Dorslandtrek

Waarskynlik kan min ander gebeurtenisse in die Suider-Afrikaanse geskiedenis van soveel lyding en leed getuig as die Dorslandtrek (1874–1881). Die populêre reisverhaalskrywer Lawrence Green het dit byvoorbeeld beskryf as “the most painful chapter in the whole history of the Afrikaner race”.

Die administrasie van Suidwes-Afrika het in 1974 'n 4c-seël, ontwerp deur Kobus Esterhuysen, uitgereik ter herdenking van die vertrek van die eerste Dorslandtrekgeselskap in 1874.

Die woorde van ’n vrou wat die trek oorleef het, “als wij ooit weder naar Transvaal terug willen en het pad vergeten zijn, dan zullen wij het kunnen weervinden langs de graven onzer kleinen”, is tekenend van die verskriklike lyding tydens die Dorslandtrek.

Agtergrond

Ná die Groot Trek het daar ’n samelewing bestaande uit ’n klein aantal Voortrekkers, verspreid in verskillende groepe oor ’n baie groot geografiese gebied in Transvaal, tot stand gekom. Van eenheid was daar nouliks sprake omdat daar geen leier was wat die verskillende gemeenskappe tot ’n eenheid kon saamsnoer nie. Ernstige politieke en kerklike twiste het by geleentheid selfs tot ’n burgeroorlog gelei.

Nadat die Groot Trek die gemeenskap aanvanklik verarm het, het die geografiese isolasie van die gebied tot verdere ekonomiese en intellektuele isolasie gelei. Die gemiddelde Transvaalse Boer het ten spyte van sy gebrek aan rykdom of onderwys buitengewoon selfstandig gevoel. Dit het maklik in koppigheid oorgegaan en die onwil of onvermoë om die gesag van iemand anders te aanvaar. Gedurende die Groot Trek en die vestigingstydperk daarna is onderwys boonop totaal verwaarloos. Die Transvaalse Boere was dus op die vooraand van die Dorslandtrek ’n erg verdeelde gemeenskap, veral op godsdienstige gebied. Hulle was op bykans elke terrein agtergestel teenoor hulle rasgenote in die res van Suid-Afrika.

Redes vir die trek

Daar was waarskynlik nie een enkele rede nie, maar ’n kombinasie van redes, waarom ’n groepie beswaardes besluit het om Transvaal te verlaat. Die primêre redes vir die Dorslandtrek was godsdienstig van aard en het teenkanting teen president Thomas Burgers se progressiewe beleid, spesifiek sy nuwe onderwyswet, die onverkwiklike toestande in die Gereformeerde Kerk en die soeke na ’n Nuwe Jerusalem ingesluit. Gevolglik het hoofsaaklik lidmate van die Gereformeerde Kerk aan die Dorslandtrek deelgeneem. Politieke en ekonomiese redes soos die vrees vir gelykstelling aan swart mense, onsekere politieke toestande, die vrees vir die beskawing (in die sin van teenkanting teen nuwe idees), gebrek aan grond en bevolkingsdruk, armoede en vrees vir nuwe belastings kon ’n minder belangrike, aanvullende rol gespeel het. Dit is duidelik dat die gewaande “trekgees” geen rol tydens die trek kon gespeel het nie. Vrees vir Britse imperialisme het waarskynlik ook nie ’n rol gespeel by die meerderheid trekkers wat voor April 1877 die land verlaat het nie. Verreweg die grootste deel van die Transvaalse bevolking en byna al die lidmate van ander kerkgenootskappe was glad nie so ontevrede as hul landgenote met hulle omstandighede nie en het verkies om in Transvaal te bly.

Trekkers se geaardheid

Dorslandtrekkers se roete.

Daar was op geestelike gebied groot verskille tussen die Dorslandtrekkers, wat ’n meer behoudende karakter gehad het, en hulle Transvaalse medeburgers. In enkele gevalle het geestesinvloed van die Jerusalemgangers (’n groep Voortrekkers in Transvaal wat oor land na Jerusalem in Palestina wou trek) na die trekkers toe oorgespoel. Die trekkers se konserwatiewe lewensuitkyk het ook hulle onderwyspeil ten nadele beïnvloed. Bykans alle persone wat die Dorslandtrekkers ontmoet het, was getref deur hulle lae onderwyspeil. Die “mak volk” was ’n kleurryke en interessante groep arbeiders wat die Dorslandtrekkers vergesel het en wat die materiële en geestelike kultuur van die trekkers hul eie gemaak het.

Ten spyte van die feit dat ’n geskatte 130–200 “mak volk” aan die Dorslandtrek deelgeneem het, was hulle grootliks ’n “onsigbare” groep tydens die trek. Hulle aandeel aan die trek word dikwels verswyg. In baie herinnerings, vertellings en statistiek oor die trek word hulle nie eens genoem nie. Hulle was afstammelinge van die inheemse volke in Suid-Afrika waarvan die meerderheid as kinders op die slagveld gevange geneem is en daarna deur die trekkers grootgemaak is. As gevolg van hulle gedeelde ervaringe tydens die trek het daar ’n besonder hegte verhouding tussen hulle en die blanke Dorslandtrekkers ontstaan.

Eerste trekgeselskap

Die trekkers het Transvaal in drie verskillende trekgeselskappe verlaat. Nadat hulle op 20 Mei 1874 uit die distrik Pretoria getrek het, en ’n jaar lank langs die Limpopo oorgestaan het, het die eerste trekgeselskap Transvaal in Mei 1875 verlaat. Dié groep van 10 gesinne met 60 persone benewens hulle “mak volk” het met relatief geringe verlies aan vee en mense deur die Dorsland getrek en in September 1875 die Ngamimeer bereik.

Ná ’n verblyf van twee maande op Ghanzi het hulle vir twee jaar lank, van Januarie 1876 tot Januarie 1878, op Rietfontein in die Sandveld oorgestaan. Intussen het William Coates Palgrave as verteenwoordiger van die Kaapse regering met die Herero- en Nama-Oorlam-kapteins samesprekinge gevoer oor die moontlike uitbreiding van die Britse invloedsfeer in Suid-Afrika na Namaland en Hereroland. Die resultaat van Palgrave se bemoeienis was dat die meeste Herero- en Nama-Oorlam-kapteins teen die trekkers opgesweep was nog lank voordat die eerste trekker sy voete in die gebied gesit het.

Nadat die trekkers van die eerste trekgeselskap twee jaar lank onsuksesvol probeer het om grondgebied in Namaland en Hereroland te verkry, moes hulle van dié gedagte afsien. Teen dié tyd was hulle nog steeds onseker waarheen hulle moes trek. Hulle sou kort hierna met die trekkers van die gesamentlike tweede en derde trekgeselskappe verenig en hulle moeitevolle swerftog deur onbekende gebiede van Suider-Afrika vir ’n verdere drie jaar voortsit.

Tweede trekgeselskap

Nog voor die eerste trekgeselskap Transvaal verlaat het, het die eerste trekkers van die tweede trekgeselskap in April 1875 uit die distrikte Pretoria en Rustenburg begin trek. Nadat hulle die Limpopo in Mei 1875 bereik het, het hulle vir twee jaar lank tot April 1877 doelloos langs die rivier rondgeswerf terwyl hulle die tyd verwyl het deur te jag. Van tyd tot tyd is hulle geledere aangevul deur nuwe aankomelinge. Die Ngwato-opperhoof Khama, deur wie se gebied hulle moes trek, was die trekkers in daardie stadium nog goedgesind en het hulle geredelik toestemming verleen om deur die Dorsland te trek. In Maart 1876 is ’n gulde geleentheid om te trek nie benut nie. Dit wil voorkom of hierdie groep trekkers in daardie stadium nog steeds nie geweet het waarheen hulle wil trek nie.

Teen April 1876 het die eerste gevalle van malaria onder hulle begin voorkom en in Julie 1876 het die eerste van meer as 160 persone wat tydens die trek aan malaria beswyk het, gesterf. Intussen is die gebied geteister deur ’n langdurige droogte, terwyl onenigheid onder die trekleiers onverpoos voortgeduur het. Die verhoudinge tussen die trekkers en Khama het ook begin vertroebel. Khama het later die vergunning om deur sy gebied te trek teruggetrek, vermoedelik weens die knellende droogte wat reise deur die Dorsland onmoontlik gemaak het. Daar was teen hierdie tyd na skatting 116 blanke gesinne met 581 gesinslede, benewens ’n onbekende aantal van die “mak volk”, in hierdie trekgeselskap.

Ossewaens bring in 1928 Angola-Afrikaners se besittings by Swartbooisdrift oor die Kunenerivier tydens die repatriasie van 1 900 nasate van die Dorslandtrek.

Die tweede trekgeselskap het die Limpopo uiteindelik op 10 April 1877 verlaat en sonder toestemming met die Mahalapyerivier verder getrek. ’n Afvaardiging van Khama, bestaande uit die sendeling Hepburn, die handelaar Alfred Musson as tolk en sewe raadslede, het tevergeefs probeer om hulle te oorreed om nie die gevaarlike tog aan te pak nie. Agterdog oor Khama se motiewe het steeds geseëvier en sy goeie raad om in kleiner groepe deur die Dorsland te trek, is in die wind geslaan omdat hulle gedink het dat hy hulle in kleiner groepe wou verdeel en dan afsonderlik wou uitmoor.

Ten spyte van ’n afspraak wat die trekkers die vorige aand gemaak het om in kleiner groepe ’n paar dae uit mekaar uit te trek, het volslae wanorde geheers toe die eerste trekkers die oggend van 7 Mei 1877 Letloche verlaat het en die res van die trekgeselskap hulle holderstebolder as een groep gevolg het. In die totale afwesigheid van leierskap kon orde en dissipline nie gehandhaaf word nie en was die tafel gedek vir die daaropvolgende ramp.

Gedurende die volgende sewe tot tien dae het aandoenlike tonele hulle by waterplekke soos Tlhabala, Inkonane en Letlhakane afgespeel: Ná die derde dag was die gebulk van die beeste en die angsbevange krete van die ander diere onbeskryfbaar. In hulle ontreddering het die los beeste holderstebolder voortgestorm en die enkele watergate vertrap. Daarna het hulle buite beheer op loop gegaan. Die meerderheid is nooit weer opgespoor nie of het uiteindelik van dors gevrek. Die lyding van die trekkers was nie minder aangrypend nie en by tye moes drinkwater eetlepelsgewys gerantsoeneer word. In hulle desperaatheid het sommige trekkers skape, bokke of selfs honde keelaf gesny en die bloed en penswater gedrink om vog in te kry. Wonder bo wonder het geen trekker van dors gesterf nie, hoewel die malariasterftes steeds voortgegaan het. In hierdie haglike omstandighede het die trekleier, kommandant Louw du Plessis, uiteindelik die skuld vir die rampspoedige trek op homself geneem en bedank.

Derde trekgeselskap

Nadat Transvaal op 12 April 1877 deur Groot-Brittanje geannekseer is, het ’n derde trekgeselskap bestaande uit agt gesinne met 40 persone benewens die “mak volk” nog dieselfde maand uit die distrik Rustenburg vertrek. Hulle het op die spoor van die tweede trekgeselskap getrek en in Julie 1877 by die Meersrivier by hulle aangesluit.

Die tweede en derde treksgeselskappe verenig

Nadat die trekkers van die tweede en die derde trekgroepe by die Meersrivier aangekom het, het hulle twee en ’n half maande lank daar oorgestaan om te herstel van hulle rampspoedige tog en om die agtergelate waens na die Meersrivier te bring. Omdat hulle slegs 326 osse (ongeveer 20 spanne) oorgehad het om ongeveer ’n honderd waens aan te “piekel”, was dit ’n moeisame proses. Hulle het daarna stadig met die Meersrivier langs verder getrek. By Sebetwane se Drif het hulle bereken dat 37 mense al op die trek oorlede is. Die ergste sou egter nog volg. Trekregulasies is opgestel en ’n nuwe bestuur met Jan Greyling as kommandant is gekies. Nadat hulp in die vorm van sowat 184 trekosse van die eerste trekgeselskap by Rietfontein opgedaag het, het die trek effens vinniger gegaan.

Die trekkers het in 25 dae van Sebetwane se Drif tot by die Ngamimeer getrek, waar hulle op 25 September 1877 aangekom het. Hier is hulle verdeeld uit mekaar. Tien tot elf gesinne onder Louw du Plessis het na Rietfontein getrek en by die eerste trekgeselskap aangesluit, terwyl die ander trekkers met die Okavangorivier langs verder noordwes getrek het.

Onder die grootste deel van die trekkers wat met die Okavangorivier langs getrek het, het malariasterftes van Oktober 1877 af weer sy tol begin eis. Hier het hulle posisie aansienlik verswak aangesien hulle vee aan tsetsevlieë begin vrek het en hulle boonop bykans geen lewensmiddele meer oorgehad het nie. ’n Deel het moed verloor en begin terugtrek Transvaal toe. Die meerderheid het reg wes in die woestyn in na die Debraveld getrek om aan die dubbele gevaar van malaria en tsetsevlieë te ontkom, terwyl ’n deel met hulle trek met die Okavango langs volhard het omdat hulle bang was om weer ’n waterlose gebied in te gaan. Dit was hier sekerlik die laagtepunt van die hele Dorslandtrek aangesien die meeste malariasterftes en verdere veevrektes gedurende hierdie tyd plaasgevind het. Boonop het ’n paar persone beswyk nadat hulle giftige veldvrugte geëet het, terwyl een trekker deur Boesmans vermoor is. Toe die eerste trekgeselskap, wat in Januarie 1878 van Rietfontein af noordwaarts getrek het, op hierdie groep afkom, het die onbeskryflike ellende en die verwaarloosde toestand van die mense hulle geskok. As gevolg van die ongesonde toestande in die Debraveld was die trekkers verplig om hul swerftog verder noord voort te sit. Nadat die verskillende geselskappe verenig het, het hulle verder noord getrek en daarna vir ’n ruk lank by Leeupan en die Kaudum oorgestaan.

Van ’n groep van 10 gesinne met ongeveer 65 gesinslede (die “mak volk” uitgesluit) onder leiding van Gert du Preez het al die blanke mans uiteindelik gesterf en slegs drie vroue en 19 kinders oorleef. Toe die res van die trekkers van hulle lot hoor, is ’n ekspedisie gestuur om hulle te red en na die laer by Leeupan te bring. Van die trekkers se oogmerk om na ’n nuwe en “beter land ter bewoning” te trek, het tot in daardie stadium niks gekom nie, terwyl hulle boonop reeds aansienlik verarm is. In alle rigtings was óf vyandige swart stamme óf ongesonde gebiede en die trekkers het gevolglik nie meer geweet waarheen om te trek nie. Daar was boonop steeds geen einde van hulle lyding in sig nie.

Die drie trekgeselskappe verenig

Nadat die drie trekgroepe in Julie 1878 by Leeupan verenig het, is ’n nuwe bestuur verkies en trekregulasies vir die verenigde trek opgestel. Teen hierdie tyd het daar steeds groot verwarring en meningsverskille onder die mense geheers: Die meerderheid het verder in die rigting van die Okavango getrek. ’n Ander groep het begin om langs die Okavango vir handelaars te jag. Nog ’n groep het besluit om na Transvaal terug te keer, terwyl ’n vierde groep verspreid was en agtergeraak het. Hoewel die verhoudinge met die Kavangostamme aanvanklik vreedsaam was, is dit kort voor lank vertroebel en die trekkers moes noodgedwonge verder trek. Weens die bedreiging van die Ovambostamme verder op hulle trekpad was die trekkers verplig om uit te wyk na die neutrale gebied suid van die Etoshapan, waar hulle vir ’n ruk lank oorgestaan het.

Dit is nie bekend wat die groep trekkers wat besluit het om na Transvaal terug te keer se opinie van hulle mislukte trek was nie. Tog het enkele lede van hierdie groep kans gesien om later weer deur die Dorsland terug te trek Angola toe.

Nadat ’n verkenningsekspedisie ’n “rusplaats” in ’n grootliks ontvolkte landstreek, Kaokoland, gevind het, het hulle in Mei 1879 na Rusplaas (Otjitundua), Kaoko Otavi en ’n paar ander verspreide fonteine getrek en vir 18 maande lank tot Oktober 1880 daar oorgestaan. Hier het hulle tydelike wonings gebou, tuintjies en landerye aangelê en in die omgewing gejag. Die koorssterftes het steeds voortgegaan. Terwyl hulle hier oorgestaan het, het hulle eerste botsing met ’n Ovambostam op Portugese grondgebied plaasgevind toe sewe man naby Humbe aan die Kunene deur die OvaMbandja aangeval is. Tydens die daaropvolgende vredesonderhandelinge het die trekkers vir die eerste keer met Portugese kennis gemaak. Dié ontmoeting het waarskynlik die saadjie geplant vir hulle uiteindelike verhuising na Angola ’n jaar later.

Noodleniging

Berigte oor die rampspoedige trek en die trekkers se haglike omstandighede het mettertyd hulle landgenote in Suider-Afrika en die Kaapse owerheid bereik en ’n aantal komitees in die Kaap en die Oranje-Vrystaat is op die been gebring om geld en voorrade vir die “noodlydende trekboere” in te samel. Die Kaapse Relief Committee het die gekollekteerde goedere met die skoener Christina na Damaraland gestuur. Richard Haybittel is gekontrakteer om die goedere by die trekkers af te lewer en het dit uiteindelik enkele maande later aan die trekkers oorhandig. Sommige trekkers wat dermate verarm is dat hulle nie meer oor trekdiere beskik het nie, het van die geleentheid gebruik gemaak om per skip van Walvisbaai na Kaapstad te reis en van daar af met die hulp van liefdadigheid na Transvaal terug te keer.

Vestiging in Angola

Ná onderhandelings het ’n Boereafvaardiging en kolonel Sebastião Nunes da Matta, die goewerneur van Moçâmedes, op 18 September 1880 ’n ooreenkoms gesluit waarvolgens die voorwaardes uitgestippel is waarop die trekkers toegelaat sou word om hulle in Angola te vestig. Nadat die trekkers in November 1880 van Kaokoland na Angola begin trek het, is die eerste ooreenkoms opgevolg met ’n tweede wat op 28 Desember 1880 onderteken is en waarvan die voorwaardes baie ooreenstem met dié van die eerste ooreenkoms.

Hoewel die kus van Angola teen 1880 al vir 300 jaar deur Portugal gekoloniseer is, kon daar nouliks van ’n Portugese besetting van die binneland van Angola gepraat word. Die trekkers se koms het plaasgevind teen die agtergrond van die juridiese afskaffing van slawerny en pogings van die Portugese owerheid om blanke kolonisasie van die binneland van Angola te bevorder. In die lig van die Boere se reputasie as goeie krygsmanne het die Portugese owerheid geglo dat die trekkers hulle kan bystaan om die dubbele bedreiging van die inheemse stamme en moontlike Britse betrokkenheid teen te staan. Daar is ook gehoop dat die Boere sou help om die handel te stimuleer en die land te ontwikkel. Hulle is gevolglik met ope arms verwelkom. Op 4 Januarie 1881 is Humpata geïdentifiseer as die ligging van die voorgenome Boerenedersetting en daar is later in dieselfde maand begin met die bou van ’n dam en leivoor. Nadat dorpserwe toegeken is, is met die konstruksie van wonings begin. Jare van moeilike aanpassing het daarop gevolg. ’n Groep Boere wat nie direk Humpata toe getrek het nie, het voortgegaan om langs die Okavango te jag en toe dieper in Angola in getrek en eers in 1883 by die Boere op Humpata aangesluit. Hulle geledere is versterk deur enkelinge en klein groepies wat ná die uitbraak van die Tweede Nama-Herero-oorlog nie langer ’n bestaan in Damaraland kon maak nie. Teen 1 Julie 1883 het die Boerenedersetting op Humpata bestaan uit 325 Boere en 43 “mak volk”.

Uiteindelik het ongeveer 700 persone (benewens ’n onbekende getal swart arbeiders) Transvaal gedurende die jare 1874 tot 1877 in drie verskillende trekke verlaat. Gedurende hulle epiese tog het ongeveer 230 blanke trekkers gesterf en ongeveer dieselfde getal na Transvaal teruggekeer. Hoewel ongeveer 130 babas gedurende die trek gebore is, het slegs ongeveer 370 persone uiteindelik hul beloofde land bereik.

Bronnelys

• Nathan, A.J.: The Angola Boers. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis en Kultuur. Jaargang 38, nr. 2, Mei 1989
• Stassen, Nicol: Die Dorslandtrek, 1874-1881, Protea Boekhuis, Pretoria, 2015.
• Stassen, Nicol: Afrikaners in Angola, 1928-1975, Protea Boekhuis, Pretoria, 2009.
• Stassen, Nicol: The Boers in Angola, 1928-1975, Protea Book House, Pretoria, 2010.
• Scannell, J.P. (red.), Afrikaanse Kernensiklopedie, Nasionale Boekhandel Beperk, Kaapstad, 1965.
• G. Clarence-Smith: The thirstland trekkers in Angola - Some reflections on a frontier society.

Sien ook

• Gereformeerde kerk Humpata