kom hulle egter in botsing. Boniface se geselskap wou in Oktober 1824 die komedie Guerre ouverte, ou ruse contre ruse van Jean Dumaniant in Hollands opvoer. Na vele onderonsies weier een van die hoofspelers tydens die laaste repetisie om verder deel te neem. Berig van die onvermydelike uitstel word dan onmiddellik aan die intekenaars gestuur, maar sommiges, waaronder De Lima, word ongelukkig oorgeslaan. De Lima plaas dan ’n lang gedig in die South African Chronicle wat hy Ieder wordt teleurgesteld noem en waarin hy Boniface sydelings berispe oor sy dramas selde betyds begin en telkens uitgestel word. Boniface antwoord skerp hierop en die South African Chronicle plaas gou die volgende berig: "De storm die zich lang heeft zaamgepakt, is eindelijk los gebroken, en reeds merkelijk hebben er vijandelijkheden tusschen de Heeren Boniface en S.d.L als vertegenwoordigers der Franschen en Hollanders plaats gehad. Wij versoeken echter als bemiddelaars te mogen optreden, en geven bij dezen kennis, dat wij ons Blad niet langer als een middel willen laten gebruiken, om die vijandelijkheden te doen voortduren. Wanneer hunne bekendmakingen van een vredelievenden aard zijn, zullen wij daaraan gaarne een plaatsje inruimen, maar anders niet. De tempel van Janus is derhalve gesloten”. Beide se latere letterkundige werke, veral hulle dramas, word feitlik uitsluitlik daaraan gewy om mekaar by te kom en te antwoord op die vorige werk van die ander.

Geldelike probleme en bankrotskap

In 1826 is Boniface weg van die skool in Rondebosch en weer terug in Kaapstad, by ’n Latynse skool wat hy in die stad open. Sy skulde vermeerder en hy is van die einde van 1824 gereeld in die hof om skuldeise teen hom te beveg. Ook by die huis gaan dinge nie rooskleurig nie en sy enigste kind is op ongeveer tienjarige ouderdom oorlede. In 1827 speel hy bankrot as gevolg van ’n skindersaak waarvan hy die onkoste moet dra en sy toneelgeselskap word ontbind. Met die afskaffing van die Landdros en Heemrade en die verengelsing van die regspleging moet daar vanaf 1828 meer staatsvertalers in diens geneem word en so kry Boniface weer ’n vaste inkomste. Hierdie betrekking behou hy vir ongeveer twaalf jaar, maar die werk is nie baie veeleisend nie en laat hom toe om tyd aan ander aktiwiteite ook te bestee. Terwyl hy geld verdien as 'gezwooren translateur' skryf hy sy Relation du Naufrage du navire frangais L’Eole, wat in 1829 uitgegee word. Dit is die beskrywing van die lotgevalle van die skip L’Eole wat in hierdie tyd teen die rotse van Sandy Point strand, met slegs ’n paar oorlewendes. In 1830 word hy redakteur van die eerste Nederlandse politieke koerant De Zuid-Afrikaan, wat voorheen onder redaksie van De Lima as De Verzamelaar bekend was. Skaars ses maande later, op 29 Oktober 1830, word hy van die redaksie onthef weens sy ongebalanseerde kritiek en persoonlike onbeheerste aanvalle op teenstanders. In sy artikels spreek hy hom meermale skerp uit teen die Engelse imperialistiese politiek en ons vind hierin voorbeelde van joernalistieke Afrikaans van sy tyd, veral in sy mondelinge verslag van Hottentot-Afrikaans uit die mond van Hendrik Kok. Hy wend hom weer tot die toneel en na die sukses wat sy drama De nieuwe ridderorde of De temperantisten behaal stig hy in 1834 die toneelgeselskap Vlyt en Kunst. Behalwe sy eie stukke voer hy onder andere sy Hollandse vertaling van Molière se Le Bourgeois Gentilhomme (De Burger Edelman) op, en Duval se Montonie, ook in sy Hollandse vertaling. .

Joernalistieke loopbaan en lewe in Natal

Vanaf 1837 neem Boniface saam met Cornelis Moll die redaksie waar van The Moderator (wat in Julie 1837 van naam verander na De Meditator), ’n blad wat die Voortrekkers goedgesind was. Hierdie blad gaan tot niet in 1838. Boniface wend hom nou tot die regswese in ’n poging om ’n bestaan te maak en in 1841 word sy naam vermeld as geregistreerde advokaat. Sy openbare beeld is egter negatief beïnvloed deur die vele hofsake en onderonsies waarin hy in sy lewe betrokke was en hy kan ook nie ’n bestaan uit hierdie beroep maak nie. In Februarie 1844 gaan hy en Moll dan saam op die skip Rosebud na Natal, wat op 5 Maart 1844 in Port Natal (vandag Durban) se hawe vasmeer. Hiervandaan gaan hulle na Pietermaritzburg, waar hulle die Natalse Volksraad se toestemming verkry om vanaf 5 April 1844 die eerste koerant uit te gee, naamlik De Nataliër en Pietermaritzburgsche Trouwe Aantekenaar. Daar is spoedig spanning tussen Moll en Boniface oor laasgenoemde se bitsige rubrieke en hy word dan ook as redakteur afgedank en die koerant self word in 1846 gestaak. Sonder Boniface se medewete en goedkeuring reël die vyande wat hy hier maak dat sy slavin-houvrou en sy kinders se passaat van die Kaap na Pietermaritzburg betaal word en hulle trek weer by Boniface in. Hierdie verhouding druis in teen die algemeen aanvaarde gedragskode van daardie tyd en veroorsaak weer dat Boniface as buitestander geïsoleer word.

Spoedig is hy weer in ’n aantal lasteraksies en teeneise gewikkel en in Mei 1845 verlaat Boniface Pietermaritzburg en gaan terug na Durban. Hier is sy houvrou aan siekte oorlede en word die sorg van die kinders aan hom oorgelaat. Teen die einde van die jaar loop sy aangenome seun Charles weg en aanvaar ’n werk by sy aartsvyand, Moll, se koerant. Eindelik is dit net sy dogter Charlotte wat by hom bly en hom steeds bystaan. Boniface en Charlotte keer dan terug na Pietermaritzburg, waar hulle op 27 Maart 1846 arriveer. Hier adverteer hy sy dienste as advokaat, geswore translateur en geldinvorderaar. Hy begin ook met ’n aantal hofsake teen Moll, een waarvan vir sy uitstaande redakteursalaris is. Hy wen hierdie saak en verloor die ander, maar Moll is nie in staat om die bedrag te betaal nie en speel in 1847 bankrot. In September 1846 word Boniface aangestel as staatsvertaler en as tolk in die howe teen ’n inkomste van £50 per jaar. Vanaf 1846 tot 1847 werk Boniface mee aan die tweetalige blad De Natalsche Getuige en hy loods vanuit hierdie posisie giftige aanvalle in Nederlands, Engels en Frans op Moll en die redakteur van Moll se nuwe tweetalige koerant The Patriot, naamlik Arthur Walker. Wanneer die staat in Mei 1847 regeringsdokumente aan hom stuur wat in Nederlands vertaal moet word vir publikasie in The Patriot, weier Boniface uit kleingeestigheid en bedank hy as staatsvertaler. So is hy sy enigste vaste inkomste kwyt.

Hierna probeer hy aan die lewe bly deur los werkies soos leermeester in tale en vertaler. Hy raak egter gereeld in rusies betrokke met al die weldoeners wat hom wil help. In November 1847 doen hy aansoek om bankrot verklaar te word en op Oujaarsdag word al sy besittings op vendusie verkoop. Hy word egter op 31 Maart 1849 gerehabiliteer en dieselfde dag weer as advokaat ingesweer. Hierdie nuwe geleentheid om ’n standvastige bestaan te voer, verspil hy egter weer deur aksies vir naamskending in te stel teen Arthur Walker, wat onmiddellik antwoord met ’n teeneis. Die hof beslis op 14 Desember 1849 in Walker se guns, waarna Boniface weer finansieel geruïneer is. Noodgedwonge moet hy in Januarie 1850 weer aansoek doen om bankrot verklaar te word.  Boniface is nou nie meer in staat om in sy eie behoeftes te voorsien nie en poog om in die tronk opgesluit te word, waar hy onderdak, kos en klere sal ontvang. Hy verhuis in Januarie 1853 weer na Durban, maar kry hier eweneens nie genoeg leerlinge om kop bo water te hou nie.

Persoonlike lewe

In 1809 raak hy verlief op Maria Geertruida Heynemann, dogter van Frederik, wat die verhouding belet. Al hierdie struikelblokke word egter oorkom, al is daar ’n breuk tussen die bruid en haar ouers, en op Maandag 23 Junie 1817 trou hy in Stellenbosch met Maria. ’n Jaar later word sy eerste kind gebore. Die egpaar se enigste kind is op ongeveer tienjarige ouderdom oorlede.

Hy is vanaf ongeveer die begin van die dertigerjare in ’n verhouding betrokke met ’n sekere Constantia Dorothea le Mordant, ’n Mosambiekse slavin wat huishoudster van sy vrou was en wie se seun hy aanneem en as Charles Maria le Mordant in die Lutherse Kerk laat doop. Hierdie verhouding veroorsaak uiteraard groot huweliksonmin.

Op 28 Julie 1835 is sy vrou oorlede, nog nie eens 39 jaar oud nie.

Uit sy verhouding met die slavin word tussen 1838 en 1843 nog drie dogters gebore. In 1845 is sy houvrou aan siekte oorlede en word die sorg van die kinders aan hom oorgelaat.

Op 10 Desember 1853 pleeg hy in Durban selfmoord met behulp van laudanum, nadat hy vergeefs aansoek gedoen het om in ’n kranksinnige gestig opgeneem te word.

Skryfwerk

Boniface se bydrae tot die Afrikaanse letterkunde lê daarin dat hy een van die eerstes was om Afrikaans (of Kaaps-Hollands) doelbewus in sy werke te gebruik. Met sy verbasende taalaanleg het dit hom nie lank geneem om na sy aankoms in die Kaap Nederlands (en Engels) aan te leer en te bemeester nie. Daarna het hy ag geslaan op die variasie op Nederlands soos in die Kaap gepraat. Hy kan egter nie beskou word as ’n voorstander of bevorderaar van Afrikaans nie en gebruik die taal in sy werke hoofsaaklik om met die gebruikers daarvan te spot. Hy is nietemin een van die eerste persone om die plaaslike Hollands-Afrikaanse liedjies op te teken en dit op so ’n wyse te bewaar.

Drama

Sy vernaamste letterkundige werk lewer hy op die gebied van die drama. In feitlik al sy opvoerings maak hy ’n punt daarvan om musiek, sang en dans in die program of drama in te weef en hy skryf meestal self die musiek en lirieke. Hy skryf in 1807 ’n blyspel in een bedryf getiteld L'Enragé, wat in 1823 deur J. Suasso de Lima vertaal is as De dolzinnige of De gewaande dolleman. Ander vroeë werke van hom sluit in die balletpantomime uit 1813, Het beleg en het nemen van Troyen, en in 1814 Sappho, een groot ballet in drie bedrijven, wat in 1825 deur P.C. Schonegevel uit die oorspronklike Frans in Nederlands vertaal en uitgegee is. Na sy uitval met De Lima skryf Boniface in 1825 die ballet Limaçon de dichter (klaarblyklik ’n verwerking van August von Kotzebue se Intrige aan het venster), waarin hy die gebreklike uiterlike voorkoms van De Lima hekel. De Lima beantwoord dit in 1825 met die Zamenspraak tusschen Limaçon een dichter en een prosaisch gaskonjer, waarin hy kommentaar lewer op Boniface se ondankbaarheid. Boniface se antwoord in dieselfde jaar is ’n alleenspraak De twee slakken of Limaçon sen. en Limaçon Jun., wat feitlik niks anders is nie as persoonlike beledigings.

Boniface is die skrywer van die eerste hekeldrama met Afrikaanse dialoog (tussen die karakters Grietje Drilbouten en Manus Kalfachter), wat hy De nieuwe ridderorde of De temperantisten noem. Hierdie drama is gegrond op die gebeure van 1831 en 1832 aan die Kaap. Aan die einde van 1831 kom die Amerikaanse oorlogskip Potomac in die Kaap aan en onder invloed van die kapelaan word hier ’n veldtog gehou vir die stigting van ’n matigheidsbond, onder aanvoering van die sendeling dr. John Philip. Op 28 Januarie 1832 word dan ’n groot openbare vergadering gehou om so ’n bond hier te stig. Boniface kom in opstand teen wat hy as ’n ondoeltreffende metode van bekamping beskou van die groot alkoholiese sosiale euwel, veral onder die bruin bevolking.

Voorblad van die toneelstuk De nieuwe ridderorde of De Temperantisten

Die satire De nieuwe ridderorde is ’n parodie van die stigtingsvergadering en dr. Philip en sy ondersteuners word hierin belaglik gemaak. Die drama satiriseer ook die pogings van die sendelinge om wetlike gelykstelling van die inheemse inwoners, wat as ’n aantasting van die regte van die burgers van die Kaapkolonie uitgebeeld word. Boniface laat al die “ridders” van die afskaffing, van kommandeur Dominé Humbug Philipumpkin (’n toespeling op dr. Philip) tot by die Khoi-karakters Manus Kalfachter, Klaas Galgevogel, Piet Dronkelap en Griet Drilbouten, op klugtige wyse voor die bekoring van Bacchus swig. Die stuk bevat ook interessante sinspelings op dr. Philip se teorie van die onkreukbaarheid van die karakter van die Khoi as groep en sommige van die mees klugtige situasies is waar die Khoi al slingerende hul matigheidsbeloftes in Afrikaans aflê.

In Clasius stupidibus bavianus of Het proces om een komedielootje in 1834 sit Boniface sy vete met De Lima voort en in hierdie drama is dit De Lima se persoonlike lewe wat geteiken word na aanleiding van De Lima wat sy vrou verlaat het en by mej. Magdalena Theron gaan inwoon het. Die hoofkarakters is Clasius (wat betrekking het op De Lima) en Leonora (mej. Theron) en hulle word geensins gespaar in die drama nie. Clasius word herhaaldelik ’n lootjie (kaartjie) vir die komedie geweier en hy dien ’n eis vir skadevergoeding in, omdat hy die weiering as ’n klad op sy goeie naam beskou. Die eis het allerlei opsetlike verdraaiings of verkeerde voorstellings, wat die humor aan die stuk moes verskaf. Clasius verloor natuurlik die saak en sit sonder ’n pennie, waarna Leonora hom behoorlik toetakel en verder verneder. Hierdie drama is nooit gepubliseer nie, maar bestaan steeds in manuskripvorm. De Lima antwoord in dieselfde jaar met Aballino Junior. Wanneer Boniface en J.J. de Kock ’n uitval het, skryf Boniface die Engelse klugspel Kockincoz or The Peltifogging Lawyers’ Plot, wat hy kamma vertaal uit die Burlosutafrican-patoistisch-language, of Kaaps-Hollands (Afrikaans) soos deur J.J. de Kock gepraat. Deurentyd spreek Kockincoz dan ook die Engelse woorde sleg uit. Hierdie drama word in 1956 deur die Universiteit van Kaapstad se interne drukkery gedruk.

In Natal gee Boniface tussen 1846 en 1849 satiriese pamflette uit onder die titel Bluettes Franco-Nataliennes waarin hy vir Moll en sy opvolger in die redakteurstoel van De Nataliër, Arthur Walker, as vernaamste teikens het. Hierdie is musikale klugspele en hekelskrifte, wat in 1963 met verklarende aantekeninge deur G.S. Nienaber versamel en onder die titel Bluettes (wat “klein vonkies” beteken) gepubliseer word. Uit hierdie dae dateer ook die ongepubliseerde komedie Paddiscordion waarin sy teenstanders weer gehekel word.

Vertaalwerk

Vanuit die oorspronklike tale vertaal Boniface verskeie werke in Nederlands vir opvoering in die Kaap. Hieronder tel ’n vrye vers vertaling van Robert, Chef de Brigands van J.H.F. de Lamartélière in 1809 en Jocrisse Corrigé van Seurin in 1815. In 1825 voer hy sy vertaling van Molière se Le Bourgeois Gentilhomme in Nederlands op as De Burger Edelman. Ander vertalings en bewerkings van hom sluit in Dago en Pygmalion, laasgenoemde ’n eenbedryf van Rousseau. Hierdie werke is vermoedelik nie een gepubliseer nie en slegs De Burger Edelman se manuskrip het bewaar gebly.

Digkuns

Boniface skryf ook ’n aantal gedigte wat feitlik deur die bank in koerante gepubliseer word. In De Meditator verskyn Het paradeplein op Zondag wat die Metodiste as teiken het, omdat hulle die Sondag “aan schreeuwende schijnheiligheid” wy. De Eerste December hekel die “roemvolle emansipasie” van die slawe en Het lot van Zuid-Afrika is ’n lied wat gewild was onder die Voortrekkers, omdat dit die Britte se uitbuiting van die land en die las wat die burgers moet dra, as tema het. As talentvolle musikus noteer hy die musiek van die plaaslike bevolking (een van die eerste persone om dit te doen) en hy skryf ook self die musiek en lirieke vir sy ballette en ander dramas waarin liedere voorkom.

Prosa

Op prosagebied lewer hy ’n paar nie-fiksie werke. Sy Relation du Naufrage du navire frangais L’Eole stel hy saam uit koerantberigte, veral uit die South African Commercial Advertiser en die Mercury, en uit mondelinge verslae van ’n paar van die agt skipbreukelinge wat die stranding van die L’Eole op die Ooskus in April 1829 oorleef het. Dit bevat ’n lewendige beskrywing van die skipbreukelinge se verblyf onder die swart volke, hulle aankoms by Fort Willshire, besoek aan Grahamstad en hulle uiteindelike aankoms in Kaapstad. Dit is waarskynlik die eerste Franse boek en reisverhaal wat in Suid-Afrika gepubliseer is. Verder skryf hy ’n grammatika-boekie Dutch made easy to an Englishman, methodically given in the form of familiar and amusing Dialogues wat in 1852 verskyn

Studies oor Boniface

In 1939 verskyn G.S. Nienaber se biografie oor Boniface, Van roem tot selfmoord en twee jaar voor dit word Uit die lewe van Charles Etienne Boniface: taalmeester, toneelspeler, dramaturg, musicus, cholericus van J.L.M. Franken in die Annale van die Universiteit van Stellenbosch-reeks gepubliseer.

Publikasies

Jaar	Publikasie
1825	Sappho, een groot ballet in drie bedrijven
1829	Relation du naufrage du navire franca̧is L'Eole, sur la cote de la Caffrerie, en Avril 1829
1832	De nieuwe ridderorde of De temperantisten
1852	Dutch made easy to an Englishman, methodically given in the form of familiar and amusing Dialogues
1849	Die musiek van C.E. Boniface
1956	Kockincoz, or, the pettifogging lawyers, plot, pro causo de libello, a farce in one act freely translated from the burlosutacrifan-patoistish-language by the author of Clasius
1963	Bluets

Bronnelys

Boeke

• Antonissen, Rob “Die Afrikaanse letterkunde van aanvang tot hede” Nasou Beperk Derde hersiene uitgawe Tweede druk 1964
• Bouwer, Alba “Afrikaans 100” Tafelberg-Uitgewers Bpk. Kaapstad Eerste uitgawe 1975
• Dekker, G. “Afrikaanse Literatuurgeskiedenis” Nasou Beperk Kaapstad Elfde druk 1970
• Grové, A.P. “Letterkundige sakwoordeboek vir Afrikaans” Nasou Beperk Vyfde uitgawe Eerste druk 1988
• Kannemeyer, J.C. “Geskiedenis van die Afrikaanse literatuur 1” Academica, Pretoria en Kaapstad Tweede druk 1984
• Kannemeyer, J.C. “Die Afrikaanse literatuur 1652-2004” Human & Rousseau Kaapstad en Pretoria Eerste uitgawe 2005
• Lindenberg, E. (red.) “Inleiding tot die Afrikaanse letterkunde” Academica Pretoria en Kaapstad Vierde uitgawe Eerste druk 1973
• Nienaber, G.S. “Afrikaans in die vroeër jare” Voortrekkerpers Beperk Johannesburg Tweede uitgawe 1971
• Nienaber, P.J.; Senekal, J.H en Bothma, T.C. “Mylpale in die geskiedenis van die Afrikaanse letterkunde” Afrikaanse Pers-Boekhandel Tweede hersiene uitgawe 1963
• Nienaber, P.J. et al “Perspektief en Profiel” Afrikaanse Pers-Boekhandel Johannesburg Derde hersiene uitgawe 1969
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel I” J.L. van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 1998
• Van Coller, H.P. (red.) “Perspektief en Profiel Deel 3” Van Schaik-Uitgewers Pretoria Eerste uitgawe 2006

Eksterne skakels

• Boniface, Charles Etienne